Sinaunang Malapit na Silangan: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
Legobot (usapan | ambag)
m Bot: Migrating 31 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q269678 (translate me)
m orthography, replaced: politikal → pampolitika using AWB
Linya 1:
[[File:Ancient Orient.png|thumb|350px|Mapa ng sinaunang Malapit na Silangan]]
Ang '''sinaunang Malapit na Silangan''' (Ingles: '''''ancient Near East''''') ay ang tahanan ng mga sinaunang [[kabihasnan]] sa loob ng rehiyon na tumutugon sa modernong [[Gitnang Silangan]] (Middle East). Ang mga sinaunang kabihasnan o bansang ito ang [[Mesopotamia]] (modernong [[Iraq]], timog silangang [[Turkey]] at hilagang silangang [[Syria]]), [[sinaunang Ehipto]], [[Kasaysayan ng Iran|sinaunang Iran]] ([[Elam]], [[Medes|Media]], [[Parthia]] at [[Lalawigan ng Fars|Persia]]), [[Anatolia]]/[[Asia Menor]] (modernong [[Turkey]]), [[Levant]] (modernong [[Syria]], [[Lebanon]], [[Israel]], [[Palestine]] at [[Jordan]]), [[Malta]] at [[Peninsulang Arabiano]]. Ang sinaunang malapit na silangan ay pinag-aaralan sa mga larangan ng [[arkeolohiya ng malapit na silangan]] at ng [[sinaunang kasaysayan]]. Ito ay nagsimula sa paglitaw ng [[Sumer]] noong 4000 BCEE bagaman ang petsa ng wakas nito ay iba-iba mula sa [[panahong Tanso]] at [[panahong Bakal]] hanggang sa pananakop ng [[Imperyong Achaemenid]] noong ika-anim na siglo BCEE o ni [[Alexander the Great]] noong ikaapat na siglo BCEE. Ang sinaunang malapit na silangan ay itinuturing na [[duyan ng kabihasnan]]. Ito ang una na nagsanay ng intensibong taunang [[agrikultura]], nagbigay sa ibang panig ng daigdig ng unang sistema ng pagsulat, nag-imbento ng gulong ng magpapalayok at gulong ng sasakyan at gilingan, lumikha ng mga unang [[sentralisadong pamahalaan]], mga [[batas kodigo]] at mga [[imperyo]] gayundin ang nagpakilala ng [[stratipikasyong panlipunan]], [[pang-aalipin]] at organisadong digmaan. Ito ang naglatag ng pundasyon ng mga larangan ng [[astronomiya]] at [[matematika]].
 
==Mga panahon at paglitaw ng mga bansa==
Linya 6:
{| class="wikitable" align="center"
|-
|rowspan=2| '''[[Panahong Kobre]]''' (''Copper Age'')
|rowspan=2| [[Chalcolithic]] <br /> (4500 BCE - 3300 BCE)
| [[Simulang Chalcolithic]]
Linya 14:
| 4000 BCE - 3300 BCE || [[Ghassulian]], [[Panahong Uruk]], [[Gerzeh]], [[Predinastikong Ehipto]]
|-
|rowspan=11|'''[[Panahong Tanso]]''' (''Bronze Age'')<br /> (3300 BCE - 1200 BCE)
|rowspan=4|[[Simulang Panahong Tanso]] <br /> (3300 BCE - 2000 BCE)
| [[Simulang Panahong Tanso I]]
Linya 51:
| 1300 BCE - 1200 BCE || ([[Pagguho ng Panahong Tanso|Panahong Madilim]],[[Mga tao ng dagat]])
|-
|rowspan=5| '''[[Panahong Bakal]]''' (''Iron Age'') <br /> (1200 BCE - 539 BCE)
|rowspan=2| [[Bronze Age collapse|Panahong Bakal I]] <br /> (1200 BCE - 1000 BCE)
| [[Panahong Bakal I A]]
Linya 64:
|-
| [[Panahong Bakal II B]]
| 900 BCE - 700 BCE || [[Kaharian ng Israel]] (Ang [[Israel]] ay unang lumitaw noong Panahong Bakal I ca. 1200 BCE), [[Urartu]], [[Phrygia]]
|-
| [[Panahong Bakal II C]]
Linya 71:
|}
==Kasaysayan==
