Napoleon I ng Pransiya: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
m orthography: -nsyon > -nsiyon using AWB
m orthography: -nsya- > -nsiya- using AWB
Linya 8:
|coronation=2 Disyembre 1804
|full name=Napoleone di Buonaparte<br />Napoleon Bonaparte
|predecessor=[[Konsuladong Pranses]] ([[Ehekutibong pamahalaan|Tagapagpaganap]] ng [[Unang Republikang Pranses]], kung saan si Napoleon I ang unang konsul); <br /><small> Dating namahala bilang [[Hari]] : [[Louis XVI ng PransyaPransiya|Louis XVI]] bilang Hari ng mga Pranses (namatay 1793)</small>
|successor=[[Louis XVIII ng PransyaPransiya|Louis XVIII]] (''[[de facto]]'')<br />[[Napoleon II ng PransyaPransiya|Napoleon II]] (''[[de jure]]'')
|spouse=[[Joséphine de Beauharnais]]<br />[[Marie Louise, Dukesa ng Parma|Marie Louise ng Austria]]
|issue=[[Napoléon François Joseph Charles Bonaparte|Napoleon II ng PransyaPransiya]]
|house=[[Bonaparte]]
|house-type=Imperyong kabahayan
Linya 18:
|mother=[[Letizia Ramolino]]
|date of birth={{Birth date|1769|8|15|df=yes}}
|place of birth=[[Ajaccio]], [[Corsica]], PransyaPransiya
|date of death={{Death date and age|1821|5|5|1769|8|15|df=yes}}
|place of death=[[Longwood, Saint Helena]]
|place of burial=[[Les Invalides]], Paris}}
Si '''Napoleon I''' (ipinanganak '''Napoleone di Buonaparte''', pagkatapos '''Napoleon Bonaparte''') (15 Agosto 1769 - 5 Mayo 1821) ay ang unang emperador ng [[Unang Imperyong Pranses]] ng [[PransyaPransiya]], unang hari ng [[Kaharing Napoleonic ng Italya|Italya]], tagapamagitan ng [[Kumpederasyong Suwiso]] at unang tagapagtanggol ng [[Kumpederasyon sa Rhine]] (kalaunan ay nagkaisa bilang [[Kasaysayan ng Alemanya|Alemanya]] noong 1871). Ang kanyang mga ginawa ay nagdulot ng napakalaking pagbabago sa pulitika ng [[Europa]] sa ikalabingsiyam na siglo.
 
Si Napoleon I ay isinilang sa [[Corsica]] at nagsanay bilang hukbo ng sandatahang lakas ng PransyaPransiya sa ilalim ng [[Unang Republikang Pranses]] at isa sa mga matagumpay na pinuno ng hukbo na tumalo sa [[Unang Koalisyon|Una]] at [[Digmaan ng Ikalawang Koalisyon|Ikalawang]] mga Koalisyon laban sa pamahalaan ng PransyaPransiya. Noong 1799, pinamunuan niya ang isang [[kudeta]] at iniluklok ang sarili bilang unang Konsul ng PransyaPransiya; pagkalipas ng limang taon, bilang Emperador ng mga Pranses. Sa pagpasok ng mga unang dekada ng ikalabingsiyam na siglo, matagumpay niyang nilabanan ang mga makapangyarihang bansa sa Europa kasabay ng pagtatatag ng [[Unang Imperyong Pranses|Imperyong Pranses]].
 
Ang [[Pananalakay ng mga Pranses sa Rusya]] noong 1812 ang naging hudyat ng pagbabago ng kanyang kapalaran. Noong 1813, tinalo ng [[Ikaanim na Koalisyon]] ang kanyang hukbo sa [[labanan sa Leipzig]]; noong 1814, sinalakay ng koalisyon ang PransyaPransiya kung saan ay napuwersa si Napoleon I na iwanan ang trono at magtungo nang palihim sa isla ng [[Elba]]. Makalipas ang kalahating taon, tumakas siya sa Elba at muling umakyat sa kapangyarihan, ngunit siya ay tuluyang natalo sa pamosong [[labanan sa Waterloo]], [[Belhika]] noong Hunyo 1815. Siya ay ipinatapon ng pumalit na [[Restorasyong Bourbon|haring Bourbon]] sa isla ng [[Saint Helena]] sa ilalim ng mga bantay na Briton. Ilang aral ang nag-imbestiga sa kaso ng kamatayan ni Napoleon I, kung saan siya ay pinatunayang namatay sa [[kanser sa bituka]], ngunit ayon naman kay [[Sten Forshufvud]], siya ay namatay dahil sa paglason gamit ang [[arseniko]].
 
