Mamalya: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
Legobot (usapan | ambag)
m Bot: Migrating 151 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q7377 (translate me)
m re-categorisation using AWB
Linya 20:
[[Talaksan:Dolphins 300.jpg|thumb|[[Lumba-lumba]].]]
 
Ang mga '''mamalya''' ang mga kasapi ng klaseng '''Mammalia'''. Ito ay mga [[bertebrado]] na inilalarawan ng pagkakaroon ng [[mammary gland|glandulang mamarya]] na nagpapahintulot sa paglikha ng [[gatas]] para sa mga [[kababaihan]] upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng tatlong mga [[osikulo|gitnang mga buto ng tenga]], ang pagkakaroon ng [[buhok]] o [[balahibo]] at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (''mainit na dugo''). Kinokontrol ng [[neokorteks]] ng [[utak]] ng mga ito ang mga endotermiko(mainit na dugo) at [[sistemang sirkulatoryo]] na nagpapakita ng mga [[eythrocyte|selulang pulang dugo]] na walang mga [[nukleyus ng selula]] at isang [[puso]] na may apat na silid (''chamber''). Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga [[glandula ng pawis]] at espesyalisadong mga [[ngipin]]. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na [[Eutheria|mga placental]] ay may isang [[placenta]] na nagpapakain ng mga anak nito sa [[hestasyon]]. Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 millimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng [[paniking bumblebee]] hanggang sa 33 metro(108 talampakan) [[balyenang asul]]. Ang salitang "mammal" ay modernon mula sa pangalang siyentipiko na ''''Mammalia'' na inimbento ni [[Carl Linnaeus]] noong 175 na hinango sa Latin na ''mamma''(utong, suso). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapakain ng mga batang supling nito ng [[gatas]] na inilabas sa [[glandulang mamarya]]. Ayon sa ''[[Mammal Species of the World]]'', ang 5,702 espesye ng Mammalia ay alam noong 2005. Ang mga ito ay ipinangkat sa 1,229 henera, 153 pamilya, at 29 orden.<ref name=MSW3intro>{{MSW3|heading=Preface and introductory material|page=xxvi}}</ref> Noong 2008 kinumpleto ng [[International Union for Conservation of Nature|IUCN]] ang isang limang taong may 17,000 siyentipiko para sa [[Pulang Talaan ng IUCN]] na bumilang ng mga 5,488 espesyse sa wakas ng panahong ito.<ref>{{cite web | title=Initiatives | work=The IUCN Red List of Threatened Species | date=April, 2010 | publisher=IUCN | url=http://www.iucnredlist.org/initiatives}}</ref> Sa ilang mga klasipikasyon, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga subklase(hindi kabilang ang mga [[fossil]]): ang [[Protheria]](orden ng mga [[monotreme]]) at ang [[Theria]] na binubuo ng mga impraklaseng [[Metatheria]] at [[Eutheria]]. Ang mga [[marsupial]] ay binubuo ng [[pangkat korona]] ng Metatheria at kaya ay kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatherian gayundin ang mga ekstinkt nito. Gayundin, ang [[Eutheria]](mga placental) ay binubuo ng pangkat korona ng Eutheria. Maliban sa limang espesye ng mga [[monotreme]] na nangingitlog, ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesyeng mga ordern ay kabilang sa pangkat placental. Ang tatlong pinakamalalaking order sa pagkakasunod sunod na pababa ang [[Rodentia]](mgga [[maliit na daga]], [[daga]], mga [[porcupine]], mga [[beaver]], mga [[capybara]] at mga ngumunguyang mga mamalya), [[Chiroptera]](mga [[paniki]]) at ang [[Soricormpha]](mga [[shrew]], mga [[mole (hayop)|mole]] at mga [[solendon]]). Ang tatlong pinakamalalaking mga order na depende sa klasipikasyong ginagamit ang mga [[primado]] na kinabibilangan ng mga [[tao]], ang [[Cetartiodactyla]] (na kinabibilangan ng mga [[ungguladong may paang even]] at mga [[balyena]]) at ang [[Carnivora]](mga [[pusa]], mga [[aso]], mga [[weasel]], mga [[oso]], mga [[pinniped|seal]] at mga kamag-anak nito). <ref name=MSW3intro/> Bagaman ng klasipikasyon ng mga mamalya sa lebel na pamilya ay relatibong matatag, ang mga iba ibang pagtrato sa mas mataas na mga lebl na subklase, impraklase at ordern ay lumilitaw sa mga panitikang magkakasabay lalao na para sa mga marsupyal. Ang karamihan ng mga kamakailang pagbabago ay nagrereplekta sa mga resulta ng [[analisis na kladistiko]] at [[henetikang molekular]]. Ang mga resulta mula sa henetikang molekular halimbawa ay tumungo sa pagggamit ng mga bagong pangkat gaya ng [[Afrotheria]] at ang paglisan sa mga tradisyonal na pangkat gaya ng [[Insectivora]]. Ang mga sinaunang ninuno ng mga mamalya na [[synapsida]] ang mga [[Sphenacodontia|sphenacodont]] na [[pelikosauro]] na isang pangkat na kinabibilangan rin ng [[Dimetrodon]]. Sa wakas ng panahong [[Karboniperoso]], ang pangkat na ito ay nag-[[ebolusyong diberhente|diberhente]] mula sa linyang [[sauropsida]] na tumungo sa mga kasalukuyang nabubuhay na mga [[reptilya]] at [[ibon]]. Ito ay pinangunahan ng maraming mga dibersong pangkat ng mga hindi mamalyang synapsida(na minsang tinutukoy na mga tulad ng mamalyang reptilya) at ang mga unang mamalya ay unang lumitaw sa era na Simulang [[Mesosoiko]]. Ang mga modernong ordern ng mammalia ay lumitaw sa mga panahong [[Paleohene]] at [[Neohene]] ng era na [[Cenosoiko]].
==Ebolusyon==
Ang [[kladograma]]<ref>{{cite journal |last1=Rougier |first1=G. W. |last2=Wible |first2=J. R. |last3=Hopson |first3=J. A. |year=1996 |title=Basicranial Anatomy of ''Priacodon fruitaensis'' (Triconodontidae, Mammalia) from the Late Jurassic of Colorado, and a Reappraisal of Mammaliaform Interrelationships |journal=American Museum Novitates |issue=3183 |publisher=American Museum of Natural History |issn=0003-0082 |url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/handle/2246/3639/N3183.pdf?sequence=1}}</ref> na nagsasaaalang alang sa Mammalia na pangkat korona.
Linya 68:
| doi=10.1038/368507a0
| url=http://www.nature.com/nature/journal/v368/n6471/abs/368507a0.html | accessdate=2008-09-06 | issue=6471
