Korupsiyon: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
Rotlink (usapan | ambag)
m fixing dead links
m orthography, replaced: politikal → pampolitika (14) using AWB
Linya 3:
Ang '''korupsiyon''', '''korapsiyon''', '''katiwalian''' o '''pangungurakot''' (Ingles: '''corruption''') ay tumutukoy sa kawalan ng [[integridad]] at [[katapatan]].
 
Ito ay karaniwang tumutukoy sa [[politikalpampolitika na korupsiyon]] na nangyayari kapag ang isang indibidwal na nasa posisyon sa pamahalaan o isang empleyado ng pamahalaan ay umaasal sa kanyang kapasidad bilang opisyal ng pamahalaan para sa hindi nararapat na sariling kapakinabangan.
 
Sa [[pilosopiya|pilosopikal]], [[teolohikal]], o [[moralidad|moral]] na talakayan, ito ay tumutukoy sa espiritwal o moral na kawalang puridad at paglihis sa anumang kanais nais na pag-aasal.
Linya 18:
===Pagnanakaw sa kabang yaman ng bansa===
{{main|Pandarambong}}
Ang [[paglustay]] ang pagnanakaw ng mga pinagkatiwalaang pondo na pampubliko sa pamahalaan. Ito ay politikalpampolitika na paglulustay kung ito ay kinasasangkutan ng pera na pampubliko o pera ng taong bayan na kinuha ng isang opisyal ng pamahalaan para sa anumang sariling paggamit na hindi itinakda para dito gaya halimbawa, kapag ang isang opisyal ay nagtatakda sa mga empleyado ng gobyerno na kumpunihin ang kanyang bahay. Sa batas ng Pilipinas, ang [[pandarambong]] ay inilalarawan na sinumang opiser na pampubliko na sa kanyang sarili o pakikipagsabwatan sa mga kasapi ng kanyang pamilya, mga kamag-anak sa pamamagitan ng kasal o dugo, mga ka-negosyo, mga nasasakupan o iba pang mga tao ay humahakot, nagtitipon o nagkakamit ng kayamanan na kinuha sa masama sa pamamagitan ng pinagsama o sunod sunod na hayagan o mga gawaing kriminal na inilalarawan sa seksiyon 1 (tingnan sa baba) sa tinipong halaga o kabuuang halaga ng hindi bababa limampung milyong piso (P50,000,000.00) ay magkakasala sa krimen ng pandarambong at mapaparusahan ng reclusion perpetua hanggang kamatayan. Ito ay:
*Sa pamamagitan ng paglustay, paglipat, hindi angkop na paggamit, maling pag-aasal ng mga pondong pampubliko o mga pagsalakay sa kabangyaman ng publiko;
*Sa pamamagitan ng pagtanggap ng direkta o hindi direkta, anumang paggawa, regalo, bahagi, persentahe, mga [[kickback]] o ano pa mang mga anyo ng pangsalaping pakinabang mula sa anumang tao at/o mga entidad na may kaugnayan sa anumang kontrata o proyekto ng pamahalaan o sa dahilan ng opisina o posisyon ng pinatutungkulang opiser ng publiko;
Linya 54:
** Kawalan ng proteksiyon sa mga [[whistleblower]] o naglalantad ng korupsiyon.
*** [[Proyektong pagpapanagot ng pamahalaan]]
** Kawalan ng [[benchmarking]] na isang patuloy na detalyadong ebalwasyon ng mga pamamaraan at paghahambing sa ibang gumagawa ng mga parehong bagay sa parehong pamahalaan o sa ibang pamahaalan sa partikular na ang paghahambing ng kung sino ang gumagawa ng pinakamahusay na pagtatrabaho.<ref>{{cite web|url=http://psdblog.worldbank.org/psdblog/2006/08/why_benchmarkin.html#more |title=Why benchmarking works &nbsp;– PSD Blog &nbsp;– World Bank Group |publisher=Psdblog.worldbank.org |date=2006-08-17 |accessdate=2009-11-05}}</ref>
 