Ang mga anatomikong modernong [[homo sapiens]] ay naipakita sa area ng [[Bundok Carmel]] noong Gitnang [[Paleolitiko]] na may petsang mula ca. 90,000 BCE. Ang [[Ebolusyon ng tao|paglipat na ito mula sa Aprika]] ay tila hindi naging matagumpay at noong mga 60,000 BCE sa Israel/Syria lalo na sa [[Amud]], ang klasikong mga pangkat ng [[Neanderthal]] ay tila nakinabang mula sa papalalang klima na pumalit sa mga [[homo sapiens]] na tila nakarestriktong muli sa Aprika. <ref name="amud">{{cite web | url=http://www.britannica.com/eb/article-9007286/Amud | title=Amud | publisher=Encyclopædia Britannica | accessdate=2007-10-11 }}</ref> Ang ikalawang paglisan mula sa Aprika ay naipakita ng kulturang Itaas na Paleolitiko na [[Boker Tachtit]] mula 52,000 BCE hanggang 50,000 BCE na may mga tao sa lebel [[Ksar Akil]] XXV na mga modernong tao.<ref>Marks, Anthony (1983)"Prehistory and Paleoenvironments in the Central Negev, Israel" (Institute for the Study of Earth and Man, Dallas)</ref> Ang kulturang ito ay kamukha ng kulturang [[Badoshan Aurignacian]] ng Iran at ng kalaunang kulturang Ehipsiyo na [[Sebilian]] noong c. 50,000 BCE. Iminungkahi ni [[Stephen Oppenheimer]]<ref>Oppemheiomer, Stephen (2004), "Out of Eden", (Constable and Robinson)</ref> na ito ay nagrereplekta sa isang pagkilos ng mga modernong tao (posibleng [[Caucasian]]) pabalik sa Hilagang Aprika sa panahong ito. Lumilitaw na ito ay naglalagay ng petsa kung saan ang mga kulturang Itaas na Paleolitiko ng homo sapiens ay nagsimulang pumalit sa [[Neanderthal]] [[Levallois-Perret|Levalo]]-[[Mousterian]] at noong mga 40,000 BCE, ang [[Palestina]] ay natirhan ng [[kulturang Ahmarian]] na Levanto-Aurignacian na tumagal mula 39,000 BCE hanggang 24,000 BCE.<ref>Gladfelter, Bruce G. (1997) "The Ahmarian tradition of the Levantine Upper Paleolithic: the environment of the archaeology" (Vol 12, 4 Geoarchaeology)</ref> Ang kulturang ito ay medyo matagumpay sa pagkalat bilang [[kulturang Antelian]] (huling Aurignacian) hanggang sa Katimugang Anatolia sa [[kulturang Atlitan]]. Pagkatapos ng Huling Pangyelong Maxima, ang isang bagong kulturang Epipaleolitiko ay lumitaw sa Katimugang Palestina. Mula 18,000 BCE hanggang 10,500 BCE, ang [[kulturang Kebaran]]<ref>Ronen, Avram , "Climate, sea level, and culture in the Eastern Mediterranean 20 ky to the present" in Valentina Yanko-Hombach, Allan S. Gilbert, Nicolae Panin and Pavel M. Dolukhanov (2007), "The Black Sea Flood Question: Changes in Coastline, Climate, and Human Settlement" (Springer)</ref> ay nagpapakita ng maliwanag na mga ugnayan sa mas maagang mga kulturang [[mikrolitiko]] gamit ang pana at gamit ang panggiling na mga bato upang umani ng mga ligaw na butil na pinaunlad mula ca. 24,000 BCE hanggang 17,000 BCE na [[kulturang Halfan]] ng [[Ehipto]] na nagmula sa mas maaga pang tradisyong [[Aterian]] ng [[Sahara]]. Nakita ito ng ilang mga linguista na pinakamaagang pagdating ng mga wikang [[Nostratiko]] sa [[Gitnang Silangan]]. Ang kulturang Kebaran ay medyo matagumpay at maaaring ninuno ng kalaunang [[kulturang Natufian]] (10,500 BCE hanggang 