Albert Einstein: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
m Inalis ang binago ni 112.210.26.137, ibinalik sa huling bersyon ni Atn20112222
m orthography, replaced: ksyon → ksiyon (6) using AWB
Linya 7:
|death_date = {{death date and age|1955|4|18|1879|3|14}}
|death_place = [[Princeton, New Jersey|Princeton]], [[New Jersey]], [[Estados Unidos]]
|spouse = [[Mileva Marić]], 6 JanuaryEnero 1903, Elsa Löwenthal née Einstein, m. 1923
|residence = [[Alemanya]], [[Italya]], [[Switzerland]], [[Estados Unidos]]
|citizenship = {{nowrap|[[Kaharian ng Württemberg|Württemberg/Alemanya]] (1879–96)}}<br />[[Switzerland]] (1901–55)<br />[[Austriya]] (1911–12)<br />[[Alemanya]] (1914–33)<br />[[Estados Unidos]] (1940–55)
Linya 25:
}}
 
Si '''Albert Einstein'''<ref name=Cline>Cline, Barbara Lovett. "Albert Einstein," ''Men Who Made a New Physics: Physicists and the Quantum Theory'', dating pamagat: ''The Questions'', Signet Science Library Book, The New American Library, New York/Toronto, 1965/1969, Library of Congress Catalog Card No. 65-18693</ref> ([[14 Marso 14]],1879–18 [[1879]]–[[Abril 18]], [[1955]]) ay isang [[Alemanya|Aleman]]-[[Switzerland|Swiss]]-[[Estados Unidos|Amerikanong]] [[Pisikang teoretikal|pisikong teoretikal]] na kinikilala bilang isa sa pinakamahalagang siyentipiko sa ika-dalawampung siglo at isa sa pinakamahusay na pisikong nabuhay sa kasaysayan ng [[agham]]. Ang pinakamahalagang papel na kanyang ginampanan sa agham ay ang pagbuo ng [[espesyal na teoriya ng relatibidad]] at [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]]. Sa karagdagan, marami siyang naiambag sa [[Mekanikang quantum|teoriyang quantum]] at [[mekanikang estadistikal]]. Siya ay naparangalan ng [[Gantimpalang Nobel]] sa kanyang paliwanag sa [[epektong photoelektrika]] noong 1905.
 
Si Einstein ay nakilala sa buong mundo matapos na mapatunayan ang prediksiyon ng kanyang ''[[teoriyang pangkalahatang relatibidad]]'' na ang sinag(light rays) ng malalayong [[bituin]] ay malilihis ng [[grabidad]] ng [[araw]]. Ito ay napatunayan noong Nobyembre 7, Nobyembre 1919 sa ekspedisyon na ginawa ng mga inglaterong [[siyentipiko]] upang pagmasdan ang [[Eklipseng solar]] na naganap nang taong iyon sa [[Aprika]].
 