|bibcode = 1994Natur.368..507A }}</ref> na nabuhay sa lupain na tinitirhan na ng mga insekto at ibang mga imbertebrado at ng mga [[fern]], [[moss]] at iba pang mga halaman. Sa loob ng ilang mga milyogn taon, ang dalawang mga mahahalagang lipi ng amniota ay naghiwalay: ang mga [[synapsida]] na kinabibilangan ng mga mamalya at ang mga [[sauropsida]] na kinabibilangan ng mga [[pagong]], mga [[butiki]], mga [[ahas]], mga [[crocodilia]], mga [[dinosauro]] at mga [[ibon]].<ref>{{cite web | url = http://web.archive.org/web/20101220194106/http://palaeos.com/Vertebrates/Units/190Reptilomorpha/190.400.html#Amniota | title = Amniota – Palaeos}}</ref> Ang mga synapsida ay may isang butas([[temporal fenestra]]) na mababa sa bawat panig ng bungo. Ang isang pangkat synapsida na mga [[pelikosauro]] ay kinabibilangan ng pinakamalalaki at mababangis na mga hayop ng panahong Simulang [[Permiyano]]. <ref>{{cite web | url=http://web.archive.org/web/20101220193822/http://palaeos.com/Vertebrates/Units/390Synapsida/390.000.html | title=Synapsida overview – Palaeos}}</ref> Ang mga [[therapsida]] ay nag-ebolb mula sa mga [[pelikosauro]] sa panahong Gitnang [[Permiyano]] mga 265 milyong taon ang nakalilipas at pumalit sa mga ito bilang mga nanaig na bertebradong pang-lupain.<ref name=Kemp2006>{{cite journal |last1=Kemp |first1= T. S. |year=2006 |title=The origin and early radiation of the therapsid mammal-like reptiles: a palaeobiological hypothesis |journal=Journal of Evolutionary Biology |volume=19 |issue=4 |pages=1231–47 |doi=10.1111/j.1420-9101.2005.01076.x |url=http://users.ox.ac.uk/~tskemp/pdfs/jeb2006.pdf |pmid=16780524}}</ref> Ang mga ito ay iba sa mga pelikosauro sa ilang mga katangian ng bungo at mga panga kabilang ang mas malaking [[temporal fenestrae]] at mga [[incisor]] na magkatumbas sa sukat.<ref>{{cite web | url=http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/400Therapsida/100.html | title=Therapsida – Palaeos}}</ref> Ang liping therapsida na tumungo sa mga mamalya ay dumaan sa ilang mga yugto na nagsimula sa mga hayop na labis na katulad ng mga ninuno nitong pelikosauro at nagwakas sa mga [[probainognathia]]n [[cynodont]] na ang ilan ay madaling mapagkakamalang mga mamalya. Ang mga yugtong ito ay inilalarawan ng:
*dahan dahang pag-unlad ng ikalawang mabutong matigas na ngala ngala.<ref name="Kermack1984">{{cite book | last=Kermack | last2=Kermack | title=The evolution of mammalian characters | publisher=Croom Helm | year=1984 | isbn=079915349 |first =D.M.|first2= K.A.}}</ref>
*Ang pag-unlad ay nangyari tungo sa isang nakatayong postura ng hita na nagpataas ng stamina ng hayop sa pamamagitan ng paghadlang sa [[hangganan ni Carrier]]. Gayunpaman, ang prosesong ito ay mabagal at paiba iba. Halimbawa, ang lahat ng mga herbiborosong hindi mammaliaform na mga [[therapsida]] ay nagpakita ng mga napanatiling mga nakabukakang mga hita. Ang ilang mga kalaunang anyo ay maaaring may kalahating nakatayong mga likurang hita. Ang mga karniborosong mga therapsida ng panahong [[Permiyano]] ay may nakabukakang mga harapang hita at ang ilan nito sa Huling Permiyano ay mayroon ding kalahating nakabukakang likurang hita. Ang katunayan, ang mga modernong [[monotreme]] ay mayroon pa ring mga kalahating nakabukakang mga hita.