8500 BCE) na sumaklaw sa buong rehiyong Levant. Ang mga taong ito ay nanguna sa unang mga [[sedentaryo]]ng pagtira at maaaring sumuporta sa mga sarili nito sa pamamagitan ng pangingisda at mula sa pag-aani ng mga ligaw na butil na masagana sa rehiyong ito sa panahong ito. Ang kulturang Natufian ay nagpapakita rin ng pinakamaagang [[domestikasyon]] ng aso at ang pagtulong ng aso sa pangangaso at pagbabantay sa mga tirahan ng tao ay maaaring nag-ambag sa matagumpay na pagkalat ng kulturang ito. Sa hilagang Syria, silangang Anatolia, ang kulturang Natufian sa [[Cayonu]] at [[Mureybet]] ay nagpaunlad ng unang buong kulturang agrikultural sa karagdagan ng mga ligaw na butil na kalaunang dinagdagan ng domestikadong tupa at mga kambing na malamang ay unang dinomestika ng [[kulturang Zarzian]] ng Hilagang Iraq at Iran na tulad ng kulturang Natufian ay maaaring umunlad mula sa Kebaran. Noong 8500 BCE hanggang 7500 BCE, ang bago-ang pagpapalayok na kulturang Neolitikong A ([[PPNA]]) ay umunlad mula sa mas maaagang lokal na tradisyon ng Natufian sa katimugang Palestina na naninirahan sa mga bilugang bahay at pagtatayo ng lugar na pagtatanggol sa Jericho (na nagbabantay sa mahalagang sariwang tubig). Ito ay napalitan ng bago ang pagpapalayok na Neolitikong B ([[PPNB]]) na tumira sa mga kwadradong bahay na nagmula sa Hilagang Syria at Euphrates bend. Sa panahong 8500 BCE hanggang 7500 BCE, ang isa pang pangkat na mangangaso ay nagpapakita ng maliwanag na mga apinidad sa mga kultura ng Ehipto. Ang [[kulturang Harifian]]<ref>Belfer-Cohen, Anna and Bar-Yosef, Ofer "Early Sedentism in the Near East: A Bumpy Ride to Village Life" (Fundamental Issues in Archaeology, 2002, Part II, 19-3819–38)</ref> na ito ay maaaring gumamit ng mga palayok mula sa [[kulturang Isnan]] at [[kulturang Helwan]] ng Ehipto na tumagal mula 9000 BCE hanggang 4500 BCE at kalaunang sumanib mula sa kulturang PPNB noong krisis na pangklima ng 6000 BCE upang bumuo ng tinatawag na Syro-Arabian technocomplex na pagpapastol,<ref>Zarins, Yuris "Early Pastoral Nomadiism and the Settlement of Lower Mesopotamia" (# Bulletin of the American Schools of Oriental Research No. 280, November , 1990)</ref> na nakakita ng pagkalat ng unang mga magpapastol na [[Nomad]]iko sa [[Sinaunang Malapit na Silangan]]. Ito ay sumaklaw patimog tungo sa baybayin ng [[Dagat Pula]] at tumagos sa mga kulturang dalawang mukhang Arabo na patuloy na naging mas neolitiko at magpapastol at sumaklaw pahilaga at pasilangan upang maglatag ng mga pundasyon ng naninirahan sa mga [[tolda]]ng [[Amoreo]] (Martu) at mga taong [[Akkadian]] ng [[Mesopotamia]]. Sa [[lambak Amuq]] ng Syria, ang [[kulturang PPNB]] ay tila nakapagpatuloy na umimpluwensiya sa karagdagang pagunlad na pang-kultura sa timog. Ang mga elementong nomadiko ay sumanib sa PPNB upang bumuo ng [[kulturang Minhata]] at [[kulturang Yarmukian]] na kumalat patimog na nagpasimula ng klasikong halong kulturang pagsasaka ng Mediterraneo at mula 5600 BCE ay nauugnay sa [[kulturang Ghassulian]] ng rehiyon na unang kulturang [[chalcolithic]] ng Levant.
