Septuagint: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
Atn20112222 (usapan | ambag)
No edit summary
Atn20112222 (usapan | ambag)
No edit summary
Linya 3:
Ang '''Septuagint''' ({{IPAc-en|icon|ˈ|s|ɛ|p|t|juː|ə|ˌ|dʒ|ɪ|n|t}}), o pinaikling "'''LXX'''", o '''"Griyegong Lumang Tipan"''', ang salin sa [[Griyegong Koine]] na [[Tanakh]](Bibliyang Hebreo) at mga karagdagang tekstong Hebreo. Ang LXX ay tinutukoy sa mga [[tekstuwal na kritisismo|akdang kritikal]] ng abrebiasyong <math> \mathfrak{G} </math><ref>''[[Biblia Hebraica Stuttgartensia]]'', for instance.</ref> or '''G'''.
 
Ang Septuagint ay orihinal na designasyon ng Hudyong [[Torah]] sa [[Griyegong Kone]] na [[lingua franca]] ng [[Silangang Mediterraneo]] mula sa kamatayan ni [[Alexander the Great]] (323&nbsp;BCE) hanggang sa pagkakabuo ng [[Griyegong Byzantine]] (c.600&nbsp;CE). Ang ilang sinaunang bago ng panahong [[Kristiyano]]ng bersiyon ng Septuagint ay tinitingan nang may dakilang respeto sa sinaunang mga panahon. Sina [[Philo]] na pilosopong [[Hellenistic Judaism|Hudyong Hellenistiko]] [[philosopher]], at [[Josephus]] na unang siglo CE Romanong-Hudyong historyan ay nagturo ng pagkasi ng diyos sa mga tagasaling Hudyo nito.<ref name="Dines"/><ref>"(..) Philo bases his citations from the Bible on the Septuagint version, though he has no scruple about modifying them or citing them with much freedom. Josephus follows this translation closely."{{cite web|title=Bible Translations - The Septuagint|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations|publisher=JewishEncyclopedia.com|accessdate=10 February 2012}}</ref> Gayunpaman, simula ng [[Huli ng Antikwidad]] na minsang itinura sa konseho ng Jamnia, ang nananaig na [[Hudaismong Rabiniko]] ay tumakwil sa Septuagint bilang balidong tekstong Hudyo dahil sa natiyak na mga mistranslasyon(maling salin) nito kasama ng mga elementong [[Hellenistiko]]-[[heresiya|heretikal]] nito at kaya ay mas pinapaboran ng mga Hudyo ang tekstong Hebreo na [[Masoretiko]] kesa sa saling Griyego na Septuagint. <ref name=lxxshift>"The translation, which shows at times a peculiar ignorance of Hebrew usage, was evidently made from a codex which differed widely in places from the text crystallized by the Masorah (..) Two things, however, rendered the Septuagint unwelcome in the long run to the Jews. Its divergence from the accepted text (afterward called the [[Masoretic]]) was too evident; and it therefore could not serve as a basis for theological discussion or for homiletic interpretation. This distrust was accentuated by the fact that it had been adopted as Sacred Scripture by the new faith [Christianity] (..) In course of time it came to be the canonical Greek Bible (..) It became part of the Bible of the Christian Church."{{cite web|title=Bible Translations - The Septuagint|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations|publisher=JewishEncyclopedia.com|accessdate=10 February 2012}}</ref><ref name="ndq">"(..) die griechische Bibelübersetzung, die einem innerjüdischen Bedürfnis entsprang (..) [von den] Rabbinen zuerst gerühmt (..) Später jedoch, als manche ungenaue Übertragung des hebräischen Textes in der Septuaginta und Übersetzungsfehler die Grundlage für hellenistische Irrlehren abgaben, lehte man die Septuaginta ab." Verband der Deutschen Juden (Hrsg.), neu hrsg. von Walter Homolka, Walter Jacob, Tovia Ben Chorin: Die Lehren des Judentums nach den Quellen; München, Knesebeck, 1999, Bd.3, S. 43ff</ref> Ang tekstong [[Masoretiko]] rin ang basehan ng mga modernong salin ng [[Lumang Tipan]] ng [[Bibliya]] sa Protestante at Romano Katoliko ngunit ang Septuagint ang patuloy na ginagamit sa [[Silangang Ortodokso]] dahil sa paniniwala nito na kinasahan ito ng [[diyos]] ang Septuagint. Bilang resulta, ang sinaunang mga saling Hudyo ng [[Torah]] sa Griyegong Koine ng mga Hudyong [[Rabbanim]] ay umiiral lamang sa kasalukuyan panahon bilang mga bihirang pragmento(hindi kumpleto). Ang mga skribang Hudyo ay nagbibigay rin sa orihinal na Hebreo nang walang hanggang kalidad<ref> Mishnah Sotah 7:2-4 and 8:1 among many others discusses the law of sacredness imparted to Hebrew as apposed to Aramaic or Greek (the then lingua franca s of the Jews. Contradicted a few hundred years later when Aramaic is given the same holy language status).</ref> na hindi dapat hawakan o bilangin.
 
Sa paglipas ng panahon, ang LXX ay nakilala bilang "Griyegong Lumang Tipan" ng [[Kristiyanismo]] na nagsasama ng mga salin ng lahat ng mga aklat ng [[Tanakh]] at ng mga aklat na kalaunang itinurang na [[apokripa]] o [[Deuterocanonical books|deutero-canonical]] na ang ilan ay isinulat sa Griyego at ang ilang mga salin. <ref name=lxxshift /> Ang ilang mga bersiyon ay tanging naingatan sa anyong pragmentaryo. Dahil sa pagiging akdang komposito, ang proseso ng pagsasalin ng sinaunang Septuagint ay may ilang natatanging mga yugto. Ito ay nagsimula sa ikatlong siglo BCE at nakumpleto noong 132&nbsp;BCE.<!-- how did it "shift to Christian adoption, whatever that means, by 132&nbsp;BC?? :: !because of the vanishing hellenistic judaism and the arise/development of today christianity!--><ref>[http://books.google.com/books?id=owd9zig7i1oC&pg=PA369 ''Life after death: a history of the afterlife in the religions of the West'' (2004)], Anchor Bible Reference Library, [[Alan F. Segal]], p.363</ref><ref>Gilles Dorival, Marguerite Harl, and Olivier Munnich, La Bible grecque des Septante: Du judaïsme hellénistique au christianisme ancien (Paris: Cerfs, 1988), p.111</ref><ref name="ndq" /><ref name="Jobes and Silva">{{cite book |author=[[Karen H. Jobes]] and [[Moises Silva]] |coauthors= |title=Invitation to the Septuagint |year=2001 |publisher=[[Paternoster Press]] |quote= | url=http://books.google.com/books?id=OysSAQAAIAAJ&q |isbn=1-84227-061-3 }}</ref>
 
