Imperyong Akemenida: Pagkakaiba sa mga binago

|conventional_long_name = Imperyong Akemenidang PersiyanoPersa ''(Persian)''

|image_map_caption = Ang Imperyong Akemenidang PersiyanoPersa ''(Persian)'' sa pinakamalik nitong sakop sa panahon ni [[Jerjes]] sa pagitan ng 480 BC.

|common_languages = [[wikang PersiyanoPersa|Lumang PersiyanoPersa ''(Persian)'']] ''(opisyan na wika)'' [[wikang Arameo|Imperial na Aramaiko]] ''(lingua franca)''

Ang '''Imperyong Akemenida''' ([[Wikang PersyanoPersa|PersyanoPersa ''(Persian)'']]: هخامنشیان, ''Hakhāmaneshiyān''), higit na kilala bilang ang '''Imperyong PersyanoPersa ''(Persian)''''' ([[Wikang Italyano|Italyano]]: ''Im·pe·rio Per·sia·no''; [[Wikang Kastila|Kastila]]: ''Imperio Persa''), ay isang makasaysayang imperyo sa [[Asya]]. Sakop ng imperyong ito ang lahat ng bahagi ng makabagong [[Iran]], [[Turkiya]], [[Iraq]], [[Sirya]], [[Israel]], [[Hordan]], [[Lebanon]], [[Armenia]], [[Heyorhiya]], [[Aserbayan]], [[Egipto]], [[Apganistan]], [[Uzbekistan]], [[Turkmenistan]], [[Pakistan]], at ilang bahagi ng [[Rusya]], [[Gresya]], [[Ethiopia]], [[India]], at [[Saudi Arabia]]. Ilan sa naging pinuno nito ay sina [[Ciro ang Dakila]], [[Dario I]], at [[Xerxes|Jerjes]], ang tatlo sa pinakamahusay na hari ng imperyo. Naging isang tahanan ng mga katangi-tanging sibilisasyon ang napakalawak na imperyong ito at tumagal hanggang sa pananakop ng Griyego-Masedonyang hari na si [[Alejandro ang Dakila]].

May mga katutubong 'Indo-Aryan' kung tinatawag ngayon ay ''Iranian'' ang naninirahan sa lugar,na ngayon ay bansang [[Iran]] noong 3000 BCE. Sila ay nahahati sa dalawang nasyonalidad: ang mga PersiyanoPersa ''(Persian)'' at mga Mediyano. Noong 625 BCE, nakapaggawa na ang huli ng isang imperyo na pinakamalaki sa lahat ng kaharian ng kanyang panahon.

Bagaman nagsimulang itinatag ang Imperyong Akemenida sa pamumuno ng haring si "Ciro ang Dakila", ang naturang pangalang "Akemenida" ay nanggaling sa isang datu na pinangalanang si "Akemenyo (Ingles:Achaemenes) na namuno sa mga katutubong PersiyanoPersa ''(Persian)'' noong 705 BCE hanggang 675 BCE. Si Akemenyo ang itinuturing bilang ninuno ng mga haring Akemenida ng Imperyong PersiyanoPersa ''(Persian)''.

Nagsimula nang itatag ni [[Ciro ang Dakila]] ang Imperyong Akemenida noong 550 BCE nang naghasik siya ng rebelusyon ng mga katutubong PersiyanoPersa ''(Persian)'' laban sa Imperyong Mediyano dahil sa hindi maayos na pamamahala ng haring si Astyages sa kanila. Nilupig ng una ang huli at sinakop ang imperyo, pero napagisipan naman ni Ciro na ang mga PersiyanoPersa ''(Persian)'' at Mediyano ay iisang lahi, kaya pinag-isang lahi niya ang dalawang nasyonalidad sa pangalang "PersiyanoPersa ''(Persian)''". Pagkatapos ng mga pangyayaring iyon, ang kaharian ng Neo-Babylonia sa pamumuno ng haring si Nabonido, kaalyado ng nawasak na imperyo, ay naghasik ng digmaan laban sa bagong imperyong itinatag ni Ciro, gayun rin ang ginawa ng kahariang Lydia sa pamumuno ng haring si Creso; subalit, walang makakatalo sa husay ng haring PersiyanoPersa ''(Persian)'' sa digmaan, at napasali rin ang dalawang kaharian sa mga lupain ng Imperyong PersiyanoPersa ''(Persian)''. Noong natapos nang sakupin ni Ciro ang mga kahariang ito, ang kanyang imperyo ay tinawag bilang pinakamalaki sa lahat ng kaharia't imperyo sa sinaunang mundo na nasasaksihan ng mundo.