===Panahong Tanso===
Ang unang mga siyudad ay nagsimulang umunlad sa katimugang [[Mesopotamia]] noong 4000 BCE. Sa mga siyudad na ito, ang mga ugnayan ng [[relihiyon]] ay nagsimulang pumalit sa ugnayang magkakamag-anak bilang basehan ng lipunan. Noong yugtong [[Uruk]], ang mga kolonista at mangangalakal mula sa katimugang Iraq ay nagtatag ng mga mahahalagang kwarter sa mga tirahan sa buong katimugang bahagi ng rehiyong Levant (halimbawa ang Amuq). Sa katimugang Iraq, ang bawat siyudad ay may patrong [[diyos]] na sinamba sa isang malawak na sentral na templong tinatawag na [[ziggurat]] at pinamumunuan ng isang [[saserdote]]-hari (ishakku). Ang lipunan ay naging mas segmentado at espesyalisado at may kakayahang sa mga sama samang proyekto tulad ng irigasyon at digmaan. Kasama ng mga siyudad ay dumating ang ilang mga pagsulong sa teknolohiya. Noong mga 3100 BCE, ang pagsulat, gulong at ibang pang mga inobasyon ay ipinakilala. Sa panahogn ito, ang mga taong [[Sumerian]] ng timog Mesopotamia ay lahat organisado sa iba't ibang mga independiyenteng [[estadong-siyudad]] gaya ng [[Ur]] at [[Uruk]] at noong mga 2600 BCE ay nagsimulang magsanib sa mas malaking mga unit na politikalpampolitika. Sa pagaangkop ng mga diyos ng mga sinakop nito, ang relihiyon ay naging mas [[politeistiko]] at ang pamahalaaan aynaging mas [[sekular]]. Ang titulong lugal, malaking tao ay lumitaw kasama ng mas maagang mga titulong relihiyos bagaman ang pangunahing tungkulin ay sumamba pa rin sa mga diyos ng estado. Ang prosesong ito ay dumating sa natural na konklusyon nito sa pag-unlad ng unang mga [[imperyo]] noong 2400 BCE. Ang mga taong tinatawag na mga [[Akkadian]] ay sumakop sa lambak sa ilalim ni [[Sargon I]] at nagtatag ng kanilang supremasya sa mga Sumerian at sumaklaw ng kanilang kontrol hanggang sa Syria sa mga baybayin. Ito ay nasundan ng paglawig ng kulturang kalakal na Kerak na nagpapakita ng mga apinidad sa [[Caucaus]] at posibleng nauugnay sa kalaunang paglitaw ng mga [[Hurrian]]. Ito ay kasabay ng mga imperyo ng [[Ur]] noong 2200 BCE at 2100 BCE at ang [[Lumang Kahariang Babilonia]] noong 1800 BCE at 1700 BCE. Sa panhong ito, ang mga [[Kahariang Yamkhad]] sa [[Euphrates]] at [[Qatna]] sa [[Orontes]] ay mahahalagang mga estadong-siyudad ng rehiyong Syria. Samantala, mga katugmang pag-unlad ay nangyayari sa Ehipto na noong 3200 BCE ay naging isa sa [[Lumang Kaharian ng