Albert Einstein: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m Inalis ang binago ni 112.210.26.137, ibinalik sa huling bersyon ni Atn20112222 |
m orthography, replaced: ksyon → ksiyon (6) using AWB |
||
Linya 7:
|death_date = {{death date and age|1955|4|18|1879|3|14}}
|death_place = [[Princeton, New Jersey|Princeton]], [[New Jersey]], [[Estados Unidos]]
|spouse = [[Mileva Marić]], 6
|residence = [[Alemanya]], [[Italya]], [[Switzerland]], [[Estados Unidos]]
|citizenship = {{nowrap|[[Kaharian ng Württemberg|Württemberg/Alemanya]] (1879–96)}}<br />[[Switzerland]] (1901–55)<br />[[Austriya]] (1911–12)<br />[[Alemanya]] (1914–33)<br />[[Estados Unidos]] (1940–55)
Linya 25:
}}
Si '''Albert Einstein'''<ref name=Cline>Cline, Barbara Lovett. "Albert Einstein," ''Men Who Made a New Physics: Physicists and the Quantum Theory'', dating pamagat: ''The Questions'', Signet Science Library Book, The New American Library, New York/Toronto, 1965/1969, Library of Congress Catalog Card No. 65-18693</ref> (
Si Einstein ay nakilala sa buong mundo matapos na mapatunayan ang prediksiyon ng kanyang ''[[teoriyang pangkalahatang relatibidad]]'' na ang sinag(light rays) ng malalayong [[bituin]] ay malilihis ng [[grabidad]] ng [[araw]]. Ito ay napatunayan noong
Dahil sa kanyang katalinuhan at orihinalidad, ang salitang "Einstein" ay naging [[sinonimo]] ng salitang "henyo".
Linya 33:
== Talambuhay ==
[[Talaksan:Albert Einstein at the age of three (1882).jpg|thumb|200px|right|Si Einstein sa edad na 3 noong 1882.]]
Ipinanganak si Einstein noong
[[Talaksan:Albert Einstein as a child.jpg|thumb|right|200px|Si Einstein sa edad na 14 noong 1893.]]
Ang mag-anak na Einstein, bagamat mga [[Hudyo]] ay hindi mga [[Ortodoksong Hudyo|striktong Hudyo]]. Sa katunayan, siya'y ipinag-aral sa isang Katolikong paaralan. Bagamat mayroong mga [[problema sa pananalita]], si Einstein ay naging matalinong mag-aaral. Habang siya ay lumalaki, kinakitaan siya ng mga kakayahang gumuhit ng mga modelo sa [[pisika]], mag-imbento ng mga simpleng [[makina]] at kalaunan ay magtaglay ng mataas na kakayahan sa [[matematika]]. Isang araw noong 1889, dumalaw ang malapit na kaibigan ng mga Einstein na si [[Max Talmud]], binigyan ang batang Einstein ng mga aklat gaya ng aklat ni [[Immanuel Kant]] na ''Kritik der reinen Vernunft'' (Critique ng Dalisay na Katwiran) at ''[[Mga Elemento ni Euclid|Mga Elemento]]'' ni [[Euclid]].
Linya 46:
Sa tagsibol ng 1896, isang Serbiano na nangngangalang [[Mileva Maric]] ay nagsimulang pumasok bilang estudyanteng medikal sa [[Unibersidad ng Zurich]], ngunit pagkatapos ng isang termino ay lumipat sa Pederal na Politeknikong Instituto ng Zurich. Siya ang natatanging babae nang taong iyon na magkakamit ng parehas na diploma na kinukuha ni Einstein. Ang relasyon ni Maric kay Einstein ay nabuo sa isang pag-iibigan sa mga sumunod na taon.