*Mga pagkakataon at pabuya
Linya 64:
** Ang mga lisensiya ng pamahalaan na kailangan upang magnegosyo halimbawa ang mga [[lisensiya ng pag-aangkat]] na humihikayat ng mga [[panunuhol]] at mga [[kickback]].
** Ang matagalang pagtatrabaho sa parehong posisyon ay maaaring lumikha ng mga relasyon sa loob at labas ng pamahalaan na humihikayat at nakakatulong na magkubli ng koruspiyon at paboritismo. Ang pag-iikot o paglilipat ng mga opisyal ng pamahalaan sa iba't ibang mga posisyon at mga lugar ay maaaring makatulong na makapigil dito. Halimbawa, ang ilang mga matataas na ranggong opisyal sa mga serbisyong pampahalaan ng Pransiya (e.g. [[Trésor public|treasurer-paymasters general]]) ay dapat palitan ng ibang indibidwal kada ilang mga taon.
** Magastos na mga [[kampanyang politikalpampolitika]] na may mga gastusing lumalagpas sa mga normal na mapagkukunan ng mga pagpopondong politikalpampolitika lalo na kapag pinopondohan ng salapi ng mga nagbabayad ng buwis.
** Ang kaunting interaksiyon sa mga opisyal ay nagbabawas ng mga pagkakataon para sa korupsiyon. Halimbawa, ang paggamit ng internet para sa pagpapadala ng kinakailangang impormasyon tulad ng mga aplikasyon at pormang pang buwis at pagkatapos ay ipoproseso ito gamit ang mga automadong sistema ng kompyuter. Ito ay maaari ring magpabilis ng pagpoproseso at magbawas ng mga hindi sinasadyang kamalian ng tao(tignan ang [[e-Government]]).
** Ang isang hindi inaasahang kapakinabangan sa pagluluwas ng mga masaganang mapagkukunan sa kalikasan ay maaaring humikayat ng korupsiyon.<ref>{{cite web |url=http://www.adelaide.edu.au/cies/papers/0320.pdf |title=Resources for Sale: Corruption, Democracy and the Natural Resource Curse |format=PDF |last1=Damania |first1=Richard |first2=Erwin |last2=Bulte |date=Hulyo 2003 |publisher=Centre for International Economic Studies, University of Adelaide |accessdate=2010-12-11 }}</ref> ''(See [[Resource curse]])''
Linya 70:
*Mga kondisyon sa lipunan
** Mga may sariling interes na mga malalapit na pangkat o [[clique]] at mga [[old boy network]].
**Kawalang batas laban sa mga [[dinastiyang politikalpampolitika]].
** Ang istrukturang panlipunan na nakasentro sa pamilya at angkang na may tradisyon ng katanggap tanggap na [[nepotismo]] at paboritismo.
** Isang [[ekonomikang regalo]] ng Sobyet na sistemang [[Blat (term)|blat]] na umaahon sa isang komunistang [[sentral na planadong ekonomiya]].
** Kawalan ng [[literasya]], [[edukasyon]] at malalapitan at mauunawaang impormasyon sa mga populasyon ng isang bansa.
** Kadalasang [[diskriminasyon]] at [[pambubully]] sa populasyon.
**Pagkakaisang pang-tribo na nagbibigay pakinabang sa ilang mga pangkat etniko. Halimbawa, sa India, ang sistemang politikalpampolitika, naging karaniwan sa kapunuan ng pambansa at pang-rehiyong mga partido na ipasa mula henerasyon sa henerasyon.<ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/soutikbiswas/2011/01/is_india_sliding_into_a.html |title=Is India sliding into a hereditary monarchy?