Linya 78:
 
===Paglitaw ng mga mamalya===
Ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Permiyano-Triasiko]] na isang tumagal na pangyayari sanhi ng pagtitipon ng ilang mga pulsong ekstinksiyon ay nagwakas sa pananaig ng mga karnibora sa mga therapsida. Sa panahong Simulang Triasiko, ang lahat ng mga midyum hanggang malalaking niche ng mga karniborang pang-lupain ay pinalitan ng mga [[arkosauro]] na sa loob ng lumawig na panahon(35 milyong taon) ay kinabilangan ng mga [[Crocodylomorpha | crocodylomorph]], mga [[pterosauro]] at mga [[dinosauro]]. Sa panahong [[Hurasiko]], ang mga dinosauro ay nanaig din sa malalaking niche ng mga herbiborang pang-luapin. Ang mga unang mamalya(sa kahulugang ibinigay sa termino nina Kielan-Jawarowska ''et al.'')<ref name=KCL>{{cite book |first1=Zofia |last1=Kielan-Jaworowska |first2=Richard L. |last2=Cifelli |first3=Zhe-Xi |last3=Luo |chapter=Introduction |title=Mammals from the Age of Dinosaurs |location=New York |publisher=Columbia University Press |year=2004 |pages=1–18 |isbn=0-231-11918-6}}</ref> ay unang lumitaw sa Huling [[Triasiko]] mga 210 milyong taon ang nakalilipas na 60 milyong taon pagktapos ng paglitaw ng mga unang [[therapsida]]. Pinalaganap ng mga ito ang mga pang-gabing niche na insektibora nito mula sa gitnang Hurasiko at patuloy nito. Halimbawa, ang ''[[Castorocauda]]'' ay nagkaroon ng mga pag-aangkop para sa paglangyo, paghuhukay at paghuli ng isda. <ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2006/02/0223_060223_beaver.html | title=Jurassic "Beaver" Found; Rewrites History of Mammals}}</ref> Ang karamihan ng mga espesye ng mamalya na umnira sa era na [[Mesosoiko]] ay [[multituberculata]], mga [[Triconodonta|triconodont]] at mga spalacotheriid.<ref>{{cite journal |last1=Luo |first1=Zhe-Xi |year=2007 |title=Transformation and diversification in early mammal evolution |journal=Nature |volume=450 |pages=1011–19 |url=http://carnegiemnh.net/assets/science/vp/Luo%202007%20%28Mesozoic%20mammal%20review%29%5B1%5D.pdf |doi=10.1038/nature06277 |pmid=18075580|bibcode = 2007Natur.450.1011L }}</ref> Ang pinakaunang mga alam na [[monotreme]] ang ''[[Teinolophos]]'' na nabuhay mga 123 milyong taon ang nakalilipas sa [[Australia]]. Ang mga monotreme ay may ilang mga katangian na maaaring namana mula sa mga orihinal na [[amniota]]:
*Ang mga ito ay may bukasan upang umihi, tumae at magparami(ang "monotreme" ay nangangahulugang "isang butas") gaya ng mga [[butiki]] at [[ibon]]
*Ang mga ito ay nangingitlog na makatad at hindi kalsipado tulad ng sa mga butiki, pagong at mga buwaya.
Hindi tulad ng ibang mga mamalya, ang mga babaeng monotreme ay walang mga [[utong]] at nagpapakin ng mga batang supling nito sa pamamagitan ng pagpapawis ng mga gatas mula sa mga patse sa mga tiyan nito. Ang pinakaunang alam na [[metatherian]] ang ''[[Sinodelphys]]'' na natagpuan sa 125 milyong taon na [[shale]] ng panahong Simulang [[Kretaseyoso]] sa probinsiyang Liaoning ng hilagang-silanganing Tsina. Ang fossil ay halos kumpleto at kinaibilangan ng mga kumpol ng balahibo at mga bakas ng mga malalambot na tisyu.<ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/12/1215_031215_oldestmarsupial.html | title=Oldest Marsupial Fossil Found in China | date=December 15, 2003 | publisher=National Geographic News}}</ref> Ang pinakamatandang alam na fossil ng [[Eutheria]]("mga tunay na hayop") ang maliit na tulad ng [[shrew]] na ''[[Juramaia| Juramaia sinensis]]'', o "Inang [[Hurasiko]] mula sa Tsina" na pinetsahan ng 160 milyong taon ang nakalilipas sa panahong Itaas na [[Hurasiko]]. <ref name=Juramaia>{{cite journal |last1=Luo |first1=Zhe-Xi |last2=Yuan |first2=Chong-Xi |last3=Meng |first3=Qing-Jin |last4=Ji |first4=Qiang |year=2011 |title=A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals |journal=Nature |volume=476 |issue=7361 |pages=442–445 |doi=10.1038/nature10291 |url=http://www.dtabacaru.com/secret.pdf|bibcode = 2011Natur.476..442L }}</ref> Ayon sa mananaliksik ng fossil na ito, ito ay maaaring isang placental na mamalaya at ang petsa nito ay umaayon sa mga analis na [[genome|henomiko]] na naglalagay sa paghihiwalay ng dalawang pangkat ng mamalya na placental at marsupial sa mga 160 milyong taon ang nakalilipas.