José Rizal: Pagkakaiba sa mga binago

|dateofbirtharaw ng kapanganakan= [[Hunyo ika-19 ng ika-6 na buwan]], [[1861]]

|placeofbirthpook ng kapanganakan= [[Calamba]], [[Laguna]]

|dateofdeatharaw ng pagkamatay= {{Death date and age|exact=y|1896|12|30|1861|06|19}}

|placeofdeathpook ng pagkamatay= Bagumbayan ([[Luneta]] ngayon), [[Maynila]], [[Pilipinas]]

:''Ito ang artikulolathalain patungkol sa bayaning Pilipino. Para sa pelikulapalabas na pinilakang tabing patungkol sa kanya, silipin ang [[Jose Rizal (pelikula)]]. Para sa ibang gamit ng Rizal, silipin ang [[Rizal (paglilinaw)]].''

Si '''Dr. José Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda''' <ref>{{cite book|author1=José Rizal|author2=José Rizal National Centennial Commission|title=El filibusterismo|url=http://books.google.com/books?id=9oBGVXO2vc8C|year=1961|publisher=Linkgua digital|isbn=978-84-9953-093-2|pages=[http://books.google.com/books?id=9oBGVXO2vc8C&pg=PA9 9]|language=Spanish}}</ref> ([[Hunyo 19|Ika-19 ng Hunyoika-6 na buwan]] [[1861]]–[[Disyembre 30|Ikaika-30 ng Disyembreika-12 buwan]] [[1896]]) ay isang [[Mga Pilipino|Pilipinong]] bayani at isa sa pinakatanyag na tagapagtaguyod ng pagbabago sa Pilipinas noong panahon ng pananakop ng mga Kastila. Siya ang tinigtignantinigtingnan bilang pinakamagaling na bayani at tinala bilang isa sa mga [[pambansang bayani ng Pilipinas]] ng Lupon ng mga Pambansang Bayani.<ref name="national">{{cite web|url=http://www.congress.gov.ph/download/researches/rrb_0301_1.pdf |title= Selection and Proclamation of National Heroes and Laws Honoring Filipino Historical Figures |accessdate=8 September 2009|publisher=Reference and Research Bureau Legislative Research Service, House of Congress}}</ref>

Pinanganak si Rizal sa isang mayamang mag-anak sa [[Calamba, Laguna]] at pampito sa labing-isang anak ng mag-asawang Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at ng asawa nitong si Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos. Nag-aral siya sa [[Pamantasan ng Ateneo de Manila|Ateneo Municipal de Manila]], at nakakuha ng diplomakatibayan ng pagtatapos sa [[Batsilyer ng Sining]] at nag-aral ng medisinapanggagamot sa [[Pamantasan ng Santo Tomas]] sa [[Maynila]]. Ipinagpatuloy niya ang kanyang pag-aaral sa [[Unibersidad Complutense ng Madrid|Universidad Central de Madrid]] sa [[Madrid]], [[Espanya]], at nakakuha ng ''Lisensya sa Medisina'', na nagbigay sa kanyankanya ng karapatan sanayin ang medisinapanggagamot. Nag-aral din siya sa [[Pamantasan ng Paris]] at [[Pamantasan ng Heidelberg]].

Isang [[polimata]] si Rizal; maliban sa medisinapanggagamot, mahusay siya sa pagpinta, pagguhit, paglilok at pag-ukit. Isa siyang makata, manunulat, at nobelista na ang pinakatanyag sa kanyang mga gawa ay ang nobela ng ''[[Noli Me Tángere]]'', at ang kasunod nitong ''[[El filibusterismo]]''.{{#tag:ref|Ang nobela niyang ''Noli'' ay sa kauna-unahang nobela sa Asya na isinulat sa labas ng bansang Hapon at Tsina at isa sa mga unang nobelang laban sa rebelyong antipag-kolonyalaalsang laban sa pananakop. Basahin ang: [http://newleftreview.org/A2510].|group=note}}<ref>''Noli Me Tángere'', isinalin ni Soledad Locsin (Manila: Ateneo de Manila, 1996) ISBN 971-569-188-9.</ref> Isa ring [[poliglota]] si Rizal, na nakakaunawa ng dalawampu't dalawang mga wika.{{#tag:ref|Mahusay siya sa mga Kastila, Pranses, Latin, Griyego, Aleman, Portuges, Italyano, Ingles, Olandes at Hapon. Gumawa rin si Rizal ng mga pagsasalin mula sa wikang Arabe, Suwesya, Ruso, Tsino, Griyego, Ebre at [[Sanskrit]]. Sinalin niya ang tula ni [[Friedrich Schiller|Schiller]] sa [[wikang Tagalog|Tagalog]]. Maliban dito may kaalaman din siya sa wikang [[wikang Malay|Malay]], [[Chavacano]], [[wikang Cebuano|Cebuano]], [[wikang Ilokano|Ilokano]] at Subanun.|group=note}}{{#tag:ref|In his essay, "Reflections of a Filipino", (''La Solidaridad'', c.1888), he wrote: "Man is multiplied by the number of languages he possesses and speaks."|group=note}}<ref name = "Laubach">[[Frank Laubach]], ''Rizal: Man and Martyr'' (Manila: Community Publishers, 1936)</ref><ref>Witmer, Christoper (2001-06-02). [http://www.lewrockwell.com/orig/witmer1.html "Noli Me Tangere (Touch Me Not)"]. LewRockwell.com. Retrieved on 2012-09-29.</ref>