Pumanaw na ang tumatandang si Ciro sa edad na 70 noong Disyembre, 530 BCE. Ipinagpatuloy ng kanyang anak na si [[Cambyses II]] ang pakikidigma sa mga kahariang nakapalibot sa imperyo. Sa ilalim ng kanyang pananakop, nasakop niya ang Ika-26 Dinastiya ng Kahariang Egipto, pero sa madugo namang paraan.

Noong panahong ito, natatakot ang mga Griyego sa kalupalupan ng Gresya na baka sakupin sila ng mga PersiyanoPersa ''(Persian)'', kaya naghasik ng rebelyon ang mga Griyegong Ionian sa Asia Minor sa tulong ng lungsod-estado ng [[Athens]]. Winasak ni [[Dario I|Dario]] ang rebelyon, at dahil galit siya sa ginawang pagtulong sa mga rebelde ng mga Griyegong Ateneo, nagsanay siya ng malaking hukbo upang isali ang Gresya sa imperyo. Ipinadala ng hari ang 300,000-malakas na hukbo sa pamumuno ni Datis sa mga baybaying-dagat ng Marathon; nakasagupa ng hukbo ang 10,000-malakas na hukbo ni Miltiades, isang Griyegong heneral. Umasa si Datis na mananalo siya sa labanan, pero nabigo siya; magiting at matapang ang mga Griyego at mapagmahal sa kalayaan, naggawa sila ng napakataas na linya ng mga sundalo at sinugod ang napakaraming sundalong PersiyanoPersa ''(Persian)'' sa gitna ng takot at kamatayan. Nagulat ang PersiyanongPersa ''(Persian)'' na heneral sa nangyari; marami sa kanyang hukbo ang namatay at nalaman na lang niya na walang kaya ang mga sandata nila sa mga matataas na sibat-espada ng mga Griyego, kaya dali-dali ang mga sundalong PersiyanoPersa ''(Persian)'' na bumalik sa mga barko. Noong narinig ni haring Dario ang balita, ipinapapatay niya ang heneral dahil galit na galit siya sa nangyari sa Marathon. Nagsanay na naman ng napakalaking hukbo ang hari, pero namatay siya bago pa natapos ito.

Si [[Xerxes|Asuero I]] ang naging hari ng imperyo sa pagkamatay ng kanyang ama; ipinagpatuloy niya ang gawain ng kanyang ama na pagsasanay ng napakalaking hukbo para sa ikalawang paglusob sa Gresya. Sa panahong nakapagsanay na siya ng mahigit 2,600,000-malakas na hukbo upang gibain sa lupa ang lungsod-estado ng Athens at masakop ang lahat ng mga lungsod-estado ng Gresya, ipinadala niya ang kanyang napakalaking hukbo sa Thermopylae, isang makitid na patag na napapalibutan ng bulubundukin sa kaliwa at karagatan sa kanan. Dito nakasagupa niya ang 8,000-malakas na hikbong Griyego sa pamumuno nina Themistocles ng Athens, [[Leonidas I|Leonidas]] ng [[Sparta]], at si Demophilus ng Thespia. Tumagal ang labanan sa tatlong araw, at habang walang humpay ang paglusob ng mga PersiyanoPersa ''(Persian)'' sa mga posisyon ng mga Griyego, marami sa una ang nalipol dahil sa sobrang dami nila nahihirapan silang makapasok at lumaban sa loob ng lambak ng Thermopylae. Nangyari lamang ang kapanaluhan ng mga PersiyanoPersa ''(Persian)'' noong may isang Griyegong traydor na si Ephialtes ang nagturo sa haring si Asuero sa isang daan upang mapalibutan ang mga Griyego sa lambak; noong nalaman na lang ni Leonidas ito, ipinauwi niya ang karamihan sa kanyang hukbo at naiwan siya kabilang ang kanyang kasamang 300 sundalo na tubong-Sparta, at nilaban nila ang mga PersiyanoPersa ''(Persian)'' hanggang sila lahat ay namatay. Pagkatapos ng labanan, nagalit ang haring PersiyanoPersa ''(Persian)'' sa nangyari sapagkat sa laki ng kanyang hukbo, malaking bahagi ng kanyang hukbo ang nalipol.