Bukod sa [[Vetus Latina]], ang LXX rin ang basehan ng [[Old Church Slavonic language|Slavonic]], [[Syro-hexaplar version|Syriac]], Lumang [[Armenian language|Armenian]], Lumang [[Georgian language|Georgian]] at mga [[Coptic language|Coptikong]] bersiyon ng Kristiyanong [[Lumang Tipan]].<ref name="Würthwein">Ernst Würthwein, ''The Text of the Old Testament,'' trans. Errol F. Rhodes, Grand Rapids, Mich.: Wm. Eerdmans, 1995.</ref> Ang Septuagint ang salin na pinagsipian(quoted) ng mga talata ng [[Lumang Tipan]] ng mga may-akda ng [[Bagong Tipan]]<ref>"The quotations from the Old Testament found in the New are in the main taken from the Septuagint; and even where the citation is indirect the influence of this version is clearly seen."{{cite web|title=Bible Translations - The Septuagint|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations|publisher=JewishEncyclopedia.com|accessdate=10 February 2012}}</ref> partikular na ng [[Apostol Pablo]]<ref name=paul-septuagint>"His quotations from Scripture, which are all taken, directly or from memory, from the Greek version, betray no familiarity with the original Hebrew text (..) Nor is there any indication in Paul's writings or arguments that he had received the rabbinical training ascribed to him by Christian writers (..)"{{cite web|title=Paul, the Apostle of the Heathen|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/11952-paul-of-tarsus|publisher=JewishEncyclopedia.com|accessdate=10 February 2012}}</ref> at ng mga [[ama ng simbahan]]. Ang [[Bagong Tipan]] ay pinaniniwalaan ng mga skolar ng [[Bibliya]] na orihinal na isinulat sa Griyego.
==Pagkakalikha==
Ayon sa ([[pseudepigrapiko]]ng) [[Sulat ni Aristeas]] at inulit na pagpapalamuti ni Philo, Josephus at iba't ibang mga kalaunang mga sangguniang Hudyo at Kristiyano, unang isinalin ng mga Hudyong skolar ang [[Torah]](unang limang aklat ng Tanakh) sa [[Griyegong Koine]] noong ika-3 siglo BCE.<ref>{{cite book |author=[[Flavius Josephus]] |coauthors= |title=[[Antiquities of the Jews]] |year= |publisher= |quote= | url= |isbn= }}</ref><ref>{{cite book |author=[[William Whiston]] |coauthors= |title=The Complete Works of Josephus |year=1998|publisher=[[T. Nelson Publishers]] |quote= | url=http://books.google.com/books?id=_4YBAAAACAAJ&dq |isbn= 0-7852-1426-7 }}</ref> Ang tradisyonal na paliwanag ay ang saling ito ay inisponsoran ni [[Ptolemy II Philadelphus|Ptolemy II]] <ref>{{Cite web | last = Davila | first = J | title = Aristeas to Philocrates | work = Summary of lecture by Davila, February 11, 1999 | publisher = University of St. Andrews, School of Divinity | year = 2008 | url = http://www.st-andrews.ac.uk/divinity/rt/otp/abstracts/aristeas/ | accessdate = June 19, 2011}}</ref> para sa paggamit ng maraming mga [[Hudyong Alexandrian]] na bihasa sa Griyego ngunit hindi sa Hebreo. Ang [[Talmud]] ay nagpapatuloy ng kwento ng [[Sulat ni Aristeas]]:
 
<blockquote>
'Minsang tinipon ni Haring Ptolemy ang 72 Matatanda. Kanyang iniligay sila sa 72 kamara, ang bawat isa sa kanila ay hiwalay, nang hindi hinahayag sa kanila kung bakit sila sinamo. Siya ay pumasok sa bawat kwarto ang nagsabing: "Isulat niyo para sa akin ang [[Torah]] ni [[Moises]], ang inyong guro." Iniligay ng diyos sa puso ng bawat isa upang isalin ng magkatulad gaya ng ginawa ng iba.'<ref>[[Megillah (Talmud)|Tractate Megillah]] 9</ref>
</blockquote>
 