Itinatag ni José Rizal ang ''[[La Liga Filipina]]'', isang samahan na naging daan sa pagkabuo ng [[Katipunan]] na pinamunuan ni [[Andrés Bonifacio]],{{#tag:ref|Kasapi si Bonifacio ng La Liga Filipina. Matapos ang paghuli at pagpapatapon kay Rizal, nabuwag ang samahan at nahati ang pangkat sa dalawa; ang higit na radikalmapusok na pangkat ay nabuo bilang Katipunan, ang mga militantemapag-alsa ng himagsikan.<ref>[http://www.boondocksnet.com/centennial/sctexts/esj_97d_b.html]. Nakuha Enero 10, 2007.</ref> |group=note}}, isang lihim na samahan na nagpasimula ng [[Himagsikang Pilipino]] laban sa Espanya na naging saligan ng [[Unang Republika ng Pilipinas]] sa ilalim ni [[Emilio Aguinaldo]]. Siya ay tagapagtaguyod ng pagkakaroon ng Pilipinas ng sarili nitong pamahalaan sa mayapangmapayapang pamamaraan kaysa sa marahas na himagsikan, at susuportahantutulungan lamang ang karahasan bilang huling dulugan.<ref>{{cite web|last=Trillana III|first=Dr. Pablo S.|title=2 historical events led to birth of modern RP|url=http://www.inquirer.net/specialfeatures/independenceday/view.php?db=1&article=20070611-70586|work=Philippine Daily Inquirer|accessdate=June 11, 2007}}</ref> Naniniwala si Rizal na ang tanging katwiran sa pagpapalaya sa Pilipinas at pagkakaroon nito ng sariling pamahalaan ay ang pagbabalik ng karangalan ng mga mamamayan,{{#tag:ref|Rizal's annotations of Morga's ''Sucesos de las islas Filipinas'' (1609), which he copied word for word from the [[British Museum]] and had published, called attention to an antiquated book, a testimony to the well-advanced civilization in the Philippines during pre-Spanish era. In his essay "The Indolence of the Filipino" Rizal stated that three centuries of Spanish rule did not do much for the advancement of his countryman; in fact there was a 'retrogression', and the Spanish colonialists have transformed him into a 'half-way brute.' The absence of moral stimulus, the lack of material inducement, the demoralization--'the ''indio'' should not be separated from his [[carabao]]', the endless wars, the lack of a national sentiment, the Chinese piracy—all these factors, according to Rizal, helped the colonial rulers succeed in placing the ''indio'' 'on a level with the beast'. (Read English translation by [[Charles Derbyshire]] at [http://www.gutenberg.org/etext/6885 Project Gutenberg].)|group=note}} at kanyang winika "Bakit kalayaan, kung ang mga alipin ngayon ay magiging maniniil ng hinaharap?"<ref>{{cite book|author=José Rizal|title=The Reign of Greed|url=http://books.google.com/books?id=vVqHsHxLsXMC|year=2007|publisher=Echo Library|isbn=978-1-4068-3936-4|pages=[http://books.google.com/books?id=vVqHsHxLsXMC&pg=PA231 231]}}</ref> Ang pangkahalatang napagsang-ayunan ng mga dalubhasa sa buhay ni Rizal ay ang pagbitay dito ang naghudyat upang magsimula ang [[Himagsikang Pilipino]].