Dahil sa kanyang katalinuhan at orihinalidad, ang salitang "Einstein" ay naging [[sinonimo]] ng salitang "henyo".
Linya 33:
== Talambuhay ==
[[Talaksan:Albert Einstein at the age of three (1882).jpg|thumb|200px|right|Si Einstein sa edad na 3 noong 1882.]]
Ipinanganak si Einstein noong Marso 14, Marso 1879 sa lungsod ng [[Ulm]] sa [[Württemberg]], [[Alemanya]], mga 100&nbsp;km silangan ng [[Stuttgart]]. Ang kanyang ama ay si [[Hermman Einstein]], isang tagapagtinda at inhinyero at ang kanyang ina ay si [[Pauline Koch]]. Noong 1880, ang pamilya ay nagtungo sa [[Munich]] at itinatag ng kanyang tiyuhin at ama ang ''Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie'', isang kumpanyang gumagawa ng mga elektronikong bagay gamit ang prinsipyo ng [[diretsong kuryente]].
[[Talaksan:Albert Einstein as a child.jpg|thumb|right|200px|Si Einstein sa edad na 14 noong 1893.]]
Ang mag-anak na Einstein, bagamat mga [[Hudyo]] ay hindi mga [[Ortodoksong Hudyo|striktong Hudyo]]. Sa katunayan, siya'y ipinag-aral sa isang Katolikong paaralan. Bagamat mayroong mga [[problema sa pananalita]], si Einstein ay naging matalinong mag-aaral. Habang siya ay lumalaki, kinakitaan siya ng mga kakayahang gumuhit ng mga modelo sa [[pisika]], mag-imbento ng mga simpleng [[makina]] at kalaunan ay magtaglay ng mataas na kakayahan sa [[matematika]]. Isang araw noong 1889, dumalaw ang malapit na kaibigan ng mga Einstein na si [[Max Talmud]], binigyan ang batang Einstein ng mga aklat gaya ng aklat ni [[Immanuel Kant]] na ''Kritik der reinen Vernunft'' (Critique ng Dalisay na Katwiran) at ''[[Mga Elemento ni Euclid|Mga Elemento]]'' ni [[Euclid]].
Linya 46:
Sa tagsibol ng 1896, isang Serbiano na nangngangalang [[Mileva Maric]] ay nagsimulang pumasok bilang estudyanteng medikal sa [[Unibersidad ng Zurich]], ngunit pagkatapos ng isang termino ay lumipat sa Pederal na Politeknikong Instituto ng Zurich. Siya ang natatanging babae nang taong iyon na magkakamit ng parehas na diploma na kinukuha ni Einstein. Ang relasyon ni Maric kay Einstein ay nabuo sa isang pag-iibigan sa mga sumunod na taon.
 
Noong 1900, nabigyan si Einstein ng diploma sa pagtuturo ng Pederal na Politeknikong Instituto ng Zurich. Nilimbag ni Einstein ang kanyang unang akda tungkol sa pwersang [[kapilyaridad]] ng panginuming straw na pinamagatang "''Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen''" ("Mga konsekwensiya ng mga pagmamasid ng penomenang kapilyaridad") na matatagpuan sa "[[Annalen der Physik]]" bolyum 4, pahina 513. Dito, kanyang sinubukang pagsamahin ang lahat ng batas ng [[pisika]], ang pagtatangkang patuloy na gagawin sa kanyang buong buhay. Sa pamamagitan ng kanyang kaibigan na si Michele Besso, isang [[inhinyero]], si Einstein ay pinakilala sa mga akda ni [[Ernst Mach]], at sa kalaunan ay itinuring ni Einstein si Mach na "isa sa pinakamagaling na nagpapatunog na tabla sa [[Europa]]" para sa mga ideyang pampisikal. Nang mga panahong ito, tinalakay ni Einstein ang kanyang mga interes pang agham sa malalapit na kaibigan, kasama na sina Besso at Maric. Tinawag ng grupo ang kanilang sarili na "Olympia Academy". Si Einstein at Maric ay may isang anak na babae sa labas ng [[kasal (institusyon)|matrimonya]], si Lieserl Einstein, na ipinanganak noong JanuaryEnero 1902. Ang kanyang kapalaran ay hindi alam. Ang iba'y naniniwala na siya'y namatay noong sanggol pa lamang, samantalang ang iba nama'y naniniwala na siya ay pinaampon.
 
== Mga Akda at ang kanyang doktorado ==
 
Si Einstein ay hindi makahanap ng trabaho sa pagtuturo pagkatapos ng makamit ang kanyang diploma. Ang ama ng kanyang kamag-aral ay tumulong sa kanyang makahanap ng trabaho bilang isang katulong na tagasuring teknikal sa isang Tanggapang Swiss Patento(Swiss Patento) noong 1902. Doon, si Einstein ay sumuri ng kahalagahan ng mga aplikasyong patento na isinumite ng mga imbentor at ito'y nangangailangan ng kaalaman sa pisika para maunawaan. Ang kanyang trabaho ay suriin ang mga kasangkapang [[elektromagnetiko]].
 
Pinakasalan ni Einstein si Mileva Maric noong Enero 6, Enero 1903. Ang pagpapakasal ni Einstein kay Maric na isang matematiko ay pagsasamang personal at intelektwal.
 
