Mamalya: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m Bot: Migrating 151 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q7377 (translate me) |
m re-categorisation using AWB |
||
Linya 20:
[[Talaksan:Dolphins 300.jpg|thumb|[[Lumba-lumba]].]]
Ang mga '''mamalya''' ang mga kasapi ng klaseng '''Mammalia'''. Ito ay mga [[bertebrado]] na inilalarawan ng pagkakaroon ng [[mammary gland|glandulang mamarya]] na nagpapahintulot sa paglikha ng [[gatas]] para sa mga [[kababaihan]] upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng tatlong mga [[osikulo|gitnang mga buto ng tenga]], ang pagkakaroon ng [[buhok]] o [[balahibo]] at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (''mainit na dugo''). Kinokontrol ng [[neokorteks]] ng [[utak]] ng mga ito ang mga endotermiko(mainit na dugo) at [[sistemang sirkulatoryo]] na nagpapakita ng mga [[eythrocyte|selulang pulang dugo]] na walang mga [[nukleyus ng selula]] at isang [[puso]] na may apat na silid (''chamber''). Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga [[glandula ng pawis]] at espesyalisadong mga [[ngipin]]. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na [[Eutheria|mga placental]] ay may isang [[placenta]] na nagpapakain ng mga anak nito sa [[hestasyon]]. Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 millimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng [[paniking bumblebee]] hanggang sa 33 metro(108 talampakan) [[balyenang asul]]. Ang salitang "mammal" ay modernon mula sa pangalang siyentipiko na ''''Mammalia'' na inimbento ni [[Carl Linnaeus]] noong 175 na hinango sa Latin na ''mamma''(utong, suso). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapakain ng mga batang supling nito ng [[gatas]] na inilabas sa [[glandulang mamarya]]. Ayon sa ''[[Mammal Species of the World]]'', ang 5,702 espesye ng Mammalia ay alam noong 2005. Ang mga ito ay ipinangkat sa 1,229 henera, 153 pamilya, at 29 orden.<ref name=MSW3intro>{{MSW3|heading=Preface and introductory material|page=xxvi}}</ref> Noong 2008 kinumpleto ng [[International Union for Conservation of Nature|IUCN]] ang isang limang taong may 17,000 siyentipiko para sa [[Pulang Talaan ng IUCN]] na bumilang ng mga 5,488 espesyse sa wakas ng panahong ito.<ref>{{cite web | title=Initiatives | work=The IUCN Red List of Threatened Species | date=April, 2010 | publisher=IUCN | url=http://www.iucnredlist.org/initiatives}}</ref> Sa ilang mga klasipikasyon, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga subklase(hindi kabilang ang mga [[fossil]]): ang [[Protheria]](orden ng mga [[monotreme]]) at ang [[Theria]] na binubuo ng mga impraklaseng [[Metatheria]] at [[Eutheria]]. Ang mga [[marsupial]] ay binubuo ng [[pangkat korona]] ng Metatheria at kaya ay kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatherian gayundin ang mga ekstinkt nito. Gayundin, ang [[Eutheria]](mga placental) ay binubuo ng pangkat korona ng Eutheria. Maliban sa limang espesye ng mga [[monotreme]] na nangingitlog, ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesyeng mga ordern ay kabilang sa pangkat placental. Ang tatlong pinakamalalaking order sa pagkakasunod sunod na pababa ang [[Rodentia]](mgga [[maliit na daga]], [[daga]], mga [[porcupine]], mga [[beaver]], mga [[capybara]] at mga ngumunguyang mga mamalya), [[Chiroptera]](mga [[paniki]]) at ang [[Soricormpha]](mga [[shrew]], mga [[mole (hayop)|mole]] at mga [[solendon]]). Ang tatlong pinakamalalaking mga order na depende sa klasipikasyong ginagamit ang mga [[primado]] na kinabibilangan ng mga [[tao]], ang [[Cetartiodactyla]] (na kinabibilangan ng mga [[ungguladong may paang even]] at mga [[balyena]]) at ang [[Carnivora]](mga [[pusa]], mga [[aso]], mga [[weasel]], mga [[oso]], mga [[pinniped|seal]] at mga kamag-anak nito).
==Ebolusyon==
Ang [[kladograma]]<ref>{{cite journal |last1=Rougier |first1=G. W. |last2=Wible |first2=J. R. |last3=Hopson |first3=J. A. |year=1996 |title=Basicranial Anatomy of ''Priacodon fruitaensis'' (Triconodontidae, Mammalia) from the Late Jurassic of Colorado, and a Reappraisal of Mammaliaform Interrelationships |journal=American Museum Novitates |issue=3183 |publisher=American Museum of Natural History |issn=0003-0082 |url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/handle/2246/3639/N3183.pdf?sequence=1}}</ref> na nagsasaaalang alang sa Mammalia na pangkat korona.
Linya 68:
| doi=10.1038/368507a0
| url=http://www.nature.com/nature/journal/v368/n6471/abs/368507a0.html | accessdate=2008-09-06 | issue=6471
|bibcode = 1994Natur.368..507A }}</ref> na nabuhay sa lupain na tinitirhan na ng mga insekto at ibang mga imbertebrado at ng mga [[fern]], [[moss]] at iba pang mga halaman. Sa loob ng ilang mga milyogn taon, ang dalawang mga mahahalagang lipi ng amniota ay naghiwalay: ang mga [[synapsida]] na kinabibilangan ng mga mamalya at ang mga [[sauropsida]] na kinabibilangan ng mga [[pagong]], mga [[butiki]], mga [[ahas]], mga [[crocodilia]], mga [[dinosauro]] at mga [[ibon]].<ref>{{cite web | url = http://web.archive.org/web/20101220194106/http://palaeos.com/Vertebrates/Units/190Reptilomorpha/190.400.html#Amniota | title = Amniota – Palaeos}}</ref> Ang mga synapsida ay may isang butas([[temporal fenestra]]) na mababa sa bawat panig ng bungo. Ang isang pangkat synapsida na mga [[pelikosauro]] ay kinabibilangan ng pinakamalalaki at mababangis na mga hayop ng panahong Simulang [[Permiyano]].