|author=Soutik Biswas |date=1-18-2011 |work=BBC |publisher=BBC News |accessdate=3 Setyembre 2011}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.rediff.com/news/column/the-gandhi-dynasty-politics-as-usual/20110805.htm|title=The Gandhi dynasty: Politics as usual|first1=Neelam|last1=Deo|first1=Manjeet|last2=Kripalani |date=2011-08-05 |work=Rediff|publisher=Rediff News|accessdate=3 Setyembre 2011}}</ref> Ito ay lumilikha ng isang sistema kung saan ang pamilya ay humahawak ng sentro ng kapangyarihan.
===Sukat ng sektor na pampubliko===
Ang ekstensibo at iba ibang mga pagguguol na pampubliko sa sarili nito ay likas na nanganganib sa [[kronyismo]], mga [[kickback]] at mga [[paglulustay]]. Ang mga komplikadong regulasyon at arbitraryo na hindi napangangasiwaang pag-aasal ng mga opisyal ay nagpapalala sa problem. Ito ay isang argumento para sa [[pribatisasyon]] at [[deregulasyon]]. Nakikita ng mga sumasalungat sa pribatisayon ang argumento bilang ideolohikal. Ang argumentong ang korupsiyon ay kailangang sumunod mula sa pagkakataon ay napahina ng pag-iral ng mga bansang may hindi umiiral na korupsiyon ngunit malalaking mga sektor ng pamahalaan gaya ng [[mga bansang Nordiko]].<ref>{{cite web|url=http://www.project-syndicate.org/commentary/sachs110 |title=Lessons From the North|publisher=Project Syndicate |date= |accessdate=2009-11-05}}</ref> Gayunpaman, ang mga bansang ito ay may mataas na iskor sa [[Indeks ng Pagiging Madali sa pagnenegosyo]] dahil sa mga mahuhusay at kadalasang mga simpleng regulasyon at may [[paghahari ng batas]] na matatag na nakalagay. Kaya dahil sa kawalan ng korupsiyon sa simula pa, ang mga ito ay maaaring magpatakbo ng mga malalaking sektor nang hindi magsasanhi sa korupsiyong politikalpampolitika.
Tulad ng ibang mga gawaing pangekonomiya ng pamahalaan, ang pribatisasyon gaya ng pagbebenta ng ari-ariang pag-aari ng pamahalaan ay partikular na nanganganib sa kronynismo. Ang mga pribatisasyon sa Rusya, Latin Amerika at Silangang Alemanya ay sinamahan ng malalaking iskalang korupsiyon noong pagbebenta ng mga kompanyang pag-aari ng pamahalaan. Ang mga may koneksiyong politikalpampolitika ay hindi patas na nagkamit ng malalaking kayamanan na sumira sa reputasyon ng pribatisasyon sa mga rehiyong ito. Ang mga pag-aaral ay nangatwirang sa karagdagan ng tumaas na kaigihan sa pagpapatakbo, ang pang-araw araw na maliit na korupsiyon ay mas malaki nang walang pribatisasyon at ang korupsiyon ay mas nananaig sa mga hindi pribatisadong sektor. Sa karagdagan, may ebidensiyang nagmumungkahi na ang ekstra-legal at mga gawaing hindi opisyal ay mas nanaig sa mga bansa kesa sa mga pribatisado ng kaunti.<ref>Privatization in Competitive Sectors: The Record to Date. Sunita Kikeri and John Nellis. World Bank Policy Research Working Paper 2860 Hunyo 2002. [http://web.archive.org/20040711124115/www.econ.chula.ac.th/about/member/sothitorn/privatization.pdf Econ.Chula.ac.th]{{dead link|date=Hunyo 2012}} Privatization and Corruption. David Martimort and Stéphane Straub. [http://idei.fr/doc/conf/veol/straub_martimort.pdf IDEI.fr]</ref>
 