Ang petsang ika-3 siglo BCE ay kinumpirma para sa saling Pentateuch ng ilang mga paktor kabilang ang Griyego na kinatawan ng sinaunang mga banggit Koine <ref>J.A.L. Lee, A Lexical Study of the Septuagint Version of the Pentateuch (Septuagint and Cognate Studies, 14. Chico, CA: Scholars Press, 1983; Reprint SBL, 2006)</ref> sa simula pa ng ika-2 siglo BCE at mga sinaunang manuskrito na mapepetsa sa ika-2 siglo BCE. Ang mga karagdagang aklat ay isinalin sa loob ng sumunod na dalawa hanggang tatlong mga siglo. Hindi maliwang kung ano ang naisalin kailan o saan. Ang ilan ay maaaring naisalin ng dalawang beses sa iba't ibang mga bersiyon at pagkatapos ay binago.<ref>Joel Kalvesmaki, [http://www.kalvesmaki.com/LXX/ The Septuagint]</ref> Ang kalidad at istilo ng iba't ibang mga tagasalin ay labis na iba iba rin mula sa bawat aklat mula sa literal hanggang sa [[paraphrase]] hanggang sa interpretatibo. Habang ang trabaho ng pagsalin ay unti unti umuunlad, at ang mga bagong aklat ay idinadagdag sa koleksiyon, ang compass ng Bibliyang Griyego ay naging medyo walang katiyakan. Palaging pinananatili ng Pentateuch ang pre-eminensiya nito bilang basehan ng [[kanon]] ngunit ang koleksiyong propetiko(kung saan ang [[Nev'im]] ay napili) ay nagbago ng aspeto nito sa pamamagitan ng pagsasama ng iba't ibang [[hagiographa]] dito. Ang ilan sa mga bagong akda na tinatawag na [[Biblical apocrypha#Anagignoskomena|''anagignoskomena'']] sa Griyego ay hindi isinama sa [[kanon|kanong Hudyo]]. Kabilang sa mga ito ang [[Aklat ng mga Macabeo]] at ang [[Ben Sira]]. Gayundin, sa bersiyong Septuagint, ang ilang mga aklat gaya ng [[Aklat ni Daniel]] at [[Aklat ni Esther]] ay mas mahaba kesa sa tekstong [[Masoretiko]]. <ref>Rick Grant Jones, ''Various Religious Topics,'' "[http://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/Heartland/Pines/7224/Rick/Septuagint/sp_books.html&date=2009-10-25+07:45:33 Books of the Septuagint]," (Accessed 2006.9.5).</ref> Ang ilang mga kalaunang aklat([[Karunungan ni Solomon]], [[2 Macabeo]] at iba pa) ay maliwanag na hindi isinalin kundi nilikha sa Griyego. Ang autoridad ng mas malaking pangkat ng mga "kasulatan" kung ang [[ketuvim]] ay napili ay hindi pa natutukoy bagaman ang ilang uri ng selektibong proseso ay inilapat dahil ang Septuagint ay hindi kinabibilangan ng iba't mga kilalang dokumentong Hudyo gaya ng [[Aklat ni Enoch]] o [[Aklat ng Jubilees]] o iba pang mga kasulatan na bahagi na ngayon ng [[pseudipigrapha]]. Hindi alam kung anong mga prinsipyo ang ginamit upang matukoy ang mga nilalaman ng Septuagint ng lagpas sa [[Torah]] at sa [[Nev'im]] na pariralang ginamit ng ilang beses sa [[Bagong Tipan]].
==Kasaysayang tekstuwal==
Ang modernong skolarsyip ay nagsasaad na ang LXX ay isinulat noong ika-3 siglo BCE hanggang ika-1 siglo BCE. Gayunpaman, ang halos lahat ng mga pagtatangka sa pagpepetsa ng mga spesipikong aklat maliban sa [[Pentateuch]](simula hanggang gitna nang ika-3 siglo BCE) ay tentatibo at walang kasunduan. <ref name="Dines"/>
 
Ang mga kalunang pagbabagong Hudyo at mga [[recension]] ng Griyego laban sa Hebreo ay maiging napatunayan, ang pinakakilala ang kinabibilangan ng "ang tatlo":[[Aquila ng Sinope]], (128&nbsp;CE), [[Symmachus na Ebionita|Symmachus]], at [[Theodotion]]. Ang tatlong ito sa iba't ibang digri ay mas literal na pagsasalin ng kontemporaryong mga kasulatang Hebreo kung ikukumpara sa [[Lumang Griyego]]. Ang mga modernong skolar ay tumuturing sa isa o higit pa ng tatlong ito na buong bagong Griyego ng Bibliyang Hebreo. .<ref>Compare Dines, who is certain only of Symmachus being a truly new version, with Würthwein, who considers only Theodotion to be a revision, and even then possibly of an earlier non-LXX version.</ref> Noong mga 235&nbsp;CE, si [[Origen]] na isang skolar na [[Kristiyano]] ay kumumpleto sa [[Hexapla]] na isang komprehensibong paghahambing ng mga sinaunang bersiyon at tekstong Hebreo nang magkakatabi sa anim na column na may mga markang diacritical(a.k.a. "editor's marks", "critical signs" o "Aristarchian signs"). Ang karamihan ng akdang ito ay nawal ngunit ang ilang mga kompilasyon ng mga pragmento ay umiiral. Sa unang column ang kontemporaryong Hebreo, sa ikalawa ang transliterasyong Griyego nito at pagkatapos ay mga bagong bersiyong Griyego sa bawat column nito. Nagpanatili rin sa Origen ng isang column para sa Lumang Griyego(Septuagint) at kasunod ito ay isang aparatong kritikal na nagsasama ng mga pagbasa mula sa lahat ng mga bersiyong Griyego na may mga markang diacritical na nagpapakita kung aling bersiyon ang bawat linya ay kabilang (Gr. στἰχος).<ref>Jerome, [http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf101.vii.1.LXXII.html From Jerome, Letter LXXI] (404&nbsp;CE), NPNF1-01. ''The Confessions and Letters of St. Augustin, with a Sketch of his Life and Work,'' Phillip Schaff, Ed.</ref> Marahil ang malaing bolyum na Hexapla ay hindi kailanman kinopya sa kabuuan nito ngunit ang pinagsamang teksto ni Origen(ikalimang column) ay kadalasang kinopya na kalaunan ay walang mga marka ng pagbabago at ang mas matandang hindi pinagsamang teksto ng LXX ay napabayaan. Kaya ang pinagsamang tekstong ito ay naging unang pangunahing recension na Kristiyano ng LXX na tinatawag na ''Hexaplar recension''. Sa siglo pagkatapos ni Origen, ang dalawang iba pang mga pangunahing recension ay natukoy ni [[Jerome]] na itinuro ito kay [[Lucian of Antioch|Lucian]] at [[Hesychius of Jerusalem|Hesychius]].<ref name="Dines"/>
 