<ref>http://www.livescience.com/15734-oldest-placental-mammal.html</ref><ref>http://www.nytimes.com/2011/08/30/science/30obmammal.html</ref><ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/news/110901_earlymammals</ref> Ang isang kalaunang eutherian na ''[[Eomaia]]'' na pinetsahan ng 125 milyong taon ang nakaliipas sa Mababang [[Kretaseyoso]] ay nag-aangkin ng ilang mga katangian na karaniwan sa mga [[marsupial]] ngunit hindi mga [[placental]]. Ito ay ebidensiya na ang mga katangiang ito ay umiiral sa huling karaniwang ninuno ng dalawang pangkat ngunit kalaunang naglaho sa liping placental. <ref>{{cite web | url=http://www.evolutionpages.com/Eomaia%20scansoria.htm | title=Eomaia scansoria: discovery of oldest known placental mammal}}</ref> Sa partikular:
 
*Ang mga [[butong epipubiko]] ay lumalawig pasulong mula sa pelvis. Ang mga ito ay hindi matatagpuan sa anumang modernong placental ngunit matatagpuan sa mga [[marsupial]], mga [[monotreme]] at mga hindi therian na mamalya tulad ng mga multituberculata gayundin sa ''[[Ukhaatherium]]'' na isang hayop na lumnitaw sa Itaas na Kretaseyoso sa orden na eutherian na [[Asioryctitheria]].<ref>{{cite journal |author= M. J. Novacek, G. W. Rougier, J. R. Wible, M. C. McKenna, D. Dashzeveg, and I. Horovitz|year=1997 |title=Epipubic bones in eutherian mammals fromthe Late Cretaceous of Mongolia |journal=Nature |volume=389 |pages=483–486 |bibcode = 1997Natur.389..483N |doi = 10.1038/39020 }}</ref> Ang mga ito ay maliwanag na katangiang pang-ninuno ng kalaunang naglaho sa liping placental. Ang mga butong epipubikong ito ay tila gumagana sa pamamagitan ng pagpapatigas ng mga masel sa mga hayop na ito sa lokomosyon nito na nagbabawas ng halaga ng espayo na itinatanghal na kailangan ng mga placental upang ilaman ang mga [[fetus]] nito sa mga yugtong [[hestasyon]].
Linya 87:
 
===Pananaig sa era na Cenosoiko===
Ang mga mamalya ay nanaig sa midyum hanggang malaking sukat na mga niche na ekolohikal sa panahong Cenosoiko pagkatapos na ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Kretaseyoso-Paleohene]] ay nag-ubos ng espasyong ekolohikal na minsang pinuno ng mga [[reptilya]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{cite journal | url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/4/544.full.pdf+html | author=Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A. | year=2010 | title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land | journal=Biology Letters | doi=10.1098/rsbl.2009.1024 | volume = 6 | pages = 544–547 |format=PDF | issue=4 | pmid=20106856 | pmc=2936204}}</ref> Pagkatapos nito ay mabilis na nag-dibersipika ang mga mamalya. Ang mga parehong mga ibon at mamalya ay nagpakita ng isang eksponesiyal na pagtaas sa dibersidad. <ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates"/> Halimbawa, ang pinaka-unang mga alam na paniki ay may petsang mula mga 50 milyong taon ang nakalilipas na mga 15 milyong taon lamang pagktapois ng ekstinksiyon ng mga [[dinosauro]].<ref>{{Cite web|url=http://www.newscientist.com/news/news.jsp?id=ns99996647 |title=Rogue finger gene got bats airborne |publisher=Newscientist.com |date= |accessdate=2009-03-08}}</ref>
 
==Mga sanggunian==
Linya 93:
 
[[Kategorya:Mamalya|*]]
[[Kategorya:BertebradoVertebrata]]
 
{{Link FA|ca}}