Noong 1900, nabigyan si Einstein ng diploma sa pagtuturo ng Pederal na Politeknikong Instituto ng Zurich. Nilimbag ni Einstein ang kanyang unang akda tungkol sa pwersang [[kapilyaridad]] ng panginuming straw na pinamagatang "''Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen''" ("Mga konsekwensiya ng mga pagmamasid ng penomenang kapilyaridad") na matatagpuan sa "[[Annalen der Physik]]" bolyum 4, pahina 513. Dito, kanyang sinubukang pagsamahin ang lahat ng batas ng [[pisika]], ang pagtatangkang patuloy na gagawin sa kanyang buong buhay. Sa pamamagitan ng kanyang kaibigan na si Michele Besso, isang [[inhinyero]], si Einstein ay pinakilala sa mga akda ni [[Ernst Mach]], at sa kalaunan ay itinuring ni Einstein si Mach na "isa sa pinakamagaling na nagpapatunog na tabla sa [[Europa]]" para sa mga ideyang pampisikal. Nang mga panahong ito, tinalakay ni Einstein ang kanyang mga interes pang agham sa malalapit na kaibigan, kasama na sina Besso at Maric. Tinawag ng grupo ang kanilang sarili na "Olympia Academy". Si Einstein at Maric ay may isang anak na babae sa labas ng [[kasal (institusyon)|matrimonya]], si Lieserl Einstein, na ipinanganak noong
== Mga Akda at ang kanyang doktorado ==
Si Einstein ay hindi makahanap ng trabaho sa pagtuturo pagkatapos ng makamit ang kanyang diploma. Ang ama ng kanyang kamag-aral ay tumulong sa kanyang makahanap ng trabaho bilang isang katulong na tagasuring teknikal sa isang Tanggapang Swiss Patento(Swiss Patento) noong 1902. Doon, si Einstein ay sumuri ng kahalagahan ng mga aplikasyong patento na isinumite ng mga imbentor at ito'y nangangailangan ng kaalaman sa pisika para maunawaan. Ang kanyang trabaho ay suriin ang mga kasangkapang [[elektromagnetiko]].
Pinakasalan ni Einstein si Mileva Maric noong
Noong 1903, ang posisyon ni Einstein sa Tanggapang Swiss Patento ay ginawang permanente. Kanyang nakamit ang kanyang doktorado sa Unibersidad ng Zurich matapos isumite ang kanyang tesis na "''Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen''" ("Ang bagong pagtukoy ng mga dimensiyong molekyular") noong 1905.
Linya 58:
== Akdang Annus Mirabilis ==
Noong 1905, si Einstein ay sumulat ng apat na artikulo na naging bahagi sa pundasyon ng modernong pisika. Karamihan sa mga pisiko ay umaayon na tatlo sa mga akdang iyon([[Galaw Brownian]], [[epektong photoelektrika]], at [[espesyal na relatibidad]]) ang nararapat magkamit ng [[Gantimpalang Nobel]]. Sa mga akdang ito, ang paliwanag ni Einstein ng [[epektong photoelektrika]] ang tanging binanggit ng komiteng Nobel sa Parangal.
Isinumite ni Einstein ang mga akdang ito sa "''[[Annalen der Physik]]''". Ito'y karaniwang tinatawag na "[[Mga papel na Annus Mirabilis]]" (mula sa Annus mirabilis, Latin ng 'taon ng mga kamangha-mangha'). Ang International Union of Pure and Applied Physics (IUPAP) ay ipinagdiwang at inalala ang ika 100 taon ng pagkakalimbag ng mga akda ni Einstein noon 1905 bilang "Taong Pandaigdig ng Pisika 2005".
Ang unang akda na pinamagatang "''Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt''" ("Hinggil sa pananaw heuristiko tungkol sa produksiyon at transpormasyon ng liwanag") ang direktang tinukoy sa [[Gantimpalang Nobel]]. Sa papel na ito, pinalawig ni Einstein ang [[hipotesis]] ni [[Max Planck]] ng mga munting bahagi ng elementong [[enerhiya]] sa kanyang sariling hypotesis na ang enerhiyang electromagnetika ay sinisipsip o inilalabas ng bagay sa [[quanta]] ng hv
Emax = hν − P
upang ipaliwanag ang [[epektong photoelektrika]], gayundin ang mga katangiang [[photoluminesensiya]] at photoionisasyon. Ginamit ni Einstein ang batas na ito upang isalarawan ang [[epektong Volta]](1906), ang
Ang kanyang ikalawang artikulo noong 1905, na tinatawag na "''Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen''" ("Hinggil sa galaw na kailangan ng molekyular na teoriyang kinetiko ng init-ng maliliit na mga partikulo na nakabitin sa isang hindi gumagalaw na likido") ay sumasakop sa kanyang pag-aaral sa [[galaw Brownian]]. Ito ay nagbigay ng ebidensiyang empirikal sa eksistensiya ng mga [[atomo]]. Bago ang papel na ito, ang mga atomo ay pinaniniwalaang makabuluhang konsepto ngunit pinagtatalunan ng mga [[kemiko]] at [[pisiko]] kung ang atomo ay mga tunay na bagay. Ang pagtalakay [[estadistika|estatistikal]] ni Einstein sa kalikasan nito ay nagbigay sa mga eksperimentalista ng paraan ng pagbilang ng atomo sa pamamagitan ng ordinaryong mikroskopyo. Si [[Wilhelm Ostwald]], isa sa mga pinuno ng eskwelang anti-atomo, ay kalaunang napaniwala sa eksistensiya ng atomo dahil sa kumpletong paliwanag ni Einstein sa galaw Brownian. Ipinaliwanag din ni [[Louis Bachelier]] ang Galaw Brownian noong 1900.
