Ebolusyon ng tao: Pagkakaiba sa mga binago

Ang pinakamaagang mga fossil ng mga primado ay mula 55 milyong taong nakakalipas. Ang mga maagang primado ay lumitaw sa Eurasya. Ang angkan ng primado na pinaglitawan ng mga ape na Aprikano at mga tao kabilang ang ''[[Dryopithecus]]'' ay lumipat patimog mula sa Europa o Kanluraning Asya tungo sa Aprika. Ang mga populasyong tropikal ng mga primadong natuklasan sa mga fossil bed ng panahong [[Eocene]] at [[Oligocene]] sa depresyong [[Faiyum]] ng timog kanlurang Ehipto ay nagsanga sa iba't ibang kasalukuyang nabubuhay na species na [[lemur]] ng [[Madagascar]], mga [[loris]] ng Timog Silangang Asya, mga [[galago]] ng Aprika, at mga [[Simian|anthropoid]]: [[Bagong daigdig na unggoy|platyrrhine]] (''mga Bagong Daigdig na unggoy''), at mga [[Catarrhini|catarrhine]] na kinabibilangan ng mga ''[[Lumang Daigdig na unggoy]]'' at mga ''[[Hominidae|dakilang bakulaw]]''(great apes) na kinabibilangan ng mga [[tao]].<ref name="Kordos-p17">{{cite journal|author=Kordos L, Begun D R|title=Primates from Rudabánya: allocation of specimens to individuals, sex and age categories|journal=J. Hum. Evol.|volume=40|issue=1|pages=17–39|year=2001|pmid=11139358|doi=10.1006/jhev.2000.0437}}</ref> Noong mga 40 milyong taong nakakalipas, ang impraorden na [[Simian|Simiiformes]] ay nagsanga tungo sa mga pangkat na ''[[Platyrrhini]]'' (''mga [[Bagong Daigdig na unggoy]]'') at [[Catarrhini]] (''mga [[Hominoidea|hominoid]]'' at mga ''[[Lumang Daigdig na unggoy]]'').<ref name=PQ>{{cite book | title = Primates in Question | publisher = Smithsonian Institution Press | year = 2003 | author = Robert W. Shumaker & Benjamin B. Beck | isbn = 1-58834-176-3}}</ref> Ang mga [[Hominoidea|hominoid]](bakulaw) ay humiwalay mula sa mga [[Lumang Daigdig na unggoy]] sa pagitan ng 29 milyon at 34.5 milyong taong nakakalipas.<ref>{{cite web |url=http://www.redorbit.com/news/science/117352/apes_monkeys_split_earlier_than_fossils_had_indicated/ |title=Apes, Monkeys Split Earlier Than Fossils Had Indicated/ |author= |date=8 January 2005 |publisher=redOrbit.com |archiveurl= http://web.archive.org/web/20110715172009/http://www.redorbit.com/news/science/117352/apes_monkeys_split_earlier_than_fossils_had_indicated/ | archivedate=2011-07-15 |deadurl=yes |accessdate=6 February 2013}}</ref> Ang [[Hylobatidae]](''mga gibbon'') ay humiwalay mula sa [[Hominidae]](''mga dakilang bakulaw'') noong mga 15-20 milyong taong nakakalipas. Ang [[Ponginae]](''mga orangutan'') ay humiwalay mula sa [[Hominidae]] noong mga 12-15 milyong taong nakakalipas.<ref>http://www.orangutan.org/orangutan-facts/orangutan-biology</ref> Ang mga ninuno ng mga orangutan o mga malapit na nauugnay rito ay maaaring kinakatawan ng mga fossil gaya ng [[Sivapithecus]] at [[Ramapithecus]] na natuklasan sa mga burol na Siwalik ng Pakistan. Ang mga gorilya ay humiwalay sa linya na tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](''[[chimpanzee]] at [[bonobo]]'') at tao noong mga 10 milyong taong nakakalipas.<ref>http://www.abc.net.au/science/articles/2012/03/08/3448783.htm</ref> Ang species na malapit sa huling karaniwang ninuno ng mga gorilya, mga [[chimpanzee]], mga [[bonobo]] at mga [[tao]] ay maaaring kinakatawan ng mga fossil na [[Nakalipithecus]] na natagpuan sa Kenya at [[Ouranopithecus]] na natagpuan sa Gresya. Ang linyang ''[[Pan (hayop)|Pan]]''(chimpanzee at bonobo) ay humiwalay sa linya na tumutungo sa tao noong mga 6 hanggang 7 milyong taong nakakalipas. Pagkatapos nito, ang [[chimpanzee]] at [[bonobo]] ay naghiwalay noong kaunti sa 1 milyong taong nakakalipas.