Imperyong Kastila: Pagkakaiba sa mga binago

Ang [[Espanya]] ang sentro ng isa sa unanunang [[Imperyong Kolonyal]]. Pinamamahalaan ng Espanya ang kanyang malawak na ''overseas empire'' hanggang [[ika-19 na siglo]]. Ayon kay [[Henry Kamen]], nilikha ng Imperyo ang Espanya, sa halip na ang Imperyo ang nilikha ng Espanya.

== Imperyong Kastila at :___==

Ang imperyong Espanyol ay isaIsa sa pinakamalawak na imperyo ang Imperyong Espanyol sa kasaysayan at isa sa mga unang imperyong pandaidigan. Noong siglo ika-15 at 16 na dantaon, ang Espanya ang taga-pagtaguyod ng pagdaigdigan ekplorasyon at pananakop ng [[Europa]]. Binuksan ng Espanya ang kalakalan sa mga karagatan - sa Dagat[[Karagatang AtlanticoAtlantiko]] sa pagitan ng Espanya at Amerika, at sa Dagat[[Karagatang PacificoPasipiko]] sa pagitan ng Asya-PacificoPasipiko at Mexico[[Mehiko]] sa pamamagitan ng [[Pilipinas]]. Ibinagsak ng mga conquistador ang sibilisasyong Azteca, Inca at Maya at malaya nitong inangkin ang malawak na lupalop ng Timog at [[Hilagang Amerika]]. May isang panahong nasa tugatog ito sa pangingibabaw ng lakas nito sa mga karagatan dahil sa kanyang hukbong pandagat at pangingibabaw ng hukbong sandatahang tercios nito sa larangan ng mga sagupaan sa Europa. Nagtamasa ng ginintuang edad sa kultura ang Espanya noong siglo ika-16 at 17 dantaon.

Mula sa kalagitnaan ng siglo ika-16 na dantaon, ang mga minahan ng ginto at pilak sa Amerika ang nagtaguyod sa lakas militar ng koronang Habsburgo ng Espanya sa mahabang sunud-sunod ng pakikidigma nito sa Europa at [[Hilagang AfricaAprika]]. Natamo ng imperyong Espanya ang pinakamalawak nitong teritoryo sa mundo noong siglo ika-17 at 18 na dantaon, datapuwat nagsimula itong humupa sa pabago-bagong kapalarang pangmilitar at pangkalakalan mula ng mga 1640. Mula sa mga bagong karanasang ito ng pahirap at pagdurusa sa pagpapalawak ng imperyo, nagbalangkas ang mga eskolar na Espanyol ng mga makabagong kaisipan tungkol sa batas natural, kasarinlan, batas pandaigdig, digmaan at ekonomika – gayundin ang pagkuwestyon sa katarungan ng imperyalismo – sa magkakalapit ng paaralang pang-isip na tinawag ng Eskwela ng Salamanca.

Ang patuloy na pakikibaka ng Espanya sa mga karibal na lakas ay nagdulot ng sigalot pangteritoryal, pangkomersyal at pangrelihiyon na nang lumaon ay nagdulot sa mabalagal na paghupa ng kapangyarihan nito sa simula kalagitnaan ng siglo ika-17 dantaon. Madalas ang pakikidigma nito sa imperyong Otomano sa Mediterraneo; sa Europa, ang FranciaPransya ay naging kasinglakas nito. Sa karagatan, unang karibal nito ang Portugal na sinundan ng mga Ingles at Holandes. Dagdag pa rito, ang mga piratang Ingles, Holandes at Frances sa karagatan, ang malawak na pagtulong ng militar nito sa kanyang mga nasasakupan, ang pagtaas ng katiwalian sa gobyernopamahalaan, at hindi pagsulong pang-ekonomiya na dulot ng tustosing militar nito ang sa dakong huli ay nagdulot sa paghina ng imperyo.