Noong 1903, ang posisyon ni Einstein sa Tanggapang Swiss Patento ay ginawang permanente. Kanyang nakamit ang kanyang doktorado sa Unibersidad ng Zurich matapos isumite ang kanyang tesis na "''Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen''" ("Ang bagong pagtukoy ng mga dimensiyong molekyular") noong 1905.
Linya 58:
== Akdang Annus Mirabilis ==
 
Noong 1905, si Einstein ay sumulat ng apat na artikulo na naging bahagi sa pundasyon ng modernong pisika. Karamihan sa mga pisiko ay umaayon na tatlo sa mga akdang iyon([[Galaw Brownian]], [[epektong photoelektrika]], at [[espesyal na relatibidad]]) ang nararapat magkamit ng [[Gantimpalang Nobel]]. Sa mga akdang ito, ang paliwanag ni Einstein ng [[epektong photoelektrika]] ang tanging binanggit ng komiteng Nobel sa Parangal.
 
Isinumite ni Einstein ang mga akdang ito sa "''[[Annalen der Physik]]''". Ito'y karaniwang tinatawag na "[[Mga papel na Annus Mirabilis]]" (mula sa Annus mirabilis, Latin ng 'taon ng mga kamangha-mangha'). Ang International Union of Pure and Applied Physics (IUPAP) ay ipinagdiwang at inalala ang ika 100 taon ng pagkakalimbag ng mga akda ni Einstein noon 1905 bilang "Taong Pandaigdig ng Pisika 2005".
 
Ang unang akda na pinamagatang "''Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt''" ("Hinggil sa pananaw heuristiko tungkol sa produksiyon at transpormasyon ng liwanag") ang direktang tinukoy sa [[Gantimpalang Nobel]]. Sa papel na ito, pinalawig ni Einstein ang [[hipotesis]] ni [[Max Planck]] ng mga munting bahagi ng elementong [[enerhiya]] sa kanyang sariling hypotesis na ang enerhiyang electromagnetika ay sinisipsip o inilalabas ng bagay sa [[quanta]] ng hv (kung saan ang h ay [[konstanteng Planck]] at ang v ay [[prekwensiya]] ng [[liwanag]], na nagbibigay ng bagong batas na
 
Emax = hν − P
 
upang ipaliwanag ang [[epektong photoelektrika]], gayundin ang mga katangiang [[photoluminesensiya]] at photoionisasyon. Ginamit ni Einstein ang batas na ito upang isalarawan ang [[epektong Volta]](1906), ang produksyonproduksiyon ng pang sekundaryang [[katodong sinag]] at ang mataas na prekwensiyang hangganan ng [[Bremsstrahlung]] (1911). Ang pinakamahalagang kontribusyon ni Einstein ay ang kanyang asersyong ang kwantisasyon ng enerhiya ay panloob na katangian ng liwanag imbis na ng interaksyoninteraksiyon sa pagitan ng [[materya]] at liwanag na gaya ng paniniwala ni [[Max Planck]]. Isa pa sa karaniwanang nakakaligtaang resulta ng papel na ito ay ang kanyang mahusay na pagtatantiya ng [[bilang Avogadro]]. Bagaman hindi iminungkahi ni Einstein na ang liwanag ay isang partikulo sa akdang ito; ang konseptong "[[photon]]" ay hindi imininungkahi hanggang 1909.
 
Ang kanyang ikalawang artikulo noong 1905, na tinatawag na "''Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen''" ("Hinggil sa galaw na kailangan ng molekyular na teoriyang kinetiko ng init-ng maliliit na mga partikulo na nakabitin sa isang hindi gumagalaw na likido") ay sumasakop sa kanyang pag-aaral sa [[galaw Brownian]]. Ito ay nagbigay ng ebidensiyang empirikal sa eksistensiya ng mga [[atomo]]. Bago ang papel na ito, ang mga atomo ay pinaniniwalaang makabuluhang konsepto ngunit pinagtatalunan ng mga [[kemiko]] at [[pisiko]] kung ang atomo ay mga tunay na bagay. Ang pagtalakay [[estadistika|estatistikal]] ni Einstein sa kalikasan nito ay nagbigay sa mga eksperimentalista ng paraan ng pagbilang ng atomo sa pamamagitan ng ordinaryong mikroskopyo. Si [[Wilhelm Ostwald]], isa sa mga pinuno ng eskwelang anti-atomo, ay kalaunang napaniwala sa eksistensiya ng atomo dahil sa kumpletong paliwanag ni Einstein sa galaw Brownian. Ipinaliwanag din ni [[Louis Bachelier]] ang Galaw Brownian noong 1900.
Linya 78:
== Kalagitnaang mga Taon ==
 
