Mamalya: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Yehoshua Wika (usapan | ambag) No edit summary |
Yehoshua Wika (usapan | ambag) No edit summary |
||
Linya 5:
| image_caption = Halimbawa ng mga iba't-ibang orden ng mamalya, i-klik ang larawan at i-iskrol pababa para sa mga indibidwal na paglalarawan
| image_width=275px
| display_parents =
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758
Linya 17:
***Ibabang-klase [[Placentalia]]
}}
[[Talaksan:Humpback Whale fg1.jpg|thumb|Balyenang Kuba
[[Talaksan:Dolphins 300.jpg|thumb|[[Lumba-lumba]] o Dolpin.]]
Ang mga '''mamalya''' ay ang mga kasapi ng klaseng '''Mammalia'''. Ito ay mga [[bertebrado]] na inilalarawan ng pagkakaroon ng [[glndulang pangsuso|glandulang pangsuso]] na nagpapahintulot sa paglikha ng [[gatas]] para sa mga [[kababaihan]] upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng tatlong mga [[osikulo|gitnang mga buto ng tainga]], ang pagkakaroon ng [[buhok]] o [[balahibo]] at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (''mainit na dugo''). Pinapangasiwaan ng [[neokorteks]] ng [[utak]] ang mga endotermikong katawan nito (mainit na dugo) at [[sistemang sirkulatoryo]] na nagpapakita ng mga [[eythrocyte|pulang dugong selula]] na walang mga [[nukleyus ng selula]] at isang [[apatang-kamarang puso]].
Ang mga mamalya ay kinabibilangan ng pinakamalaking hayop sa planeta, ang mga [[rorkuwal]] at iba pang malaking balyena, gayundin ang ilang mga matatalino, tulad ng mga [[elepante]], ilang [[primado]], [[mga tao]], at ilang mga [[seteseo]]. Ang batayang uri ng katawan ay isang apatang-paang lupang-sinilang na hayop, ngunit ang ilang mamalya ay nakaangkop para sa buhay sa dagat, sa himpapawid, sa mga puno, o sa pamamagitan ng dalawang mga paa. Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga [[glandula ng pawis]] at dinalubhasang mga [[ngipin]]. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na [[Eutheria|mga may inunan]] ay may isang [[inunan]] na nagpapakain sa mga anak nito sa [[pagbubuntis]]. Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 milimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng [[paniking bubuyog]] hanggang sa 33 metrong(108 talampakan) [[balyenang bughaw]].
Ang salitang "mammal" ay moderno, galing sa [[siyentipikong pangalan]] na ''''Mammalia'' na nilikhang-salita ni [[Carl Linnaeus]] noong 175, na hinango mula sa Latin na ''mamma'' ("utong, suso"). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapasuso ng kanilang mga supling ng [[gatas]] na inilalabas sa [[glandulang pangsuso]]. Ayon sa ''[[Mammal Species of the World]] (Filipino, 'Mamalya Espesye/Uri ng Mundo')'', ang 5,702 espesye o uri ng Mamalya ay
Sa ilang mga pag-uuri, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga pangalawang-klase(hindi kabilang ang mga [[fossil]]): ang [[Protheria]], iyan ay, ang ordeng [[Monotremata]]; at ang [[Theria]], o ang mga ibabang-klaseng [[Metatheria]] at [[Eutheria]]. Ang mga [[marsupiyal]] ay bumubuo ng [[putong na pangkat]] ng Metatheria, at kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatheriano gayundin ang mga ilang nalipol; ang mga may inunanay ang putong na pangkat ng Eutheria.
Linya 30:
Maliban sa limang espesye o uri ng mga [[monotreme]] (mga nangingitlog na mamalya), ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesye o uring mga ordern ay kabilang sa pangkat na may inunan. Ang tatlong pinakamalalaking orden sa pagkakasunod-sunod na pababa ang [[Rodentia]](mga [[maliit na daga]], [[daga]], mga [[porkyupayn]], mga [[babera]], mga [[kapibara]] at mga ngumunguyang mga mamalya), [[Chiroptera]](mga [[paniki]]) at ang [[Soricormpha]](mga [[musaranya]], mga [[mowl (hayop)|mowl]] at mga [[solendon]]). Ang tatlong pinakamalalaking mga orden na depende sa pag-uuring ginagamit ang mga [[primado]] na kinabibilangan ng mga [[tao]], ang [[Cetartiodactyla]] (na kinabibilangan ng mga [[ungguladong may paang patas]] at mga [[balyena]]), at ang [[Carnivora]](mga [[pusa]], mga [[aso]], mga [[musang]], mga [[oso]], mga [[piniped|karnerong-dagat]] at mga kamag-anak nito).<ref name=MSW3intro/> Bagaman ng pag-uuri ng mga mamalya sa antas na pamilya ay kaugnay na matatag, ang mga iba-ibang pagtrato sa mas mataas na mga antas na pangalawang-klase, ibabang-klase at orden ay lumilitaw sa mga panitikang magkakasabay lalo na para sa mga marsupiyal. Ang karamihan ng mga kamakailang pagbabago ay sumasalamin sa mga resulta ng [[pagsusuri na kladistiko]] at [[henetikang molekular]]. Ang mga resulta mula sa henetikang molekular ay halimbawa sa pagtumungo sa pagggamit ng mga bagong pangkat gaya ng [[Afrotheria]] at ang paglisan sa mga tradisyonal na pangkat gaya ng [[Insectivora]]. Ang mga sinaunang ninuno ng mga mamalya na [[sinapsido]] ang mga [[Sphenacodontia|sphenacodont]] na [[pelikosauro]] na isang pangkat na kinabibilangan din ng [[Dimetrodon]]. Sa wakas ng panahong [[Karboniperoso]], ang pangkat na ito ay nag-[[ebolusyong naiiba|naiiba]] mula sa hanay ng [[sauropsida]] na tumungo sa mga kasalukuyang nabubuhay na mga [[reptilya]] at [[ibon]]. Ito ay pinangunahan ng maraming mga sari-saring pangkat na mga hindi mamalyang sinapsido(na minsang tinutukoy na mga tulad ng mamalyang reptilya) at ang mga unang mamalya ay unang lumitaw sa Kapanahunana ng Simulang [[Mesosoiko]]. Ang mga modernong orden ng mamalya ay lumitaw sa mga panahong [[Paleoheno]] at [[Neoheno]] ng Kapanahunang [[Senosoiko]].