===Mga manuskrito===
Ang pinakalumang mga manuskrito ng LXX ay kinabibilangan ng ika-2 siglo BCE mga pragmento ng [[Aklat ng Levitico]] at [[Deuteronomio]](Rahlfs nos. 801, 819, and 957), at ika-1 siglo BCE mga pragmento ng [[Aklat ng Genesis]], [[Aklat ng Exodo]], [[Aklat ng Levitico]], [[Aklat ng mga Bilang]], [[Deuteronomio]] at mga Maliit na Propeta([[Alfred Rahlfs]] nos. 802, 803, 805, 848, 942, and 943). Ang relatibong mga kumpletong manuskrito ng LXX ay nagbibigay ng kalaunang petsa sa Hexaplar rescension at kinabibilangan ng [[Codex Vaticanus Graecus 1209|Codex Vaticanus]] mula sa ika-4 siglo CE at ang [[Codex Alexandrinus]] ng ika-5 siglo CE. Ito ay tunay na pinakalumang mga umiiral na halos kumpletong manuskrito ng Lumang Tipan sa anumang wika. Ang pinakalumang umiiral na kumpletong mga tekstong Hebreo ay may petsang mga kalaunan ng 600&nbsp;taon mula sa unang kalahati ng ika-10 siglo CE.<ref name="Würthwein"/><ref>Due to the practice of burying Torah scrolls invalidated for use by age, commonly after 300–400 years.</ref> Ang ika-4 siglong CE na [[Codex Sinaiticus]] ay parsiyal ring umiiral na nagalalaman par in ng maraming teksto ng Lumang Tipan. <ref>Würthwein, op. cit., pp. 73 & 198.</ref> Bagaman may mga pagkakaiba sa pagitan ng tatlong mga codex na ito, ang kasunduan ng mga skolar sa kasalukuyan ay ang LXX na orihinal na bago ang saling Kristiyano ay sumasalig sa lahat ng tatlo. Ang iba't ibang mga pagbabagong Hudyo at Kristiyano ay malaking responsable sa pagkakaiba ng mga codex. <ref name="Dines"/>
 
===Mga pagkakaibs sa Latinong Vulgata at tekstong Masoretiko===
 
Ang mga pinagkunan sa maraming mga pagkakaiba sa pagitan ng Septuagint, [[Latinong Vulgata]] at [[Masoretiko]] ay matagal nang tinatalakay ng mga skolar. Ang pananawa na tinatanggap ng mga skolar ngayon ay ang orihinal na Septuagint ay nagbibigay ng salin ng sinaunang bariantong tekstuwal(textual variant) ng Hebreo na iba sa ninuno ng [[Masoretiko]] gayundin din ng [[Latinong Vulgata]] kung saan ang parehong huling ito ay tila may mas magkatulad na ninunong tekstuwal. Ang mga pagkakaiba ng LXX at [[Masoretiko]](MT) ay nahuhulog sa apat na mga kategorya: <ref>See, Jinbachian, ''Some Semantically Significant Differences Between the Masoretic Text and the Septuagint'', [http://210.107.99.8/appendage/labhwp/Jinbachian.doc].</ref>
 
:# ''Pagkakaiba ng mga pinagkunang Hebreo para sa MT at LXX''. Ang ebidensiya nito ay matatagpuan sa kabuuan ng Lumang Tipan. Ang pinakahalata ang pangunahing mga pagkakaiba sa [[Aklat ni Jeremias]] at [[Aklat ni Job]] kung saan ang LXX ay mas maikli at ang mga kabanata nito ay lumilitaw sa ibang pagkakasunod kesa sa MT at sa [[Aklat ni Esther]] kung saan ang halos isa't kalahati ng mga talata sa LXX ay walang paralelo(pagkakatugma) sa MT. Ang isang tagong halimbawa ay matatagpuan sa [[Aklat ni Isaias]] 36.11. Ang kahulugan ay sa huli nananatiling pareho ngunit ang pagpili ng mga salit ay nagbibigay ebidensiya sa ibang teksto. Ang MT ay mababasang ''"...al tedaber yehudit be-'ozne ha`am al ha-homa"'' [huwag salitan ang wikang Judean sa mga tenga ng(o-na maririnig ng) mga tao sa pader]. Ang parehong talata sa LXX ay mababasa ayon sa salin ni Brenton na "and speak not to us in the Jewish tongue: and wherefore speakest thou in the ears of the men on the wall."(at huwag salitain sa amin sa dilang Hudyo: at kaya salitain mo sa mga tenga ng mga lalake sa pader). Ang MT ay mababasang "people"(mga tao) samantalang sa LXX ay mababsang "men"(mga lalake) The MT reads "people" where the LXX reads "men". Sa pagkakatuklas ng [[Mga skrolyo ng Patay na Dagat]], ang mga tekstuwal na bariantong Hebreo ng Bibliya ay natagpuan. Ang katunayan ang talatang ito ay matatagpuan sa Qumran (1QIsa''a'') kung saan ang salitang Hebreo na "haanashim" (ang mga lalake) ay matatagpuan sa lugar ng "haam" (ang mga tao). Ang pagkakatuklas na ito at ng iba pang katulad nito ay nagpapakitang kahit tila maliit na pagkakaiba ng mga salin ay maaaring resulta ng pinagkunang tekstong bariantong Hebreo.
:# ''Mga pagkakaiba sa interpretasyon'' na nagmumula sa parehong tekstong Hebreo. Ang halimbawa nito ang [[Aklat ng Genesis]] 4.7.
:# ''Mga pagkakaiba bilang resulta ng mga isyung saling idiomatiko'' (i.e. ang isang idiomang Hebreo ay maarign hindi madaling maisalin sa Griyego kaya ang ilang pagkakaiba na intensiyonal o hindi intensiyonal ay naipapasa). Halimbawa, sa [[Aklat ng mga Awit]] 47:10, ang MT ay mababasang "The shields of the earth belong to God"(Ang mga kalasag ng mundo ay nabibilang sa diyos). Ang LXX ay mababasang "To God are the mighty ones of the earth."(sa diyos ang mga makapangyarihan ng mundo). Ang metaphor na "shields" ay walang labis na saysay sa isang tagapagsalitang griyego, kaya ang "mighty ones" ay inihalili upang mapanatili ang orihinal na kahulugan.
:# ''Mga pagbabago ng transmisyon sa Hebreo o Griyego'' (Nagkakaibang mga pagbabagong rebisyonaryo/recensional at mga pagkakamali ng mga kumokopya nito)
===Mga skrolyo ng Patay na Dagat===
Ang mga manuskritong natagpuan sa [[Qumran]] na tinatawag na [[Mga skrolyo ng Patay na Dagat]] ay nagtulak sa mga paghahambing iba't ibang mga tekstong nauugnay sa Bibliyang Hebreo kabilang ang Septuagint.ref>http://www.bib-arch.org/e-features/searching-for-better-text.asp</ref> Peter Flint,<ref>[http://twu.ca/research/academic/faculty-research/chairs-and-professorships/canada-research-chairs/peter-flint/curriculum-vitae-dr-peter-flint.html Dr. Peter Flint. Curriculum Vitae. Trinity Western University. Langley, BC, Canada.] Accessed March 26, 2011</ref> cites Emanuel Tov, the chief editor of the scrolls,<ref name = "Elderen" >[http://sbl-site.org/Article.aspx?ArticleID=356 Edwin Yamauchi, '''"Bastiaan Van Elderen, 1924– 2004,"''' SBL Forum] Accessed March 26, 2011.</ref> who identifies five broad variation categories of DSS texts:<ref name = "Tov">Tov, E. 2001. Textual Criticism of the Hebrew Bible (2nd ed.) Assen/Maastricht: Van Gocum; Philadelphia: Fortress Press. As cited in [http://books.google.ca/books?id=RBSO35k25_YC&dq=%22dead+sea+scrolls+and+the+septuagint%22,+%22peter+flint%22&lr=&source=gbs_navlinks_s Flint, Peter W. 2002. The Bible and the Dead Sea Scrolls as presented in Bible and computer: the Stellenbosch AIBI-6 Conference: proceedings of the Association internationale Bible et informatique, "From alpha to byte", University of Stellenbosch, 17–21 July, 2000 Association internationale Bible et informatique. Conference, Johann Cook (ed.) Leiden/Boston BRILL, 2002]</ref>
 