Gayunpaman, napanatili at napalawak nito ang kanyang imperyo sa labas ng Europa hanggang siglo 19 nang magulantang ito sa Digmaang Peninsular na nagbunsod sa deklarasyon ng kalayaan sa [[Quito]] (1809), Colombia[[Kolombya]] (1810), [[Venezuela]] at [[Paraguay]] (1811) at sunod-sunod na rebolusyon na naghiwalay sa mga teritoryo nito sa Amerika. Napanatili nito ang ilang mahahalagang bahagi ng imperyo sa Caribe (Cuba at Puerto Rico); Asya (Filipinas), at Oceania ([[Guam]], Micronesia, [[Palau]], at [[Hilagang MarianasMariana]]) hanggang sa pagdating ng Digmaang Espanyol-Amerikano noong 1898. Ang pagsali ng Espanya sa Agawan sa Africa ay maliit lamang: hawak na nito ang Hispanong Morocco hanggang 1956 at ang Hispanong Guinea at Hispanong Sahara ay hawak hanggang 1968 at 1975 sa magkasunod na nabanggit. Ang Isla Canaria, Ceuta, Melilla ay mga dibisyong administratibo na magpahanggang ngayon ay bahagi ng Espanya, at ang Isla de Alborán, Isla Perejil, Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas, at Peñón de Vélez de la Gomera ay mga teritoryong bahagi pa rin ng Espanya. Gayundin, ayon sa UN, ang “Hispanong Sahara/Kanlurang Sahara” na inangkin ng Morocco noong 1976 ay teknikong nasa ilalim ng Administrasyong Espanyol hanggan ngayon.

Ang mga kapangyarihang kasangkot sa imperyong Espanyol ay masisilip sa mga imperyong Aragones, Burgonya, at PortuguesPortuges. Noong huling 250 taon ng Reconquista, hinayaan ng monarkyang Kastila ang maliit ng musulmanong kahariang taifa ng Granada na nasa timog-silangan kapalit ng gintong buwis, tinatawag na parias, na nagpatuloy sa pagdaloy ng ginto sa Europa mula sa rehiyon ng Niger sa Africa. Nakilahok din ang Kastila sa Hilagang Africa upang tapatan nito ang imperyong Portugues nang simulang sakupin ni Enrique III ng Kastila ang Islas Canarias noong 1402 sa ilalim ng pyudal na kasunduan nito kay Jean de Béthencourt isang nobleng Normano. Ang pagsakop ng Islas Canarias, na tahanan ng mga taong Guanche, ay natapos lamang nang manalo ang hukbong sandatahan ng Koronang Kastila sa mahaba at madugong pakikidigma sa mga pulo ng Gran Canaria (1478-1483), La Palma (1492-1493) at Tenerife (1494-1496).

Ang pag-iisang dibdib ng mga Reyes Catolicos (Fernando II ng Aragon at Isabel I ng Kastila) ang bumuo sa kompederasyon ng reyno na may kanya-kanyang administrasyon na pinamumunuan ng isang monarkya. Ayon kay Henry Kamen, ang Espanya ay gawa ng imperyo hindi ang imperyo ay gawa ng Espanya.

NagdesisyongNagpasyang suportahan ng monarkyangmonarkiyang katoliko ang angkang Aragones ng Napoli laban kay Carlos VIII ng FranciaPransya sa Digmaang Italiano ng 1494. Bilang hari ng Aragon, nasangkot si Fernando sa pakikibaka laban sa FranciaPransya at Venezia upang makontrol ang Italia; ang awayang ito ang naging ubod sa palakad panlabas ni Fernando bilang isang hari. Sa mga labanang ito nanaig ang mga sundalong Espanyol laban sa mga kabalyerong Franses. Dito nabuo ni Gonzalo Fernández de Córdoba ang halos walang talong sandatahang Espanyol ng siglo 16 at 17.

Nang mamatay ni Reyna Isabel, si Fernando ang nag-iisang monarkya ng Espanya. Nagtakda ito ng mas agresibong palakad noong pa mang buhay si Isabel. Pinalawak nito ang impluwensya ng Espanya sa Italia at laban sa FranciaPransya. Ang unang paggugol ni Fernando sa pwersang Espanyol ay nangyari noong Digmaan ng mga Liga ng Cambria laban sa Venezia kung saan ipinakita ng mga sundalong Espanyol kasama ang mga kaalyado nitong mga Frances sa Labanan ng Agnadello (1509). Matapos ang isang taon, naging bahagi si Fernando ng Banal na Liga laban sa FranciaPransya kung saan nabigyan ito ng pagkakataong angkinin ang Milan – kung saan may dinastiyang habol ito – at ang Navarra. Hindi gaanong naging matagumpay ang digmaang ito kaysa laban sa Venezia, at noong 1516, pumayag ang FranciaPransya na makipag-ayos na nagpaparaya sa Milan sa ilalim nito at pagkilala sa pangingibabaw ng Espanya sa Alta Navarra.