==Ebolusyon==
Ang [[kladograma]]<ref>{{cite journal |last1=Rougier |first1=G. W. |last2=Wible |first2=J. R. |last3=Hopson |first3=J. A. |year=1996 |title=Basicranial Anatomy of ''Priacodon fruitaensis'' (Triconodontidae, Mammalia) from the Late Jurassic of Colorado, and a Reappraisal of Mammaliaform Interrelationships |journal=American Museum Novitates |issue=3183 |publisher=American Museum of Natural History |issn=0003-0082 |url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/handle/2246/3639/N3183.pdf?sequence=1}}</ref> na nagsasaaalang
<center>
{{clade
Linya 68:
</center>
<br>Ang [[Synapsida]] na isang pangkat ng mga hayop na Sinapsido na naglalaman ng mga mamalya at mga
===Ebolusyon mula sa mga amniota in sa
[[Image:Skull synapsida 1.png|thumb|230 px|Ang orihinal na istraktura ng bungo ng synapsida ay naglalaman ng isang [[temporal fenestrae]] sa likod ng [[butas ng mata]] sa isang katamntamang mababang posisyon sa bungo(mababang kanan). Ito ay maaaring nakatulong sa mga masel ng panga na maaaring nagpataas ng lakas ng pagkagat ng mga ito.]]
Ang unang mga buong pang-lupaing [[bertebrado]] ang mga [[amniota]]. Tulad ng mga
| author=Ahlberg, P. E. and Milner, A. R. | month=April | year=1994
| title=The Origin and Early Diversification of Tetrapods | journal= Nature | volume=368 | pages=507–514
| doi=10.1038/368507a0
| url=http://www.nature.com/nature/journal/v368/n6471/abs/368507a0.html | accessdate=2008-09-06 | issue=6471
|bibcode = 1994Natur.368..507A }}</ref> na nabuhay sa lupain na tinitirhan na ng mga insekto at ibang mga imbertebrado at ng mga
*dahan dahang pag-unlad ng ikalawang mabutong matigas na ngala ngala.<ref name="Kermack1984">{{cite book | last=Kermack | last2=Kermack | title=The evolution of mammalian characters | publisher=Croom Helm | year=1984 | isbn=079915349 |first =D.M.|first2= K.A.}}</ref>
*Ang pag-unlad ay nangyari tungo sa isang nakatayong postura ng hita na nagpataas ng stamina ng hayop sa pamamagitan ng paghadlang sa [[hangganan ni Carrier]]. Gayunpaman, ang prosesong ito ay mabagal at paiba iba. Halimbawa, ang lahat ng mga herbiborosong hindi mammaliaform na mga [[therapsida]] ay nagpakita ng mga napanatiling mga nakabukakang mga hita. Ang ilang mga kalaunang anyo ay maaaring may kalahating nakatayong mga likurang hita. Ang mga karniborosong mga therapsida ng panahong [[Permiyano]] ay may nakabukakang mga harapang hita at ang ilan nito sa Huling Permiyano ay mayroon ding kalahating nakabukakang likurang hita. Ang katunayan, ang mga modernong [[monotreme]] ay mayroon pa ring mga kalahating nakabukakang mga hita.
*Ang [[dentaryo]] ay dahan dahang naging pangunahing buto ng mababang panga at sa panahong [[
*May ilang ebidensiya ng buhok sa mga [[therapsida]] ng panahong [[
*Ang ilang mga therapsia ng panahong Triasiko ay nagpakita rin ng mga tanda ng [[laktasyon]](paglalabas ng gatas).
Ang mga hindi mamalyang mga [[
</ref>.