:# Proto-Masoretiko: Ito ay binubuo ng isang matatag na teksto at marami at natatanging mga kasunduan sa tekstong [[Masoretiko]]. Ang mga 60% ng mga skrolyo ay nahuhulog sa kategoryang ito (e.g. 1QIsa-b)
:# Pre-Septuagint: Ito ang mga manuskrito na may natatanging mga apinidad sa Bibliyang Griyego. Ito ay may bilang lamang ng mga 5% ng mga skrolyo halimbawa ng 4QDeut-q, 4QSam-a, and 4QJer-b, 4QJer-d. Sa karagdagan sa mga manuskritong ito, ang ilang iba pa ay nagsasalo ng natatanging mga pagbasang indbidwal sa Septuagint bagaman ang mga ito ay hindi nahuhulog sa kategoryang ito
:# Ang Qumran "Living Bible": Ito ang mga manuskrtio na ayon kay Tov ay kinopya ayon sa "pagsasanay Qumran"(i.e. may natatanging mahabang ortograpiya at morpolohiya, kadalasang mga pagkakamali at pagtutuwid at malayang pakikitungo sa teksto. Ang gayong mga skrolyo ay binubuo ng mga 20% ng Biblical corpus kabilang ang Great Isaiah Scroll (1QIsa-a):
:# Pre-Samaritan: Ito ang mga manuskritong DSS na rumiriplekta sa anyong tekstuwal na matatagpuan sa [[Samaritan Pentateuch]] bagaman ang mismong bibliyang Samaritano ay kalaunan at naglalaman ng impormasyon na hindi matatagpuan sa mga mas naunang skrolyong ito,(e.g. banal na bundo ng diyos sa Shechem kesa sa Jerusalem). Ang mga saksing Qumran na mailalarawan ng mga pagtutuwid ortograpiko at mga harmonisasyon sa mga paralelong teksto sa Pentateuch ay binubuo ng mga 5% ng mga skrolyo nito. (e.g. 4QpaleoExod-m)
:# Hindi nakalinya: Ito ang kategorya na hindi nagpapakita ng konsistenteng paglilinya sa anumang apat na mga uring teksto(text-types). Ang bilang nito ay mga 10% ng mga skrolyo at kinabibilangan ng 4QDeut-b, 4QDeut-c, 4QDeut-h, 4QIsa-c, and 4QDan-a.<ref name = "Tov"/><ref>Laurence Shiffman, ''Reclaiming the Dead Sea Scrolls'', p.&nbsp;172</ref><ref>Note that these percentages are disputed. Other scholars credit the Proto-Masoretic texts with only 40%, and posit larger contributions from Qumran-style and non-aligned texts. The Canon Debate, McDonald & Sanders editors, 2002, chapter 6: Questions of Canon through the Dead Sea Scrolls by James C. VanderKam, page 94, citing private communication with Emanuel Tov on biblical manuscripts: Qumran scribe type c.25%, proto-Masoretic Text c. 40%, pre-Samaritan texts c.5%, texts close to the Hebrew model for the Septuagint c.5% and nonaligned c.25%.</ref>
 
Ang mga pinagkunang teksto ay nagpapakita ng iba't ibang mga pagbasa. Halimbawa, kinumpara ni Bastiaan Van Elderen <ref name = "Elderen" /> ang tatlong mga bariasyon ng Deuteronomio 32.34, na huli sa Awit ni Moises<ref>[http://www.angelfire.com/realm2/oracleofdelphi/DSS_Bas_Evening.pdf Bastiaan Van Elderen. The Dead Sea Scrolls.] Appendix 1, p. 8. Accessed March 26, 2011.</ref>
 