Linya 78:
== Kalagitnaang mga Taon ==
Noong 1906, si Einstein ay naiangat sa ikalawang klaseng teknikal na tagasuri. Noong 1908, si Einstein ay nabigyan ng lisensiya sa [[Bern]], [[Switzerland]] bilang [[Privatdozent]]. Sa mga panahong ito, inilarawan ni Einstein kung bakit bughaw ang kalangitan sa kanyang papel na "Ukol sa phenomenon ng kritikal na opalensensiya" kung saan ipinapakita ang pagsasamang epekto ng paghahasik ng liwanag sa pamamagitan ng indibidwal na mga [[molekula]] sa [[atmospero]]. Noong 1911, si Einstein ay naging unang katulong na propesor sa Unibersidad ng Zurich at kalaunan ay naging ganap na propesor sa seksiyon ng lenggwaheng [[Aleman]] ng [[Charles Universidad ng Prague]]. Habang nasa [[Prague]], si Einstein ay naglathala ng isang papel na tumatawag sa mga astronomo na subukin ang dalawang
Noong 1914, bago magsimula ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]], si Einstein ay nanirahan sa [[Berlin]], [[Alemanya]] bilang propesor ng isang lokal na unibersidad at naging isang kasapi ng Akademya ng Pang-Agham ng [[Prussia]]. Kanyang kinuha ang pagkamamamayan ng Prussia. Mula 1914 hanggang 1933, siya'y naglingkod bilang direktor ng Institutong Kaiser Wilhelm para sa Pisika sa [[Berlin]]. Kanya ring hinawakan ang posisyong ng di-pangkaraniwang propesor sa [[Unibersidad ng Leiden]] mula 1920 hanggang 1946 kung saan palagi siyang nagbibigay ng pangtuturo.
Linya 84:
Noong 1917, inilathala ni Einstein ang "''Zur Quantentheorie der Strahlung," Physkalische Zeitschrift 18, 121–128''" ("Hinggil sa [[mekanikang quantum]] ng radiasyon"). Ang artikulong ito ay nagpakilala ng konseptong stimuladong emisyon(stimulated emmission), ang prinsipyong pisikal na nagpapahintulot sa amplikasyon ng liwanag sa [[laser]]. Kanya ring inilimbag ang akda nang taong iyon na gumagamit ng [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]] upang imodelo ang kilos ng buong [[uniberso]] na siyang naglatag ng entablado sa modernong [[kosmolohiya]]. Sa akdang ito, nilikha niya ang kanyang tinatawag na "pinakamatinding pagkakamali": ang [[konstanteng kosmolohikal]].
Noong 14 Mayo
== Pangkalahatang relatibidad ==
Linya 91:
Noong Nobyembre 1915, sinimulan ni Einstein ang sunod sunod na pagtuturo sa Akdemyang Pang-Agham ng Prussia kung saan kanyang isinalarawan ang bagong teoriya ng grabidad, na kilala bilang [[teoriya ng pangkalahatang relatibidad]]. Ang huling pagtuturo ay nagwakas sa isang pagpapakilala ng ekwasyon na pumalit sa [[batas grabidad ni Newton]], ang [[Ekwasyong Field]]. Ang teoryang ito ay tumuturing na ang lahat ng nagmamasid ay pantay pantay, hindi lamang sa mga gumagalaw na pantay ang bilis. Sa pangkalahatang relatibidad, ang grabidad ay hindi isang pwersa(na gaya ng sa batas grabidad ni [[Isaac Newton]]) kundi ito ay sanhi ng kurbada(pagkakabaluktot) ng [[espasyo-panahon]].