Gayunpaman, may isang kontra-punto na ang mga industriyang may [[oligarkiya]] sa mga kompanya ay maaaring tiwali na may mga sabwatang pagtatakda ng presyo na pumipwersa sa mga nakasalalay na negosyo at iba pa. Ang tanging pagkakaroon ng isang bahagi sa pamilihan na pag-aari ng iba maliban sa oligarkiya(i.e. sektor na pampubliko) ang kokontrol sa kanila sa mga ito. Kung ang sektor na pampubliko ay kumikita at nagbebenta ng kanilang produkto sa kalahati ng presyo ng mga kompanyang pribadong sektor, walang kakayahan ang mga pribadong sektor na kompanya na sabayang magpresyo sa gayong antas at panatilihin ang kanilang mga kustomer. Ang kompetisyon ay kumokontrol sa mga kompanyang ito. Ang korupsiyon sa pribadong sektor ay maaaring magpataas ng [[kahirapan]] at kawalang magawa ng populasyon at kaya ito ay maaaring umapekto sa korupsiyon sa matagalang panahon.
Linya 85:
 
==Sa politika==
{{main|Korupsiyong politikalpampolitika}}
Ang [[politikalpampolitika na korupsiyon]] ang pag-abuso ng pampublikong kapangyarihan, opisina o mga pinagkukunan ng mga [[hinalal]] na opisyal ng [[pamahalaan]] para sarili nitong pakinabang gaya halimbawa ng [[pangingikil]], paghimok sa paggawa ng mga ilegal na gawain, o pag-aalok ng mga [[suhol]]. Ito ay maaari ring kumuha ng anyo ng pagpapanatili sa sarili sa posisyong politikalpampolitika na hinahawakan sa pamamagitan ng pagbili ng mga [[boto]] sa pamamagitan ng [[pagsasabatas]] ng mga [[batas]] na gumagamit ng [[buwis]] ng taongbayan. Ang sistemikong korupsiyon ang buong pagpapahina sa politikalpampolitika o [[ekonomika]]ng sistema. Ang korupsiyon ng pamahalaan sa [[hudikatura]] ay malawak na alam sa maraming transisyonal at papaunlad na mga bansa dahil ang [[badyet]] ng pamahalaan ay halos buong kinokontrol ng [[ehekutibong sangay]](pangulo). Ito ay nagpapawalang halaga sa [[separasyon ng mga kapanyarihan]] dahil ito ay lumilikha ng mahalagang pangsalaping pagsalalay ng [[hudikatura]]. Ang angkop na pambansang distribusyon ng kayamanan kabilang ang [[paggasta ng pamahalaan]] sa hudikatura ay paksa ng [[ekonomikang konstitusyonal]]. Mahalagang kilalanin ang pagkakaiba sa pagitan ng dalawang paraan ng korupsiyon sa hudikatura: ang pamahalaan sa pamamagitan ng pagpaplano ng badyet at iba't ibang mga pribilehiyo at sa pribado. Ang mga kasapi ng pamahalaan ay maaaring sumantala sa mga mapagkukunang politikalpampolitika(halimbawa ang mga [[diamante]] o [[langis]] sa ilang mga kilalang kaso) o mga pag-aari ng estadong produktibong industriya. Ang isang bilang ng mga tiwalang pamahalaan sa buong mundo ay nagpayaman sa kanilang mga sarili sa pamamagitan ng [[tulong pandayuhan]] na karaniwang ginugugol ng mga ito sa mga magagara at nagpapasikat na mga gusali at mga sandatang pangmilitar.
 
==Sa kapulisan==
Linya 126:
]]
 
Simula 1995, ang [[Transparency International]] (TI) ay naglilimbag ng ''' Corruption Perceptions Index ''' ('''CPI''') na taunang rumaranggo sa mga bansa "ayon sa kanilang mga natatantong lebel ng korupsiyon na tinutukoy ng mga pagtatasa ng mga eksperto at mga opinyong survey".<ref name=cpi>{{cite web|title=Corruption Perceptions Index |url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi |work=Transparency International|publisher=Transparency International|accessdate=1 Disyembre 2011|author=Transparency International|authorlink=Transparency International|year=2011}}</ref> Pangkalahatang inilalarawan ng CPI ang [[korupsiyong politikalpampolitika]] bilang "hindi angkop na paggamit ng kapangyarihang pampubliko para sa kapakinabangang pampribado."<ref name=cpilong2>CPI 2010: Long methodological brief, p. 2</ref>
 
Nirarangguhan ng CPI ang mga 176 bansa sa isang iskala mula 100(napakalinis o korupsiyon) hanggang 0(labis na korupsiyon)<ref name=cpidetail>{{cite web|title=Corruption Perceptions Index 2012: In detail|url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2012/in_detail |work=Transparency International|publisher=Transparency International|accessdate=24 Agosto 2011|author=Transparency International|year=2012}}</ref> Sa mga nakaraang taon, ang iskala ay mula 10 hanggang 0. Sa ulat nito noong 2012, ang mga bansang nirangguhan nito na may pinakamababang natatantong lebel ng korupsiyon ang: [[Denmark]], [[Finland]], [[New Zealand]], [[Sweden]], [[Singapore]], [[Switzerland]], [[Australia]], [[Norway]], [[Canada]], [[Netherlands]], [[Iceland]] at [[Luxembourg]].<ref>