Ang kaguluhan sa Europa na idinulot ng malawakang pananakop ni Napoleon I ay nagdulot ng malaking pagbabago sa sistemang pulitika ng mga nasakop na mga bansa: ang kanyang mga istilo sa [[digmaan|kampanyang pangdigmaan]] ay inaral ng iba't ibang paaralang pang-militar. Ginamit rin ang kanyang [[kodigong Napoleonic]] bilang batayan ng batasan ng mga kasalukuyang mga bansa.
Linya 33:
 
== Pinagmulan ==
[[Talaksan:Carlo Buonaparte.jpg|left|thumb|upright|Ama ni Napoleon I, si [[Carlo Buonaparte]]. Siya ay nagsilbing kinatawan ng [[Corsica]] sa batasan ni Haring [[Louis XVI ng PransyaPransiya]].]]
 
Si Napoleon Bonaparte ay isinilang bilang ikalawang anak sa pitong mga magkakapatid sa [[Casa Bonaparte]] sa [[Ajaccio]], [[Corsica]] noong 15 Agosto 1769, isang taon mula nang pormal na ibinigay ng [[Republika ng Genoa]] ang isla sa pamahalaan ng [[PransyaPransiya]].<ref>McLynn 1998, p.6</ref> Dahil dito, una siyang tinawag bilang ''Napoleone di Buonaparte'', ngunit binago rin ito sa istilong Pranses na Napoleon Bonaparte.{{#tag:ref|Siya ay tinawag na ''Nabolione'' sa [[wikang Korsikano|Korsikano]].<ref>Asprey 2000, p.4</ref>|group=diin}}
 
Ang pamilyang Bonaparte ay nagmula sa mababang kamaharlikahan na nanggaling sa Corsica noong ika-labing-anim na siglo.<ref>McLynn 1998, p.2</ref> Ang kanyang ama, si ''Nobile'' [[Carlo Buonaparte]] na isang [[manananggol]], ay itinanghal na kinatawan ng lalawigan ng Corsica para sa batasan ni [[Louis XVI ng PransyaPransiya]] noong 1777. Ang kanyang ina naman na si [[Maria Letizia Ramolino]] ay ang tanging taong nagpasunod sa katigasan ng kanyang ulo.<ref>Cronin 1994, p.20–21</ref> Ang kanyang mga kapatid ay sina [[Joseph Bonaparte|Joseph]] (na naging Hari ng Espanya), [[Lucien Bonaparte|Lucien]], [[Elisa Bonaparte|Elisa]], [[Louis Bonaparte|Louis]], [[Pauline Bonaparte|Pauline]], [[Caroline Bonaparte|Caroline]] at [[Jérôme Bonaparte|Jérôme]]. Siya ay bininyagan bilang [[Katoliko]] ilang buwan bago siya mag-dalawang taong gulang sa [[Ajaccio Cathedral]] noong 21 Hulyo 1771.<ref>{{cite web|url=http://www.napoleon.org/en/magazine/museums/files/Cathedral-Ajaccio.asp|title=Cathedral—Ajaccio|publisher=La Fondation Napoléon|accessdate=2008-05-31}}</ref>
 
Dahil sa katayuan sa buhay, naranasan ni Napoleon I ang mga kariwasaan.<ref>Cronin 1994, p.27</ref> Noong Enero 1779, nag-aral siya sa isang relihiyosong paaralan sa [[Autun]], sa PransyaPransiya, upang matuto ng [[wikang Pranses]], at noong Mayo, pumasok siya sa isang [[paaralang militar]] sa [[Brienne-le-Château]].<ref name="rxvi">Roberts 2001, p.xvi</ref> Sa pagtatapos ng kanyang pag-aaral sa Brienne noong 1784, natanggap si Napoleon I sa [[École Militaire]] sa [[Paris]] kung saan napagpasyahan niyang sumubok pumasok sa Paaralang Pandagat ng Britanya.<ref>McLynn 1998, p.23</ref> Sa halip na ituloy ang aplikasyon, nagsanay na lamang siya bilang pinuno ng artilyeriya sa pamamagitan ng dalawang taong kurso; ngunit ang kamatayan ng kanyang ama ang naging dahilan upang umikli ang pag-aaral niya ng isang taon.<ref name=hibbert21>Hibbert 1998, p.21–2</ref> Siya ay tinuos ng pamosong siyentipikong si [[Pierre-Simon Laplace]] na pinili rin niya sa Senado nang siya ay naluklok sa trono.<ref>McLynn 1998, p.26</ref>
 
== Unang karera ==
Sa kanyang pagtatapos noong Setyembre 1785, si Napoleon I ay [[Officer (armed forces)|hinirang]] bilang [[ikalawang tinyente]] sa rehimente artilyeriyang ''La Fère''.<ref name="rxvi"/>{{#tag:ref|Siya ay tinawag pa rin ''Napoleon Bonaparte'' hanggang sa siya ay maging Unang Konsul.<ref name="m290">Asprey 2000, p.13</ref>|group=diin}} Nagsilbi siya sa isang garison sa [[Valence, Drôme]] at [[Auxonne]] hanggang sa pagsiklab ng [[Himagsikang Pranses]] noong 1789, kung saan ay nagpabalik-balik siya sa Corsica at Paris.
 