Maraming mayayaman ang nag-invest ng kanilang kayamanan sa mga pautang bayan (juros) na sinasagot ng importasyon ng pilak sa halip na produksyon ng produkto at pagpapabuti ng sakahan. Nagpalawig ito sa kaisipang medyebal ng mga aristokratiko na hindi marangal ang trabahong nagpapawis kahit palubog na ang pagtinging ito sa ibang kanlurang bansa ng Europa. Ang pag-inog ng pilak at ginto na tumulong pang-ekonomiko at pagbabagong panlipunan sa mga Mabababang Bansa, FranciaPransya, Inglaterra at iba pang bahagi ng Europa ay nakapagpabagal sa Espanya. Ang mga suliraning dulot ng inflation na tinalakay ng mga eskolar sa Eskwela ng Salamanca at ng mga arbitristas ay walang epekto sa gobyernong Habsburgo.

Noong 1543, nagpalabas si Francisco I, ang hari ng FranciaPransya, na papanig ito kay Soliman, ang Magnipiko at sultang Otomano, sa pagsakop nito kasabwat ang pwersang Otomano sa lungsod ng Nice na kontrolado ng Espanya. Si Henry VIII ng Inglaterra na may mas malaking galit sa FranciaPransya kaysa sa Emperador (dahil naging sagabal ito sa kanyang diborsyo) ay kumampi kay Carlos na lusobin ang FranciaPransya. Kahit na natalo ang mga sundalong Espanyol sa Labanan sa Ceresoles sa Savoy, hindi natinag ang Milan na kontrolado ng mga Kastila habang nalupig sa hilaga ang mga Frances sa mga kamay ni Henry. Sa dakong huli, napilitang tanggapin ang mga kasunduang hindi pabor sa FranciaPransya. Patuloy ang pakikidigma sa mga Otomano sa silangan ng mga Austrianong pinamumunuan ni Fernando, batang kapatid ni Carlos. Inayos din ni Carlos ang mas matandang problema nito, ang Liga ng Esmalcalda.

[[Talaksan:Habsburg Map 1547.jpg|thumb|right|450px|Mapa ng teritoryo ng mga Habsburgo matapos magbitiw si Carlos V (1556) na ipinakikita sa The Cambridge Modern History Atlas (1912); kulay berde ang mga lupaing Habsburgo. Mula 1556, ang mga lupain mula sa Nederlands hanggang sa silangan ng FranciaPransya, sa timog ng Italia at mga pulo ay angkin ng angkang Habsburgo ng Espanya.

[[Talaksan:Cateau-Cambresis.jpg|thumb|300px|Ang pagdiriwang matapos ang Kapayapaan ng Cateau-Cambresis (1559) sa pagitan ng Espanya at FranciaPransya.]]

Hindi naging mapayapa ang Espanya dahil umakyat sa trono ang mapusok na si Enrique II ng FranciaPransya noong 1547 na agad bumuhay sa alitan nito sa Espanya. Agad sumubo sa pakikidigma si Felipe II, na sumunod kay Carlos, sa FranciaPransya na lumupig sa hukbong sandatahang Frances sa Labanan ng San Quentin sa Picardia noong 1558 at muling nilupig si Enrique sa Labanan ng Gravelines. Ang Kapayapaan sa Cateau-Cambrésis na nilagdaan noong 1559 ang tuluyang kumilala sa mga inangking lupain ng Espanya sa Italia. Sa pagdiriwang sumunod sa kasunduan, napatay si Enrique ng isang bahagi ng ligaw na sibat. Sa mga sumunod na 30 taon napasok ang FranciaPransya sa mahabang giyera sibil at kaguluhan na nag-alis sa pakikipagtunggali nito sa Espanya at sa angkang Habsburgo sa kapangyarihan sa Europa. Dahil malaya ito sa oposisyong Frances, nangibabaw ang Espanya sa kanyang kapangyarihan at pananakop noong panahong 1559–1643.