Naglimbag si Einstein ng mga akda tungkol sa pangkalahatang relatibidad na hindi makukuha sa labas ng Aleman sanhi ng digmaan. Ang balitang tungkol sa bagong teoriya ni Einstein ay umabot sa mga astronomong Ingles at Amerikano sa pamamagitan ng pisikong Dutch na sina Hendrik Antoon Lorentz at Paul Ehrenfest at ang kanilang kasamang si Willem de Sitter, Direktor ng Obserbatoryong Leiden. Siya'y naakit sa bagong teoriya ito at naging pangunahing tagapagtaguyod at tagapagpakilala nito. Karamihan sa mga astronomo ay hindi nagustuhan ang heometrisasyon ni Einstein ng grabidad at naniniwalang ang mga
Nang magkaroon ng [[eklipseng solar]] noong 1919, si [[Arthur Eddington]] ay namuno ng pagsukat ng pagkabaluktot ng liwanag ng bituin habang dumadaan papalapit sa araw na nagreresulta sa posisyon nito na malayo sa Araw. Ang epektong ito ay tinatawag na [[paglelenteng grabitasyonal]](gravitational lensing) at katumbas sa dalawang ulit na prediksiyong Newton. Ang obserbasyon ay ginawa sa [[Sobral]], [[Ceara]], [[Brazil]] gayundin sa isla ng Principe sa Kanlurang pampang ng [[Aprika]]. Ipinahayag ni Eddington na ang resultang ito ay kumumpirma sa
==Pagdalaw sa ibang bansa==
[[Talaksan:Einstein in NY 1921.jpg|thumb|300px|Si Einstein sa [[New York]] noong 1921.]]
Linya 103:
==Ikalawang Digmaang Pandaigdig at Proyektong Manhattan==
[[Talaksan:Albert Einstein Head.jpg|thumb|200px|right|Si Einstein noong 1947.]]
Noong 1939, ang isang pangkat ng mga siyentipikong Hungariano kabilang si [[Leó Szilárd]] ay nagtangkang umalerto sa Washington hinggil sa patuloy na pagsasaliksik ng [[bombang atomiko]] ng Nazi ngunit ito ay hindi pinansin. Itinuring ni Einstein at Szilárd kasama ng ibang mga refugee na sina [[Edward Teller]] at [[Eugene Wigner]] na kanilang responsibilidad na alertuhin ang mga Amerikano sa posibilidad na manalo ang mga siyentipikong Aleman sa karera ng paggawa ng bombang atomiko at magbabala sa mga Amerikano na si Hitler ay higit na handang bumalimg sa paggamit ng gayong sandata. Noong tag-init nang 1939 mga ilang buwan bago ang pagsisimula ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] sa Europa, si Einstein ay nahikayat na ipahiram ang kanyang prestihiyo sa pamamagitan ng pagsulat ng liham kasama ni Szilárd kay Pangulong [[Franklin D. Roosevelt]] ng Estados Unidos upang alertuhin ito sa posibilidad nito. Nirekomiyenda rin ng liham sa pamahalaan ng Estados Unidos na magbigay pansin at maging tuwirang sangkot sa pagsasaliksik ng [[uranium
Bilang kasapi ng [[National Association for the Advancement of Colored People]] (NAACP) sa Princeton, nangampanya siya para sa mga karapatang sibil ng mga Aprikanong Amerikano at nakipagtugunan sa aktibista ng mga karapatang sibil na si [[W. E. B. Du Bois]]. Noong 1946, tinawag ni Einstein ang [[rasismo]] sa Amerika bilang "pinakamalalang sakit". Kanyang kalaunang isinaad na "ang prehudisyo sa lahi ay sa kasawiang palad naging isang tradisyong Amerikano na walang panunuring ipinasa mula sa isang henerasyon tungo sa isa pa. Ang tanging mga lunas ay kaliwanagan at edukasyon". Noong 1940, si Einstein ay naging isang mamamayang Amerikano.
|