Nanatili siya sa Corsica sa mga unang taon ng Himagsikan, habang nilalabanan ang mga maka-hari, rebolusyonaryo at mga separatistang Corsican. Sinuportahan niya ang samahang [[Jacobin Club|Jacobin]], umangat patungo sa ranggong [[tinyente koronel]] at pinamunuan ang batalyon ng mga nagkusang lumaban. Pagkatapos niyang malagpasan ang itinakdang ''leave of absence'' at matagumpay na pinamunuan ang gulo ng mga sundalong Pranses sa Corsica, nakuha niya ang simpatiya ng mga nakatataas sa Paris kung saan siya ay hinirang bilang Kapitan noong Hulyo 1792.<ref>McLynn 1998, p.55</ref> Nagbalik siyang muli sa Corsica, at nakasagupa si [[Pasquale Paoli|Paoli]] (isang Pranses na nagtataguyod ng paghiwalay ng Corsica mula sa PransyaPransiya sa pamamagitan ng pananabotahe sa plotang pandigma ng PransyaPransiya na sasalakay sana sa [[Kaharian ng Sardinia|isla ng Sardinia]] at [[La Maddalena]], at si Bonaparte ay isa mga pinuno ng ekspedisyon).<ref>McLynn 1998, p.61</ref> Noong Hunyo 1793, ang buong pamilyang Bonaparte ay kinailangang magtungo sa lupaing PransyaPransiya dahil sa gulong kinasangkutan kay Paoli.<ref name="rxviii">Roberts 2001, p.xviii</ref>
=== Pagkubkob sa Toulon ===
[[Talaksan:Paoli.png|thumb|upright|[[Pasquale Paoli]], iginuhit ni [[Richard Cosway]]]]
Linya 52:
{{main|13 Vendémiaire}}
[[Talaksan:13Vendémiaire.jpg|thumb|alt=Larawang-guhit ng kalsada kung saan maraming usok at abo sa paligid dahil sa mga paputok at armas na ginamit ng hukbong republikano na lumalaban sa mga royalista.|Ang Journée of [[13 Vendémiaire]], Taon 4. Ang [[Simbahang Saint-Roch]], [[Rue Saint-Honoré]], Paris.]]
Matapos ang pagbagsak ng magkapatid na Robespierre noong [[Reaksiyong Thermidorean]] noong Hulyo 1794, si Bonaparte ay inilagay sa isang ''house arrest'' dahil sa paniniwalang kakuntsaba siya ng magkapatid na ito.<ref>Dwyer 2008, p.155</ref><ref>Schom 1998, p.25</ref> Noong Abril 1795, itinalaga siya sa Hukbo ng Kanluran para sumabak sa [[Digmaang Vendée]] (isang digmaang-sibil na mayroong pagsupil mula sa mga royalista sa bahaging Vendée ng PransyaPransiya). Batay sa tradisyong militar, ito ay ang pagbaba ng kanyang ranggo mula sa pagiging heneral ng artilyeriya, kaya nagdahilan siya na mayroon siyang sakit upang hindi mapadala sa rehiyon.<ref>McLynn 1998, p.92</ref> Sa halip ay napunta siya sa Kawanihan ng Topograpiya (''Bureau of Topography'') sa Komisyon ng Pang-madlang Kaligtasan (''Committee of Public Safety'') at hiniling, bagamat hindi siya nagtagumpay, na ipadala na lamang siya sa [[Constantinople]] upang mapagsilbihan ang [[Sultan]]g [[Ottoman]].<ref>Schom 1998, p.26</ref> Sa pagitan ng mga panahong ito, kinatha niya ang romantikong kuwento, ang ''[[Clisson et Eugénie]]'', isang nobela na patungkol sa isang sundalo at kanyang iniibig, kung saan ito ay may malaking pagkakahawig sa kanilang relasyon ni Désirée.<ref>Dwyer 2008, p.164</ref>. Noong 15 Setyembre ng parehong taon, siya ay inalis sa listahan ng mga heneral ng bansa dahilan sa kanyang pagtanggi sa pagpapadala sa kanya sa Vendée. Buhat noon, napunta na sa kagipitan ang buhay personal at pinansyalpinansiyal ni Bonaparte.<ref>McLynn 1998, p.93</ref>
 
Noong 3 Oktubre, nagsagawa ng rebelyon ang mga royalista sa Paris laban sa [[Pambansang Kumbensiyon]] matapos na alisin sila ng karapatan na makasali sa bagong pamahalaan ng PransyaPransiya, ang [[Direktoryong Pranses|Direktoryo]] (''French Directory'').<ref name=m96>McLynn 1998, p.96</ref>
 
== Talababa ==
Linya 64:
== Kawing ==
 
{{Mga maharlika ng PransyaPransiya}}
 
[[Kategorya:PransyaPransiya]]
[[Kategorya:Mga hari ng PransyaPransiya]]
[[Kategorya:Kabahayang Bonaparte]]