Tumayog ang pangarap ni Felipe II matapos magtagumpay ang Espanya laban sa FranciaPransya at sa pagsisimula ng mga giyerang pangrelihiyon sa FranciaPransya. Noong 1565, nilupig ng mga Espanyol ang mga umahong Otomano sa Malta, isang mahalagang pulo nito, na ipinagtatanggol ng mga Kabalyero ni San Juan. Lalong tumapang din si Felipe nang mamatay si Suleiman ang Magnipiko, nang sumunod na taon at sa pag-akyat sa trono ng kanyang anak na si Selim ang Sot at nagpatibay sa kanyang desisyong digmain ang sultan. Noong 1571, kasama ang mga boluntaryo sa buong Europa, nilusob ng mga boke de giyera ng Espanya at Venezia, na pinamumunuan ng anak sa labas ni Carlos na si Don Juan ng Austria, ang mga bokeng [[Imperyog Ottoman|Otomano]] sa Labanan sa Lepanto na isang pinamaliwanag ng labanan sa kasaysayang nabal. Sa labanang ito natapos ang pananaklaw ng hukbong pandagat ng imperyong Otomano sa buong Medetereneo. Ang misyong ito nagluklok ng dangal sa Espanya at sa nasasakupan nito sa ibang lupain habang nasa balikat naman ni Felipe ang pamumuno upang lupigin ang Repormasyon.

Sa ilalim ng kasunduan sa Arras, ipinakita ng mga timuging estado ng Hispanong Nederlands na ngayon ay Wallonia at Nord-Pas-de-Calais (at Picardia) sa rehiyon ng FranciaPransya ang kanilang katapatan sa haring Espanyol na si Haring Felipe II at pagkilala sa kanyang gobernador-heneral na si Don Juan ng Austria. Noong 1580, ito ang nagbigay ng pagkakataon na magpalakas sa posisyon sa Haring Felipe nang mamatay ang huling kasapi ng maharlikang pamilya ng Portugal na si Kardenal Enrique ng Portugal. Naghabol si Felipe sa tronong Portugues at noong Hunyo kanyang ipinadala kasama ang grupo ng sundalo na pinamunuan ni Duke ng Alba sa Lisbon upang siguraduhin ang tagumpay. Ang pananakop ng Duke ng Alba at Espanya sa Portugal ay higit na popular sa Lisbon kaysa Rotterdam. Napasakamay kay Felipe ang pinagsanib na imperyong Espanyol at Portugues - ang buong sinakop nito sa Nuevo Mundo kasama ang malawak na imperyo ng kalakalan sa Africa at Asya. Noong 1582, ang padron ng pag-iisa ng imperyo ay selyado kahit ibinalik ni Felipe II ang kanyang korte mula sa Atlanticong daungan ng Lisbon, kung saan siya sumandaling nanirahan upang patahimikin ang kanyang bagong kahariang Portugues, sa Mardrid. Ang bawat obserbador dito ay nagsasabi na: “Mas mahalaga ang lakas pandagat sa namumuno ng Espanya kaysa sinumang prinsipe dahil sa lakas pandagat lamang makabubuo ito ng isang bayan mula sa malalayong bahagi nito.” Isang manunulat sa taktika noong 1638 ang nagsabi, “Ang kapangyarihang akmang-akma sa braso ng Espanya ay nakalagay sa mga karagatan kung saan ang mga bagay na ito ay alam ng marami na hindi ko tatalakayin kahit mainam gawin ito.” (quoted by Braudel 1984)

Nangailangan ng malaking sandatahang lakas ang Portugal upang makontrol ito kahit nasa bankarotang kalagayan ang Espanya noong 1576. Noong 1584, si Guillermong Matahimik ay pinaslang ng isang Katolikong may sira sa ulo na umaasang ang pagkamatay ng popular na lider ng rebeldeng Holandes ay magtatapos sa digmaan. Hindi ito nangyari. Noong 1586, nagpadala si Reyna Elizabeth I ng Inglaterra ng tulong sa mga Protestante sa Nederlands at FranciaPransya. Inatake ni Sir Francis Drake ang mga mangangalakal Espanyol sa Caribe at Pacifico kasama ang partikular na madugong atake nito sa daungan ng Cadiz. Noong 1588, upang itigil ang pakikialam ni Elizabeth, ipinadala ni Felipe ang Armada Espanyol upang atakihin ang Inglaterra. Natalo ang Armada ng Espanya kahit matibay ang pananggalang nito dahil - dahil naging maganda ang panahon, maliksi ang boque de guerra ng Inglaterra, at sa paunang ulat ng mga tiktik ng Inglaterra sa Netherland na agad napaghandaan. Gayunpaman, natalo ang Inglaterra sa malaking atake militar nito, ang Expedisyong ni Drake-Norris, 1589, na nagbikwas pabor sa Espanya noong Digmaang Anglo-Hispano noong 1585-1604 na walang kaduda-duda na ang boque ng Espanya ang pinakamakapangyarihan sa buong Europa bago matalo ito sa bokeng Holandes sa Labanan sa Kababaang Bansa noong 1639 kung saan makikitang humupa na ang lakas nito.