Noong 1906, si Einstein ay naiangat sa ikalawang klaseng teknikal na tagasuri. Noong 1908, si Einstein ay nabigyan ng lisensiya sa [[Bern]], [[Switzerland]] bilang [[Privatdozent]]. Sa mga panahong ito, inilarawan ni Einstein kung bakit bughaw ang kalangitan sa kanyang papel na "Ukol sa phenomenon ng kritikal na opalensensiya" kung saan ipinapakita ang pagsasamang epekto ng paghahasik ng liwanag sa pamamagitan ng indibidwal na mga [[molekula]] sa [[atmospero]]. Noong 1911, si Einstein ay naging unang katulong na propesor sa Unibersidad ng Zurich at kalaunan ay naging ganap na propesor sa seksiyon ng lenggwaheng [[Aleman]] ng [[Charles Universidad ng Prague]]. Habang nasa [[Prague]], si Einstein ay naglathala ng isang papel na tumatawag sa mga astronomo na subukin ang dalawang prediksyonprediksiyon ng kanyang [[Teoriyang pangkalahatang relatibidad|teoriya ng relatibidad]]: ang pagkababaluktot ng liwanag sa [[grabitasyon]]al na field na masusukat sa isang [[eklipseng solar]]; at ang [[pulangpaglipat]](redshift) ng mga linyang solar spektral relatibo sa mga linyang spektral na nalilikha ng ibabaw ng Mundo. Isang astronomo na nagngangalang Erwin Freundlich ang nagsimulang makipagtulungan kay Einstein at umalerto sa ibang mga astronomo sa buong mundo tungkol sa pagsubok astronimikal ng teoriya ni Einstein. Noong 1912, si Einstein ay bumalik sa Zurich upang maging ganap na propesor sa ETH Zurich. Noong panahong iyon, siya'y malapit na nakipagtulungan sa matematikong si Marcel Grossmann na nagpapakilala sa kanya sa [[Heometriyang Riemannian]]. Noong 1912, sinimulang tawagin ni Einstein ang panahon(time) bilang ikaapat na [[dimensyon]] (bagaman naunang nagawa ito ni [[H.G. Wells]] sa akdang The Time Machine noong 1805).
 
Noong 1914, bago magsimula ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]], si Einstein ay nanirahan sa [[Berlin]], [[Alemanya]] bilang propesor ng isang lokal na unibersidad at naging isang kasapi ng Akademya ng Pang-Agham ng [[Prussia]]. Kanyang kinuha ang pagkamamamayan ng Prussia. Mula 1914 hanggang 1933, siya'y naglingkod bilang direktor ng Institutong Kaiser Wilhelm para sa Pisika sa [[Berlin]]. Kanya ring hinawakan ang posisyong ng di-pangkaraniwang propesor sa [[Unibersidad ng Leiden]] mula 1920 hanggang 1946 kung saan palagi siyang nagbibigay ng pangtuturo.
Linya 84:
Noong 1917, inilathala ni Einstein ang "''Zur Quantentheorie der Strahlung," Physkalische Zeitschrift 18, 121–128''" ("Hinggil sa [[mekanikang quantum]] ng radiasyon"). Ang artikulong ito ay nagpakilala ng konseptong stimuladong emisyon(stimulated emmission), ang prinsipyong pisikal na nagpapahintulot sa amplikasyon ng liwanag sa [[laser]]. Kanya ring inilimbag ang akda nang taong iyon na gumagamit ng [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]] upang imodelo ang kilos ng buong [[uniberso]] na siyang naglatag ng entablado sa modernong [[kosmolohiya]]. Sa akdang ito, nilikha niya ang kanyang tinatawag na "pinakamatinding pagkakamali": ang [[konstanteng kosmolohikal]].
 