===Paglitaw ng mga mamalya===
Ang [[pangyayaring ekstinksiyon na Permiyano-Triasiko]] na isang tumagal na pangyayari sanhi ng pagtitipon ng ilang mga pulsong ekstinksiyon ay nagwakas sa pananaig ng mga karnibora sa mga therapsida. Sa panahong Simulang Triasiko, ang lahat ng mga midyum hanggang malalaking niche ng mga karniborang pang-lupain ay pinalitan ng mga [[arkosauro]] na sa loob ng lumawig na panahon(35 milyong taon) ay kinabilangan ng mga [[Crocodylomorpha|crocodylomorph]], mga [[pterosauro]] at mga [[dinosauro]]. Sa panahong [[Hurasiko]], ang mga dinosauro ay nanaig din sa malalaking niche ng mga herbiborang pang-luapin. Ang mga unang mamalya(sa kahulugang ibinigay sa termino nina Kielan-Jawarowska ''et al.'')<ref name=KCL>{{cite book |first1=Zofia |last1=Kielan-Jaworowska |first2=Richard L. |last2=Cifelli |first3=Zhe-Xi |last3=Luo |chapter=Introduction |title=Mammals from the Age of Dinosaurs |location=New York |publisher=Columbia University Press |year=2004 |pages=1–18 |isbn=0-231-11918-6}}</ref> ay unang lumitaw sa Huling [[Triasiko]] mga 210 milyong taon ang nakalilipas na 60 milyong taon pagktapos ng paglitaw ng mga unang [[therapsida]]. Pinalaganap ng mga ito ang mga pang-gabing niche na insektibora nito mula sa gitnang Hurasiko at patuloy nito. Halimbawa, ang ''[[Castorocauda]]'' ay nagkaroon ng mga pag-aangkop para sa paglangyo, paghuhukay at paghuli ng isda.<ref>{{cite web | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2006/02/0223_060223_beaver.html | title=Jurassic "Beaver" Found; Rewrites History of Mammals}}</ref> Ang karamihan ng mga espesye ng mamalya na umnira sa era na [[Mesosoiko]] ay [[multituberculata]], mga [[Triconodonta|triconodont]] at mga spalacotheriid.<ref>{{cite journal |last1=Luo |first1=Zhe-Xi |year=2007 |title=Transformation and diversification in early mammal evolution |journal=Nature |volume=450 |pages=1011–19 |url=http://carnegiemnh.net/assets/science/vp/Luo%202007%20%28Mesozoic%20mammal%20review%29%5B1%5D.pdf |doi=10.1038/nature06277 |pmid=18075580|bibcode = 2007Natur.450.1011L }}</ref> Ang pinakaunang mga alam na [[monotreme]] ang ''[[Teinolophos]]'' na nabuhay mga 123 milyong taon ang nakalilipas sa [[Australia]]. Ang mga monotreme ay may ilang mga katangian na maaaring namana mula sa mga orihinal na [[amniota]]:
*Ang mga ito ay may bukasan upang umihi,
*Ang mga ito ay nangingitlog na makatad at hindi kalsipado tulad ng sa mga butiki, pagong at mga buwaya.
Hindi tulad ng ibang mga mamalya, ang mga babaeng monotreme ay walang mga [[utong]] at nagpapakin ng mga batang supling nito sa pamamagitan ng pagpapawis ng mga gatas mula sa mga patse sa mga tiyan nito. Ang pinakaunang alam na [[
*Ang mga [[butong epipubiko]] ay lumalawig pasulong mula sa pelvis. Ang mga ito ay hindi matatagpuan sa anumang modernong placental ngunit matatagpuan sa mga [[
*Ang isang makitid na labasang pelvis ay nagpapakita na ang bata nito ay napakaliit sa kapanganakan at kaya ay ang pagbubuntis ay maikli gaya ng sa mga modernong marsupial. Ito ay nagmumungkahi na ang placenta ay isang kalaunang pag-unlad.
===Pananaig sa
Ang mga mamalya ay nanaig sa medyum hanggang malaking sukat na mga nitsong ekolohikal sa panahong Senosoiko pagkatapos na ang [[pangyayaring pagkalipol na Kretaseyoso-Paleoheno]] ay nag-ubos ng puwang na ekolohikal na minsang pinuno ng mga [[reptilya]].<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{cite journal | url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/4/544.full.pdf+html | author=Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A. | year=2010 | title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land | journal=Biology Letters | doi=10.1098/rsbl.2009.1024 | volume = 6 | pages = 544–547 |format=PDF | issue=4 | pmid=20106856 | pmc=2936204}}</ref> Pagkatapos nito ay mabilis na sumari-sari ang mga mamalya. Ang parehong mga ibon at mamalya ay nagpakita ng isang pagpaparami na pagtaas sa pagkasari-sari.<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates"/> Halimbawa, ang pinaka-unang mga alam na paniki ay may petsang mula mga 50 milyong taon ang nakalilipas na mga 15 milyong taon lamang pagktapos ng pagkakalipol ng mga [[dinosauro]].<ref>{{Cite web|url=http://www.newscientist.com/news/news.jsp?id=ns99996647 |title=Rogue finger gene got bats airborne |publisher=Newscientist.com |date= |accessdate=2009-03-08}}</ref>
|