Ehipto]] at sa mga tao ng [[Lambak Indus]] sa hilagang-kanlurang India. Ang lahat ng mga kabihasnan ito ay nasa mayabong na mga lambak ilog kung saan ang agrikultura ay madali kapag ang mga dam at irigasyon ay naitayo upang kontrolin ang mga bahang tubig. Ito ay nagsimulang magbago noong wakas ng 3000 BCE habang ang mga siyudad ay nagsimulang kumalat sa kalapit sa mabundok na kawntry: sa mga [[Assyrian]] sa hilagang Mesopotamia, ang mga [[Cananeo]] sa Syria-Palestina, sa mga Minoan sa Creta at sa mga [[Hittie]] sa silangang Anatolia. Sa parehong panahon, ang iba't ibang mga imigrante gaya ng mga Hittite sa Anatoli at mga Griyegong Mycenean ay nagsimulang lumitaw sa mga labas na hangganan ng kabihasnan. Ang mga pangkat na ito ay nauugnay sa paglitaw ng magaan na may dalawang gulon na [[chariot]] ng digmaa at sa mga wikang Indo-Europeo. Ang mga kabayo at mga chariot ay nangangailangan ng maraming panahon at pananatili kaya ang paggamit ng mga ito ay pangunahing nakarestrikto sa isang maliit na nobilidad. May mga heroikong lipunan na pamilyar mula sa epiko tulad ng [[Iliad]] at ang [[Ramayana]]. Noong mga 1700 BCE at 1600 BCE, ang karamihan ng mas matandang mga sentro ay natabunan. Ang [[Babilonia]] ay nasako ng mga [[Kassite]] at ang kabihasna sa Lambak Indus ay pabagsak sanhi ng klima. Ang isang pang pangkat na [[Mitanni]] ay nagpasuko sa [[Assyria]] at sa isang panahon ay banta sa kahariang Hittite ngunit natalo ng dalawang ito noong gitna ng 1400 BCE. Ang iba't ibang mga kahariang Achaean ay umunlad sa Gresya na ang pinakakilala ang Mycenae at noong 1500 BCE ay nanaig sa mas matandang mga siyudad na Minoan. Ang mga Semitikong [[Hyksos]] ay gumamit ng mga bagong teknoloiya upang sakupin ang Ehipto ngunit napalayas na nag-iiwan sa imperyo ng [[Bagong Kaharian ng Ehipto]] na umunlad. Mula 1550 BCE hanggang 1100 BCE, ang karamihan ng Levant ay nasakop ng Ehipto na naoong huling kalahati ng panahong ito ay nakipagtalo sa Syria sa imperyong Hittite. Sa wakas ng 1300 BCE, ang lahat ng mga kapangyarihang ito ay biglaang gumuho. Ang mga siyudad sa buong silanganing Mediterraneo ay nilusob sa loob ilang mga dekate ng iba't ibang mga mananalakay. Pinalayas ng Ehipto ang mga mananalakay nito at sa sumunod na siglo ay lumiit sa sakop ng teritoryo nito at ang sentral na autoridad nito ay permanenteng humina. Ang tanging Assyria at Ehitpo ang nakatakas sa malaking pinsala.