<table cellspacing="1" cellpadding="1">
<tr>
<td><center>'''Deuteronomy 32.43, Masoretiko'''</center></td>
<td><center>'''Deuteronomy 32.43, Qumran'''</center></td>
<td><center>'''Deuteronomy 32.43, Septuagint'''</center></td></tr>
<tr>
<td>
:<FONT COLOR="FF0000">'''1 Shout for joy, O nations, with his people'''</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="00AA00">'''2 For he will avenge the blood of his servants</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="003399">'''3 And will render vengeance to his adversaries</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF6600">'''4 And will purge his land, his people.</FONT COLOR>
<br />
<br />
<br />
<br />
</td>
<td>
:<FONT COLOR="FF0000">'''1 Shout for joy, O heavens, with him'''</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="660033">'''2 And worship him, all you divine ones'''</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="00AA00">'''3 For he will avenge the blood of his sons</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="003399">'''4 And he will render vengeance to his adversaries</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF00FF">'''5 And he will recompense the ones hating him</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF6600">'''6 And he purges the land of his people.</FONT COLOR>
<br />
<br />
</td>
<td>
:<FONT COLOR="FF0000">'''1 Shout for joy, O heavens, with him'''</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="660033">'''2 And let all the sons of God worship him'''</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF0000">'''3 Shout for joy, O nations, with his people'''</FONT COLOR>
:'''4 And let all the angels of God be strong in him'''
:<FONT COLOR="00AA00">'''5 Because he avenges the blood of his sons</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="003399">'''6 And he will avenge and recompense justice to his enemies</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF00FF">'''7 And he will recompense the ones hating</FONT COLOR>
:<FONT COLOR="FF6600">'''8 And the Lord will cleanse the land of his people. </FONT COLOR></td>
</tr>
</table>
<br />
 
Ang [[Mga skrolyo ng Patay na Dagat]] dahil sa 5% koneksiyon nito sa Septuagint ay nagbibigay ng malaking impormasyon para sa mga skolar sa pag-aaral ng tekstong Griyego ng Bibliyang Hebreo.
==Paggamit==
===Paggamit ng mga Hudyo===
Simula noong mga ika-2 siglo CE, ang ilang mga paktor ay nagtulak sa karamihan ng mga Hudyo na talikuran ang paggamit ng LXX. Ang pinakaunang mga Kristiyanong [[hentil]] ay gumamit ng LXX dahil sa panahong ito, ito lamang ang bersiyong Griyego ng [[Biblya]] at karamihan kundi ang lahat ng mga hindi Hudyong Kristiyanong ito ay hindi makapagbasa ng Hebreo. Ang asosiasyon ng LXX sa katunggaling relihiyong [[Kristiyanismo]] ay gumawa ritong nakakahinala sa mata ng mga mas bagong henerasyong Hudyo at mga skolar na Hudyo.
<ref name="Würthwein"/> Bagkus, ang mga Hudyo ay gumamit ng Hebreo/Aramaikong manuskritong [[Targum]] na kalunang tinipon ng mga [[Masoretes]] at ang mga autoritatibong salin gaya ng [[Targum Onkelos|Onkelos]] at [[Targum Jonathan|Rabbi Yonathan ben Uziel]].<ref>Greek-speaking Judaism (see also [[Hellenistic Judaism]]), survived, however, on a smaller scale into the medieval period. Cf. Natalio Fernández Marcos, ''The Septuagint in Context: Introduction to the Greek Bible,'' Leiden: Brill, 2000.</ref>
 
Marahil ang pinakamahalaga para sa LXX na natatangi mula sa ibang mga bersiyong Griyego ay ang LXX ay nagsimulang mawalan ng sanksiyon ng mga Hudyo pagkatapos ang mga pagkakaiba sa pagitan nito at ng mga kontemporaryong kasulatang Hebreo ay natuklasan.
<ref name=lxxshift /> Kahit ang mga [[Hudaismong Hellenistiko|Hudyong Griyego]] ay hindi gumamit ng LXX at mas pinaboran ang ibang mga bersiyong Griyego ng Tanakh gaya ng salin ni [[Aquila ng Sinope]] na tila mas umaayon sa mga kontemporaryong tekstong Hebreo. <ref name="Würthwein"/>
 
===Paggamit Kristiyano===
 
Ang [[sinaunang Krisitiyanismo|Sinaunang Kristiyanong]] iglesia ay gumamit ng tekstong Griyego<ref name=lxxshift /> dahil ang Griyego ang [[lingua franca]] ng [[Imperyo Romano]] sa panahong ito at wika ng iglesiang Griyego-Romano([[Aramaiko]] ang wika ng [[Kristiyanismong Syriac]] na gumamit ng [[Targums]]). Ang relasyon sa pagitan ng paggamit ng mga [[apostol]] ng [[Lumang Tipan]] ng Septuagint at isang nawalang tekstong Hebreo ay komplikado. Ang Septuagint ang pangunahing pinagkunan o pinagsipian(quoted) ng mga talata ng Lumang Tipan ng mga may akda ng Bagong Tipan ngunit hindi lamang ito. Ayon kay [[Jerome]], ang Matt 2:15 at 2:23, Juan 19:37, Juan 7:38, 1 Cor. 2:9.<ref name="Jerome">St. Jerome, ''Apology Book II''.</ref> ay mga halimbawang hindi matatagpuan sa Septuagint kundi sa tekstong Hebreo. Ang Matt 2:23 ay wala rin sa kasalukuyang tekstong [[Masoretiko]] bagaman ayon kay Jerome ay nasa Isaias 11:1 ito.
 