*dahan dahang pag-unlad ng ikalawang mabutong matigas na ngala ngala.<ref name="Kermack1984">{{cite book | last=Kermack | last2=Kermack | title=The evolution of mammalian characters | publisher=Croom Helm | year=1984 | isbn=079915349 |first =D.M.|first2= K.A.}}</ref>
*Ang pag-unlad ay nangyari tungo sa isang nakatayong postura ng hita na nagpataas ng stamina ng hayop sa pamamagitan ng paghadlang sa [[hangganan ni Carrier]]. Gayunpaman, ang prosesong ito ay mabagal at paiba iba. Halimbawa, ang lahat ng mga herbiborosong hindi mammaliaform na mga [[therapsida]] ay nagpakita ng mga napanatiling mga nakabukakang mga hita. Ang ilang mga kalaunang anyo ay maaaring may kalahating nakatayong mga likurang hita. Ang mga karniborosong mga therapsida ng panahong [[Permiyano]] ay may nakabukakang mga harapang hita at ang ilan nito sa Huling Permiyano ay mayroon ding kalahating nakabukakang likurang hita. Ang katunayan, ang mga modernong [[monotreme]] ay mayroon pa ring mga kalahating nakabukakang mga hita.
Linya 78:
===Paglitaw ng mga mamalya===
Ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Permiyano-Triasiko]] na isang tumagal na pangyayari sanhi ng pagtitipon ng ilang mga pulsong ekstinksiyon ay nagwakas sa pananaig ng mga karnibora sa mga therapsida. Sa panahong Simulang Triasiko, ang lahat ng mga midyum hanggang malalaking niche ng mga karniborang pang-lupain ay pinalitan ng mga [[arkosauro]] na sa loob ng lumawig na panahon(35 milyong taon) ay kinabilangan ng mga [[Crocodylomorpha
*Ang mga ito ay may bukasan upang umihi, tumae at magparami(ang "monotreme" ay nangangahulugang "isang butas") gaya ng mga [[butiki]] at [[ibon]]
*Ang mga ito ay nangingitlog na makatad at hindi kalsipado tulad ng sa mga butiki, pagong at mga buwaya.
Hindi tulad ng ibang mga mamalya, ang mga babaeng monotreme ay walang mga [[utong]] at nagpapakin ng mga batang supling nito sa pamamagitan ng pagpapawis ng mga gatas mula sa mga patse sa mga tiyan nito. Ang pinakaunang alam na [[metatherian]] ang ''[[Sinodelphys]]'' na natagpuan sa 125 milyong taon na [[shale]] ng panahong Simulang [[Kretaseyoso]] sa probinsiyang Liaoning ng hilagang-silanganing Tsina. Ang fossil ay halos kumpleto at kinaibilangan ng mga kumpol ng balahibo at mga bakas ng mga malalambot na tisyu.<ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/12/1215_031215_oldestmarsupial.html | title=Oldest Marsupial Fossil Found in China | date=December 15, 2003 | publisher=National Geographic News}}</ref> Ang pinakamatandang alam na fossil ng [[Eutheria]]("mga tunay na hayop") ang maliit na tulad ng [[shrew]] na ''[[Juramaia| Juramaia sinensis]]'', o "Inang [[Hurasiko]] mula sa Tsina" na pinetsahan ng 160 milyong taon ang nakalilipas sa panahong Itaas na [[Hurasiko]].
*Ang mga [[butong epipubiko]] ay lumalawig pasulong mula sa pelvis. Ang mga ito ay hindi matatagpuan sa anumang modernong placental ngunit matatagpuan sa mga [[marsupial]], mga [[monotreme]] at mga hindi therian na mamalya tulad ng mga multituberculata gayundin sa ''[[Ukhaatherium]]'' na isang hayop na lumnitaw sa Itaas na Kretaseyoso sa orden na eutherian na [[Asioryctitheria]].<ref>{{cite journal |author= M. J. Novacek, G. W. Rougier, J. R. Wible, M. C. McKenna, D. Dashzeveg, and I. Horovitz|year=1997 |title=Epipubic bones in eutherian mammals fromthe Late Cretaceous of Mongolia |journal=Nature |volume=389 |pages=483–486 |bibcode = 1997Natur.389..483N |doi = 10.1038/39020 }}</ref> Ang mga ito ay maliwanag na katangiang pang-ninuno ng kalaunang naglaho sa liping placental. Ang mga butong epipubikong ito ay tila gumagana sa pamamagitan ng pagpapatigas ng mga masel sa mga hayop na ito sa lokomosyon nito na nagbabawas ng halaga ng espayo na itinatanghal na kailangan ng mga placental upang ilaman ang mga [[fetus]] nito sa mga yugtong [[hestasyon]].
Linya 87:
===Pananaig sa era na Cenosoiko===
Ang mga mamalya ay nanaig sa midyum hanggang malaking sukat na mga niche na ekolohikal sa panahong Cenosoiko pagkatapos na ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Kretaseyoso-Paleohene]] ay nag-ubos ng espasyong ekolohikal na minsang pinuno ng mga [[reptilya]].
==Mga sanggunian==
Linya 93:
[[Kategorya:Mamalya|*]]
[[Kategorya:
{{Link FA|ca}}
|