Noong 14 Mayo 14, 1904, ang unang anak ni Albert at Mileva, si Hans Albert Einstein ay ipinanganak. Ang kanilang ikalawang anak na lalaki, si Eduard Einstein ay ipinanganak noong 28 Hulyo 28, 1910. Si Hans Albert ay naging propesor ng inhinyerong hydraulic sa Unibersidad ng California sa Berkeley. Hindi siya malapit sa kanyang ama, bagaman pareho silang may interes sa musika at paglalayag. Si Eduard, ang nakababatang kapatid ay nagnais na maging isang tagasiyasat [[Sigmund Freud|Freudian]] ngunit ipinasok sa isang [[institusyong pang-isipan]] sanhi ng sakit na [[eskisopreniya]] at doon namatay. Si Einstein ay nakipaghiwalay kay Mileva noong 14 Pebrero 14, 1919 at nagpakasal sa kanyang pinsang si Elsa Löwenthal noong 2 Hunyo 2, 1919 (ipinanganak na Einstein: Löwenthal ang apelyido ng kanyang unang asawang si Max). Siya ay tatlong taong gulang na mas matanda kay Albert at kanya siyang inalagaan matapos dumanas si Albert ng [[nerbiyosong pagkabalisa]] kasama ng matinding sakit sa tiyan. Wala silang naging anak.
 
== Pangkalahatang relatibidad ==
Linya 91:
Noong Nobyembre 1915, sinimulan ni Einstein ang sunod sunod na pagtuturo sa Akdemyang Pang-Agham ng Prussia kung saan kanyang isinalarawan ang bagong teoriya ng grabidad, na kilala bilang [[teoriya ng pangkalahatang relatibidad]]. Ang huling pagtuturo ay nagwakas sa isang pagpapakilala ng ekwasyon na pumalit sa [[batas grabidad ni Newton]], ang [[Ekwasyong Field]]. Ang teoryang ito ay tumuturing na ang lahat ng nagmamasid ay pantay pantay, hindi lamang sa mga gumagalaw na pantay ang bilis. Sa pangkalahatang relatibidad, ang grabidad ay hindi isang pwersa(na gaya ng sa batas grabidad ni [[Isaac Newton]]) kundi ito ay sanhi ng kurbada(pagkakabaluktot) ng [[espasyo-panahon]].
 
Naglimbag si Einstein ng mga akda tungkol sa pangkalahatang relatibidad na hindi makukuha sa labas ng Aleman sanhi ng digmaan. Ang balitang tungkol sa bagong teoriya ni Einstein ay umabot sa mga astronomong Ingles at Amerikano sa pamamagitan ng pisikong Dutch na sina Hendrik Antoon Lorentz at Paul Ehrenfest at ang kanilang kasamang si Willem de Sitter, Direktor ng Obserbatoryong Leiden. Siya'y naakit sa bagong teoriya ito at naging pangunahing tagapagtaguyod at tagapagpakilala nito. Karamihan sa mga astronomo ay hindi nagustuhan ang heometrisasyon ni Einstein ng grabidad at naniniwalang ang mga prediksyonprediksiyon ng pagbaluktot ng liwanag at grabitasyonal na pulangpaglipat(gravitational redshift) ay hindi tama. Noong 1917, ang mga astronomo sa Obserbatoryong Bundok Wilson sa Timog California ay naglimbag ng resulta ng pagsisisyasat na spektropiko ng solar spektrum na nagpapakita na walang grabitasyonal na pulangpaglipat sa Araw. Noong 1918, ang mga astronomo sa Obserbatoryong Lick sa Hilagang California ay nakakuha ng larawan ng eklipseng solar na namasdan sa Estados Unidos. Pagkatapos ng digmaan, kanilang ipinahayag ang kanilang pagsisiyasat na nagsasabing ang prediksyongprediksiyong pagkabaluktot ng liwanag ng pangkalahatang relatibidad ay mali; ngunit ang pagsisiyasat na ito ay hindi nailimbag sanhi ng mga pagkakamali.
 