<ref name="Won2004">{{cite journal | last1 = Won | first1 = Yong-Jin | last2 = Hey | first2 = Jody | title = Divergence population genetics of chimpanzees | volume = 22 | issue = 2 | journal = Molecular Biology & Evolution | pages = 297–307 | date = 13 October 2004 | doi = 10.1093/molbev/msi017 | pmid = 15483319}}</ref><ref name="Fischer2004">{{cite journal | last1 = Fischer | first1 = Anne | first2 = Victor | last2 = Wiebe | first3 = Svante | last3 = Pääbo | first4 = Molly | last4 = Przeworski | title = Evidence for a complex demographic history of chimpanzees | volume = 21 | issue = 5 | journal = Molecular Biology & Evolution | pages = 799–808 | date = 12 February 2004 | doi = 10.1093/molbev/msh083 | pmid = 14963091}}</ref> Ang [[DNA]] ng tao ay 99.4% katulad sa DNA ng mga chimpanzee<ref name=bbc>http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3042781.stm</ref> samantalang ang DNA ng tao ay 96% katulad sa DNA ng [[gorilla]].<ref>http://www.guardian.co.uk/science/2012/mar/07/gorilla-genome-analysis-new-human-link</ref> Ang ilang pag-aaral ay nagpapakita na ang mga [[chimpanzee]] at [[bonobo]] ay mas malapit na nauugnay sa mga tao kesa sa mga [[gorilla]].<ref name="Takahata1995">{{cite journal | last1 = Takahata | first1 = N. | last2 = Satta | first2 = Y. | last3 = Klein | first3 = J. | year = 1995 | title = Divergence time and population size in the lineage leading to modern humans | journal = Theoretical Population Biology | volume = 48 | issue = 2 | pages = 198–221 | doi = 10.1006/tpbi.1995.1026 | pmid = 7482371}}</ref> Dahil sa labis na pagkakatulad ng mga chimpanzee at bonobo sa tao, iminungkahi ng ilang mga siyentipiko na muling uriin ang mga chimpanzee at bonobo sa genus na [[Homo]]: ''Homo paniscus'' at ''Homo troglodytes''.<ref>http://news.nationalgeographic.com/news/2003/05/0520_030520_chimpanzees.html</ref> Ang alternatibong mungkahi ay dapat muling uriin ang tao bilang ''Pan sapiens'' bagaman ito ay lalabag a prinsipyo ng prioridad dahil ang Homo ay unang pinangalanan bago ang ''Pan''. Ang pinakamaagang hominin na [[bipedal]] ang [[Sahelanthropus]] o [[Orrorin]] na posibleng ang pinagsasaluhang karaniwang ninuno ng parehong tao at chimpanzee. Ang [[Ardipithecus]] ang kalaunang unang buong bipedal na hominin na posibleng nagebolb tungo sa henus na [[Australopithecus]].<ref>http://news.discovery.com/history/archaeology/ardi-human-ancestor.htm</ref> Ang [[australopithecus]] ay nag-ebolb naman tungo sa henus na [[Homo]]. Ang pinakamaagang kasapi ng Homo ang [[homo habilis]] na nagebolb noong mga 2.3 milyong taong nakakalipas mula sa [[Australopithecus]]. Ang homo hablis ang unang species na gumamit ng mga kasangkapang bato. Sa sumunod na mga milyong taon, ang proseso ng ensepalisasyon ay nagsimula sa paglitaw ng [[Homo ergaster]]/[[Homo erectus]]. Ang [[homo erectus]] at [[homo ergaster]] ang unang mga hominina na lumisan sa Aprika. Ang mga ito ay kumalat sa Aprika, Asya at Europa sa pagitan ng 1.3 hanggang 1.8 milyong taong nakakalipas. Ang mga ito ang pinaniniwalaang ang mga species na unang gumamit ng apoy at mga komplikadong kasangkapan. Ang homo ergaster ay pinaniniwalaang nag-ebolb sa [[Homo heidelbergensis]] at ang Homo heidelbergensis ay nagsanga naman sa mga [[neanderthal]] sa Europa at mga [[Homo sapiens]] sa Aprika. Ayon sa teoriyang kamakailang pinagmulang Aprikano ng tao, ang mga [[homo sapiens]] ay nagebolb sa Aprika mula sa [[Homo heidelbergensis]] noong mga 200,000 taong nakakaraan at lumisan sa kontinenteng Aprika noong 50,000 hanggang 100,000 taong nakakalipas. Ang mga ito ang pumalit sa mga lokal na populasyon ng [[homo erectus]] at [[Homo neanderthalensis]]. Ang paglipat tungo sa pag-aasal na moderno ay nangyari pagkatapos nito. Ang tumaas na sopistikasyon ng paggawa ng kasangkapan at pag-aasal ay mula 80,000 taong nakakalipas. Ang buong modernong pag-aasal na kinabibilangan ng sining, musika, paghihiyas sa sarili, kalakal, mga libingang ritwal at iba pa ay ebidente noong 30,000 taong nakakalipas. Ang pinakamatandang mga halimbawa ng mga prehistorikong sining gaya ng mga [[pigurinang Venus]] at pagpipinta sa kweba sa kwebang Chauvet ay pinetsahan sa panahong ito.<ref>{{cite web |url=http://www.mus.cam.ac.uk/~ic108/lithoacoustics/BAR2002/BARpreprint.pdf |title=Musical behaviours and the archaeological record: a preliminary study |author= |date= |work= |publisher= |accessdate= }}</ref>