Sa karagdagan, nang sumipi(quoted) ang mga may akda ng [[Bagong Tipan]] sa mga talata ng Lumang Tipan o kung sumisipi mismo si [[Hesus]] ay malayang gumamit ng saling Griyegong ito na nagpapahiwatig na si Hesus o ng kanyang mga alagda ay tumuturing ritong maasahan.<ref name=paul-septuagint /><ref name="Swete">H. B. Swete, ''An Introduction to the Old Testament in Greek,'' revised by R.R. Ottley, 1914; reprint, Peabody, Mass.: Hendrickson, 1989.</ref><ref name=usageNT>"The quotations from the Old Testament found in the New are in the main taken from the Septuagint; and even where the citation is indirect the influence of this version is clearly seen (..)"{{cite web|title=Bible Translations - The Septuagint|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3269-bible-translations|publisher=JewishEncyclopedia.com|accessdate=10 February 2012}}</ref>
 
Sa iglesiang sinaunang Kristiyano, ang pinagpapalagay na katotohanan ay ang Septuagint ay isinalin ng mga Hudyo bago ang kapanuhan ni [[Hesus]] at ang Septuagint sa ilang mga lugar nito ay nagbibigay ng interpretasyong [[kristolohikal]] kesa sa tekstong Hebreo(sabihing sa ika-2 siglo CE). Ito ay kinuhang ebidensiya ng mga kristiyano na binago ng mga Hudyo ang tekstong Hebreo sa paraang gumawa sa mga itong hindi kristolohikal. Halimbawa si [[Irenaeus]] tungkol sa Isaias 7:14: "Ang Septuagint ay maliwanag na sumusulat ng isang ''birhen'' na maglilihi, samantalang ang tekstong Hebreo ayon kay Irenaeus sa panahong ito ay isinalin nina [[Theodotion]] at [[Aquila ng Sinope]](na parehong mga akay sa [[Hudaismo]]) bilang ''batang babae'' na maglilihi. Ayon kay Irenaues, ginamit ng mga [[Ebionita]] ito upang angkinini na si Jose ang biolohikal na ama ni Hesus. Mula sa pananaw ni Irenaeus, ito ay purong [[heresiya]] na isinulong ng kalaunang mga pagbabagong anti-Kristiyano ng tekstong Hebro gaya ng ebidente sa mas matanda, bago ang Kristiyanong Septuagint.<ref name="Irenaeus">Irenaeus, ''Against Herecies Book III''.</ref>
 
Nang isagawa ni [[Jerome] ang pagbabago sa mga saling [[Vetus Latina]] ng Septuagint, kanyang kinumpara ang Septuagint laban sa Hebreo na umiiral sa panahong ito. Siya ay napaniwalang ang tekstong Hebreo ay mas mabuting nagpapatotoo kay Kristo kesa sa Septuagint. Siya ay kumalas sa tradisyon ng simbahan at isinalin ang karamihan ng Lumang Tipan ng kanyang Vulgata mula sa Hebreo kesa sa Griyego. Ang kanyang ginawa ay labis na binatikos ni [[Augustine of Hippo|Augustine]] na kanyang kakontemporaryo. Gayunpaman, sa paglipas ng panahon, ang pagtanggap sa bersiyon ni Jerome na Vulgata ay unti unting pumalit sa [[Vetus Latina]] ng Septuagint.<ref name="Würthwein"/>
 
Ang [[Silangang Ortodokso]] sa kasalukuyan ay mas pinapaboran pa rin ang paggamit ng LXX bilang basehan sa pagsasalin ng Lumang Tipan sa ibang mga wika. Ang mga modernong salin(kritikal) ng Lumang Tipan ay gumagamit ng [[Masoretiko]] bilang basehan nito bagaman gumagamit rin ito ng Septuagint at ibang mga bersiyon upang muling likhain ang kahulugan ng tekstong Hebreo kung ito ay hindi maliwanag, corrupt o malabo.<ref name="Würthwein"/> Halimbawa sa [[Jerusalem Bible]] ay nakasaad "...tanging kung ang tekstong [[Masoretiko]] ay nagtatanghal ng hindi madadaig na mga kahirapan ay mayroong mga [[emendasyon]] o ibang mga bersiyon gaya ng...LXX ay ginagamit." <ref name="JB">Jerusalem Bible Readers Edition, 1990: London, citing the Standard Edition of 1985</ref> Ang pauna pahina ng [[New International Version]] ay nagsasaad na: "Ang mga tagasalin ay kumumsulta rin sa mas mahalagang sinaunang mga bersiyon kabilang ang Septuagint...Ang mga pagbasa sa mga bersiyon ito ay minsang sinusunod kung saan ang [[Masoretiko]] ay tila kaduda duda..."<ref name="NIV">"Life Application Bible" (NIV), 1988: Tyndale House Publishers, using "Holy Bible" text, copyright International Bible Society 1973</ref>
 