Nang magkaroon ng [[eklipseng solar]] noong 1919, si [[Arthur Eddington]] ay namuno ng pagsukat ng pagkabaluktot ng liwanag ng bituin habang dumadaan papalapit sa araw na nagreresulta sa posisyon nito na malayo sa Araw. Ang epektong ito ay tinatawag na [[paglelenteng grabitasyonal]](gravitational lensing) at katumbas sa dalawang ulit na prediksiyong Newton. Ang obserbasyon ay ginawa sa [[Sobral]], [[Ceara]], [[Brazil]] gayundin sa isla ng Principe sa Kanlurang pampang ng [[Aprika]]. Ipinahayag ni Eddington na ang resultang ito ay kumumpirma sa prediksyonprediksiyon ni Einstein at ang diyaryong [[The Times]] na nag-ulat ng kumpirmasyong ito noong Nobyembre 7 nang taong iyon ang siyang nagpalago ng kasikatan ni Einstein.
==Pagdalaw sa ibang bansa==
[[Talaksan:Einstein in NY 1921.jpg|thumb|300px|Si Einstein sa [[New York]] noong 1921.]]
Linya 103:
==Ikalawang Digmaang Pandaigdig at Proyektong Manhattan==
[[Talaksan:Albert Einstein Head.jpg|thumb|200px|right|Si Einstein noong 1947.]]
Noong 1939, ang isang pangkat ng mga siyentipikong Hungariano kabilang si [[Leó Szilárd]] ay nagtangkang umalerto sa Washington hinggil sa patuloy na pagsasaliksik ng [[bombang atomiko]] ng Nazi ngunit ito ay hindi pinansin. Itinuring ni Einstein at Szilárd kasama ng ibang mga refugee na sina [[Edward Teller]] at [[Eugene Wigner]] na kanilang responsibilidad na alertuhin ang mga Amerikano sa posibilidad na manalo ang mga siyentipikong Aleman sa karera ng paggawa ng bombang atomiko at magbabala sa mga Amerikano na si Hitler ay higit na handang bumalimg sa paggamit ng gayong sandata. Noong tag-init nang 1939 mga ilang buwan bago ang pagsisimula ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] sa Europa, si Einstein ay nahikayat na ipahiram ang kanyang prestihiyo sa pamamagitan ng pagsulat ng liham kasama ni Szilárd kay Pangulong [[Franklin D. Roosevelt]] ng Estados Unidos upang alertuhin ito sa posibilidad nito. Nirekomiyenda rin ng liham sa pamahalaan ng Estados Unidos na magbigay pansin at maging tuwirang sangkot sa pagsasaliksik ng [[uranium ]] at nauugnay na pagsasaliksik ng [[kadenang reaksiyon]]. Dahil sa liham ni Einstein at kanyang pakikipagkita kay Roosevelt, ang Estados Unidos ay pumasok sa karera sa pagbuo ng bombang atomiko na humuhugot ng malaking mga pinagkukunang materyal, pangsalapi at pang-agham upang simulan ng [[Proyektong Manhattan]]. Ang Estados Unidos ang tanging bansa na matagumpay na nakagawa ng bombang atomiko noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
 
Bilang kasapi ng [[National Association for the Advancement of Colored People]] (NAACP) sa Princeton, nangampanya siya para sa mga karapatang sibil ng mga Aprikanong Amerikano at nakipagtugunan sa aktibista ng mga karapatang sibil na si [[W. E. B. Du Bois]]. Noong 1946, tinawag ni Einstein ang [[rasismo]] sa Amerika bilang "pinakamalalang sakit". Kanyang kalaunang isinaad na "ang prehudisyo sa lahi ay sa kasawiang palad naging isang tradisyong Amerikano na walang panunuring ipinasa mula sa isang henerasyon tungo sa isa pa. Ang tanging mga lunas ay kaliwanagan at edukasyon". Noong 1940, si Einstein ay naging isang mamamayang Amerikano.