===Panahong Bakal===
Ang [[pagguho ng Panahong Tanso]] ay nag-iwan ng ilang mga munting kaharian at mga estadong-siyudad. Ang mga sentrong Hittie ay nanatili sa hilagaang Syria kasama ng mga puertong Phoenician sa Canaan na nakatakas pagkawasak at umunlad s amga dakilang kapangyarihang pangkalakal. Noong 1200 BCE, ang karamihan ng looban nito gayundin ng Babilonia ay sinunggaban ng mga [[Arameo]] samantalang ang baybayin sa ngayong Gaza Strip ay tinirhan ng mga [[Pilisteo]]. Sa panahong ito, ang ilang mga inobasyon sa teknolihiya ay kumalat na ang pinakakilala ang paggawa sa bakal at alpabetong Phoenician na pinaunlad ng mga Phoenician o mga Cananeo noong 1600 BCE. Noong 900 BCE, ang mga Assyrian ay muling nagpalakas ng kanilang sarili laban sa panghihimasok ng mga Arameo at sa sumunod na ilang mga siglo ay umunlad sa isang makapangyarihan at mahusay na organisadong imperyo. Ang mga hukbo nito ang una na gumamit ng kabalyero na pumalit sa mga chariot at may reputasyon ng superior na kakayahan at pagiging brutal. Gayunpaman, ang imperyong ito ay nagsimulang gumuho tungo sa wakas ng 700 BCE at nalipol ng pagsasanib ng muling umahong Bagong Kaharian ng Babilonia at Iranian [[Medes]]. Ang kalaunang balanse ng kapangyarihan ay maikli. Noong mga 550 BCE, ang mga Persian ay naghimagsik laban sa [[Medes]] at muling nakamit ang imperyo. Sa sumunod na ilang mga dekada ay idinagdag sa mga sakop nito ang Lydia sa Anatolia, Damascus, Babilonia at Ehipto gayundin ang pag-iisa ng kontrol nito sa talampas na Iranian na halos kasing layo India. Ang malawak na kaharian ay nahati sa iba't ibang mga [[satrapiya]] at pinamahalaan ayon sa modelong Assyrian ngunit may mas magaan na kamay. Sa panahong ito, ang [[Zoroastrianismo]] ang nanaig na relihiyon sa Persia.
Linya 79:
==Mga relihiyon ng Sinaunang Malapit na Silangan==
{{Main|Mga relihiyon ng Sinaunang Malapit na Silangan}}
Ang mga sinaunang kabihasnan sa Sinaunang Malapit na Silangan ay malalim na naimpluwensiyahan ng kanilang mga paniniwalang espiritwal.<ref name="lamberg-karlovsky-p4">{{cite book |title=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica |author=Lamberg-Karlovsky, C. C. and Jeremy A. Sabloff |publisher=Benjamin/Cummings Publishing |year=1979 |pages=4}}</ref> Sila ay naniniwala na ang aksiyon ng [[diyos]] ay umiimpluwensiya sa lahat ng mga pangdaigdigang bagay. Sila ay naniniwala rin sa [[dibinasyon]] o kakayahan na manghula ng hinaharap. <ref name="lamberg-karlovsky-p4"/> Ang mga [[omen]] ay kadalasang isinusulat sa sinaunang Ehipto at Mesopotamia.<ref name="lamberg-karlovsky-p4"/> May mga malawak na kasanayan ang mga relihiyon sa Sinaunang Malapit na Silangan na karaniwang pinagsasaluhan: mga puripikasyon at mga ritwal ng paglilinis, mga templo, mga pista, mga batas na moral o legal, mga saserdote o pari, mga himno at panalangin, mga propesiya at mga propeta, kabilang buhay, mga diyos, anghel/espirito at demonyo at mga [[multo]], mga nagagalit na diyos, mga [[mito ng paglikha]] at mga manlilikhang diyos/diyosa, mga paghahandog (handog na hayop at halaman, mga [[libasyon]]), [[Politeismo]]( ngunit ang ilan gaya ng Ehipto ay [[henoteismo|henoteistiko]] na pagsamba sa iisang diyos ngunit tumatanggap sa pag-iral ng ibang mga [[diyos]] o [[monolatrismo|monolatrista]] gaya ng Mardukite. Ang Israel sa simula ay politeistiko ngunit tumungo sa [[monolatrismo]] (pagsamba sa isang diyos ngunit kumikilala sa pag-iral ng ibang mga diyos at kalaunan ay naging [[monoteismo|monoteistiko]] pagkatapos ng ika-6 siglo BCE), [[Teokrasya]], [[dibinasyon]] (dibinasyon sa pamamagitan ng mga panaginip, dibinasyon sa pamamagitan ng palabunutan) at iba pa.
 
==Mga sanggunian==