Gumugol ang Espanya sa digmaang pangrelihiyon sa FranciaPransya matapos mamatay si Enrique II. Noong 1589, si Enrique III, ang huli sa liping Valois, ay namatay sa loob ng kuta ng Paris. Ang tagapagmana ng trono, si Enrique IV ng Navarra, ang unang haring de Borbon ng FranciaPransya, ay itinanghal na dakila sa pagwawagi nito laban sa Liga Katolika sa Arques (1589) at Ivry (1590). Sa pangakong pipigilin si Enrique ng Navarra na maging hari ng FranciaPransya, hinati ng Espanya ang sandatahang lakas nito sa Nederlands at nilusob ang FranciaPransya noong 1590.

Sa pakikidigma nito laban sa Inglaterra, FranciaPransya at Nederlands kahit na pinamumunuan ng may kakayahang liderato, talong-talo ito dahil bangkarote ang imperyo. Napilitan ang Espanya na ayusin muli ang mga utang nito noong 1596 dahil walang tigil ang pandarambong sa mga barko nito sa Atlantico at hindi patuloy ang pagluluwas ng ginto mula sa Nuevo Mundo. Sinubok labasan nito ang sarili sa maraming kasangkot na kaguluhan, una rito ang paglagda nito sa Tratato sa Vervins sa FranciaPransya noong 1598, ang pagkilala kay Enrique IV (na naging Katoliko noong 1593) bilang hari ng FranciaPransya, at ang pagpapanatili sa maraming estipulasyon sa nakaraang Kapayapaan sa Cateau-Cambrésis. Nakipakasundo ang Inglaterra, na nagdusa sa sunod-sunod na pagkatalo sa karagatan at walang humpay na digmaang gerilya ng mga Katoliko sa Irlanda, na suportado ng Espanya, sa Tratado sa Londres, 1604, na sinundan sa pag-akyat sa trono ni Haring James I mula sa angkang Stuart.

Ang kapayapaan nito sa Inglaterra at FranciaPransya ay nagbigay ng pagkakataong mailagay ang lakas nito upang maibalik ang pamamahala nito sa mga probinsyang Holandes. Ang mga Holandes na pinamumunuan ni Mauricio ng Nassau, anak ni Guillermong Matahimik at sinasabing pinakabantog na estratehista sa panahon niya, ay nagtagumpay na makuha ang ilang lungsod sa hanggahan nito mula ng 1590 kasama ang kuta ng Breda. Matapos ang pakikipag-ayos nito sa Inglaterra, ang bagong komandanteng Espanyol na si Ambrosio Spinola, isang heneral na may kakayahang katulad ni Mauricio, na lumaban ng todo sa mga Holandes ay nabigong sakupin ang Nederlands dahil sa pagkabangkarota ng Espanya noong 1607. Noong 1609, ang Kasunduang Dose Anyos na nilagdaan sa pagitan ng Espanya at Nagkakaisang mga Probinsya. Sa wakas, dumatala ang kapayapaan sa Espanya – ang Pax Hispanica.

Inaasahan sa Madrid na ang Nederlands ay muling maibabalik sa imperyo matapos lupigin ang Denmark at talunin ang mga Protestante sa Alemanya. Muling nasadlak ang FranciaPransya sa sigalot (sa bantog na Paglusob sa La Rochelle) at kung saan malinaw ang pangingibabaw ng Espanya. Lubos na umayon si Konde-Duke Olivares na “Espanyol nga ang Diyos at nakikibaka ngayon para sa ating bansa”.