===Mga aklat Deuterocanonical o Apokripa===
{{Main|Apokripa}}
Ang Septuagint ay kinabibilangan ng ilang mga aklat na hindi matatagpuan sa [[Tanakh]]. Pagkatapos ng [[Protestanteng Repormason]], maraming mga bibliyang protestante ay nagsimulang sumunod sa [[kanon]] ng Hudaismo]] at hindi isinama ang mga karagdagang aklat. Gayunpaman, ang simbahang Romano Katoliko ay nagsasama ng ilang mga aklat sa kanilang kanon samantalang ang [[Silangang Ortodokso]] ay nagsasama ng lahat ng mga aklat ng Septuagint maliban sa [[Mga Awit ni Solomon]].<ref>http://ccat.sas.upenn.edu/nets/edition/</ref> Ang mga leksiyonaryong [[Anglikano]] ay gumagamit ng lahat ng mga aklat ng Septuagint maliban sa [[Awit 151]] at ang buong [[King James Version]](na sumunod sa [[Geneva Bible]], 1560) ay nagsasama ng mga karagdagang aklat sa isang hiwalay na seksiyong tinatawag na [[Apokripa]].
==Mga aklat sa Septuagint==
{| class="toccolours" width="75%" cellspacing="0px" align="center" style="clear: center; text-align:left; font-size:85%"
|-
| valign="bottom" style="border-bottom:2px groove #aaa; font-weight:bold" | The Orthodox <br />Old Testament <ref name="Jobes and Silva"/><ref name="McLay">Timothy McLay, ''The Use of the Septuagint in New Testament Research ISBN 0-8028-6091-5.'' — The current standard introduction on the NT & LXX.</ref><ref>The canon of the original Old Greek LXX is disputed. This table reflects the canon of the Old Testament as used currently in Orthodoxy.</ref>
| valign="bottom" style="border-bottom:2px groove #aaa; font-weight:bold"|Greek-based<br /> name
| valign="bottom" style="border-bottom:2px groove #aaa; font-weight:bold"|Conventional<br /> English name
|-
!colspan=3|Law
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Γένεσις}} || Génesis || Genesis
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἔξοδος}} || Éxodos || Exodus
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Λευϊτικόν}} || Leuitikón || Leviticus
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἀριθμοί}} || Arithmoí || Numbers
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Δευτερονόμιον}} || Deuteronómion || Deuteronomy
|-
!colspan=3|History
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἰησοῦς Nαυῆ}} || Iêsous Nauê || Joshua
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Κριταί}} || Kritaí || Judges
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ῥούθ}} || Roúth || Ruth
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Βασιλειῶν Αʹ<ref>{{lang|grc|Βασιλειῶν}} (Basileiōn) is the genitive plural of {{lang|grc|Βασιλεῖα}} (Basileia).</small><br></ref>}} || I Reigns || I Samuel
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Βασιλειῶν Βʹ}} || II Reigns || II Samuel
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Βασιλειῶν Γʹ}} || III Reigns || I Kings
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Βασιλειῶν Δʹ}} || IV Reigns || II Kings
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Παραλειπομένων Αʹ}} || I Paralipomenon<ref>That is, ''Things set aside'' from {{lang|grc|Ἔσδρας Αʹ}}.</ref> || I Chronicles
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Παραλειπομένων Βʹ}} || II Paralipomenon || II Chronicles
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἔσδρας Αʹ}} || I Esdras || 1 Esdras;
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἔσδρας Βʹ}} || II Esdras || Ezra-Nehemiah
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Τωβίτ}}<ref>also called Τωβείτ or Τωβίθ in some sources.</ref> || Tobit || Tobit or Tobias
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἰουδίθ}} || Ioudith || Judith
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἐσθήρ}} || Esther || Esther with additions
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Μακκαβαίων Αʹ}} || [[I Maccabees|I Makkabees]] || 1 Maccabees
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Μακκαβαίων Βʹ}} || [[II Maccabees|II Makkabees]] || 2 Maccabees
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Μακκαβαίων Γʹ}} || [[III Maccabees|III Makkabees]] || 3 Maccabees
|-
!colspan=3|Wisdom
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ψαλμοί}} || Psalms || Psalms
|-
| style="text-indent:2em"|{{lang|grc|Ψαλμός ΡΝΑʹ}} || [[Psalm 151]] || Psalm 151
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Προσευχὴ Μανάσση}} || [[Prayer of Manasseh]] || Prayer of Manasseh
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἰώβ}} || Iōb || Job
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Παροιμίαι}} || Proverbs || Proverbs
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἐκκλησιαστής}} || Ecclesiastes || Ecclesiastes
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἆσμα Ἀσμάτων}} || [[Shir Hashirim|Song of Songs]] || Song of Solomon or Canticles
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Σοφία Σαλoμῶντος}} || Wisdom of Solomon || Wisdom
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Σοφία Ἰησοῦ Σειράχ}} || [[Sirach|Wisdom of Jesus the son of Seirach]] || Sirach or Ecclesiasticus
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ψαλμοί Σαλoμῶντος}} || [[Psalms of Solomon]] || Psalms of Solomon<ref>Not in Orthodox Canon, but originally included in the LXX. http://ccat.sas.upenn.edu/nets/edition/</ref>
|-
!colspan=3|Prophets
|-
!style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Δώδεκα}} || The Twelve || Minor Prophets
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ὡσηέ Αʹ}} || I. Osëe || Hosea
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἀμώς Βʹ}} || II. Ämōs || Amos
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Μιχαίας Γʹ}} || III. Michaias || Micah
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἰωήλ Δʹ}} || IV. Ioel || Joel
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ὀβδίου Εʹ}}<ref>Obdiou is genitive from "The vision ''of'' Obdias," which opens the book.</ref> || V. Obdias || Obadiah
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἰωνᾶς Ϛ'}} || VI. Ionas || Jonah
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ναούμ Ζʹ}} || VII. Naoum || Nahum
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἀμβακούμ Ηʹ}} || VIII. Ambakum || Habakkuk
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Σοφονίας Θʹ}} || IX. Sophonias || Zephaniah
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἀγγαῖος Ιʹ}} || X. Ängaios || Haggai
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ζαχαρίας ΙΑʹ}} || XI. Zacharias || Zachariah
|- style="text-indent:2em"
| {{lang|grc|Ἄγγελος ΙΒʹ}} || XII. Messenger || Malachi
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἠσαΐας}} || Hesaias || Isaiah
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἱερεμίας}} || Hieremias || Jeremiah
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Βαρούχ}} || Baruch || Baruch
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Θρῆνοι}} || Lamentations || Lamentations
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἐπιστολή Ιερεμίου}} || [[Epistle of Jeremiah]] || Letter of Jeremiah
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Ἰεζεκιήλ}} || Iezekiêl || Ezekiel
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Δανιήλ}} || Daniêl || Daniel with additions
|-
!colspan=3|Appendix
|-
| style="text-indent:1em"|{{lang|grc|Μακκαβαίων Δ' Παράρτημα}} || [[IV Maccabees|IV Makkabees]] || 4 Maccabees<ref>Originally placed after 3 Maccabees and before Psalms, but placed in an appendix of the Orthodox Canon</ref>
|-
|}
 
==Mga sanggunian==
{{reflist}}