Kristiyanismo: Pagkakaiba sa mga binago

Sa huli at simula ng ikalabinglima at ikalabinganim na mga siglo CE, ang mga misyong Europeo at mga maglalayag ay nagpakalat ng Romano Katolisismo sa mga Amerika, Asya, Aprika at Oceania. Si Papa [[Alexander VI]] sa kanyang papal bull na [[inter caetera]] ay naggawad ng mga karapatang kolonyal sa karamihan ng mga bagong natuklasang lupain sa [[Espanya]] at [[Portugal]].<ref name="Koschorke13">Koschorke, ''A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America'' (2007), pp. 13, 283</ref> Noong Disyembre 1511, bukas na sinuway ng prayleng Dominikano na si [[Antonio de Montesinos]] ang mga autoridad na Espanyol na namamahala sa [[Hispaniola]] sa masasamang pagtrato sa mga [[katutubong Amerikano]] na nagsasabi sa mga ito na "...kayo ay nasa mortal na kasalanan... para sa kalupitan at kabagsikan na ginagamit niyoninyo sa pakikitungo sa mga inosenteng taong ito." <ref name="Woods135">Woods, ''How the Church Built Western Civilization'' (2005), p. 135</ref><ref name=Johansen109>Johansen, Bruce, ''The Native Peoples of North America,'' Rutgers University Press, New Brunswick, 2006, pp. 109, 110, quote: "In the Americas, the Catholic priest [[Bartolomé de Las Casas|Bartolome de las Casas]] avidly encouraged enquiries into the Spanish conquest's many cruelties. Las Casas chronicled Spanish brutality against the Native peoples in excruciating detail."</ref><ref name="Koschorke287">Koschorke, ''A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America'' (2007), p. 287</ref> Bilang tugon, isinabatas ni [[Ferdinand II of Aragon|Haring Ferdinand]] ang ''[[Mga Batas ng Burgos]]''. Ang pagpapatupad ay maluwag at ang ilan ay nagsisi sa Simbahang Katoliko sa hindi paggawa ng sapat upang mapalay ang mga Amerikanong Indiyano.<ref name="Dussel45">Dussel, Enrique, ''A History of the Church in Latin America'', Wm B Eerdmans Publishing, 1981, pp. 45, 52, 53 quote: "The missionary Church opposed this state of affairs from the beginning, and nearly everything positive that was done for the benefit of the indigenous peoples resulted from the call and clamor of the missionaries. The fact remained, however, that widespread injustice was extremely difficult to uproot&nbsp;...&nbsp;Even more important than Bartolome de Las Casas was the Bishop of Nicaragua, Antonio de Valdeviso, who ultimately suffered martyrdom for his defense of the Indian."</ref> Ang isyung ito ay nagresulta sa krisis ng konsensiya noong ikalabing anim na siglong Espanya.<ref name=Johansen109>Johansen, Bruce, ''The Native Peoples of North America,'' Rutgers University Press, New Brunswick, 2006, pp. 109, 110, quote: In large part because of Las Casas's work, a movement arose in Spain for more humane treatment of indigenous peoples.</ref><ref name="Koschorke287"/> Ang pagbubuhos ng pagbatikos sa sarili at pagninilay nilay na pilosopikal sa mga teologong Katoliko ay humantong sa debate sa kalikasan ng mga [[karapatang pantao]].<ref name="Koschorke287"/><ref name="Woods137">Woods, ''How the Church Built Western Civilization'' (2005), p. 137</ref><ref name="Chadwick327">Chadwick, Owen, ''The Reformation'', Penguin, 1990, p. 327</ref> Noong ikalabinglimang siglo, Si [[Nicolaus Copernicus]] na isang astronomo ng [[Renasimiyento]] ay unang bumuo ng isang komprehensibong kosmolohiyang [[heliosentriko]] na nag-aalis sa planetang mundo mula sa sentro ng [[uniberso]]. Sa orihinal na paglilimbag ng [[De revolutionibus orbium coelestium]], ang aklat ni Copernicus ay nagsanhi ng katamtamang kontrobersiya at hindi pumukaw ng anumang mga mabagsik na sermon mula sa simbahan tungkol sa pagsasalungat ng teoriyang ito sa [[bibliya]]. Pagkatapos ng tatlong taon noong 1546, ang Dominikanong si Giovanni Maria Tulosi ay bumatikos sa teoriya ni Copernicus sa kanyang papel na natatanggol sa absolutong katotohanan ng [[bibliya]].<ref>Rosen [[#Reference-Rosen-1995|(1995, pp.151–59)]]</ref> Kanya ring isinaad na pinlano ng Panginoon ng Sagradong Palasyo (i.e. ang hepe ng [[censor librorum]] ng Simbahang Katoliko) na Dominikanong si [[Bartolomeo Spina]] na kondenahin ang ''De revolutionibus'' ngunit napigilang gawin ito dahil sa pagkakasakit at kamatayan..<ref>Rosen [[#Reference-Rosen-1995|(1995, p.158)]]</ref> Pagkatapos ng 1610, nang publikong suportahan ni siyentipikong si [[Galileo]] ang [[heliosentrismo]] ni Copernicus siya ay nakatagpo ng mapait na pagsalungat mula sa ilang mga pilosopo at mga kaparian na ang dalawa ng mga pari ay kalaunang nagakusa sa kanya sa [[inkisisyon]] ng Simbahang Katoliko noong 1615. Ang karamihan ng mga astronomo at pilosopo sa panahong ito ay naniniwala pa rin sa [[heosentrismo]]ng pananaw na ang planetang daigdig ay nasa sentro ng uniberso.<ref name="contrary to scripture">[[#Reference-Sharratt-1994|Sharratt (1994, pp.127–131)]], [[#Reference-McMullin-2005a|McMullin (2005a)]].</ref> Sa kanyang sermon noong 1614 (na ang paksa ay [[Aklat ni Josue]] 10 kung saan pinatigil ni Josue ang araw), ang prayleng Dominikanong Tommmaso Caccini ang unang gumawa ng pag-atake kay Galileo. Si Galileo ay hinimok sa Roma upang litisin sa [[Inkisisyon]] at natagpuang "malalang suspek ng [[heresiya]] sa pagsunod sa posiyon ni Copernicus na salungat sa tunay na kahulugan at autoridad ng Banal na Kasulatan". Siya ay inilagay sa pagkakabilanggo sa kanyang tahanan sa natitira ng kanyang buhay. Ang isa pang biktima ng [[Inkisisyon]] ng Simbahang Katoliko si [[Giordano Bruno]] na lumagpas sa modelong Copernican at nagmungkahi na ang araw ay isang bituin at ang uniberso ay naglalaman ng walang hangganang bilang mga tinatahanang daigdig na tinatahanan ng ibang mga matatalinong nilalang. Pagkatapos ng inkisiyon ni Bruno, siya ay natagpuang nagkasala ng [[heresiya]] at ipinagsunog ng buhay. Noong 1521, sa pamamagitan ng pamumuno at pangangaral ng Portuges na maglalayag na si [[Ferdinand Magellan]], ang unang mga Katoliko ay nabautismuhan sa unang bansang Krisityano sa Asya na Pilipinas.<ref name="Koschorke21">Koschorke, ''A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America'' (2007), p. 21</ref> Sa sumunod na taon, ang mga misyong Franciscan ay dumating sa Mehiko at naghangad na akayin ang mga Indiyano sa Katolisismo. Ang mga katutubong Indiyano ay inilarawan sa batas bilang mga bata at ang mga pari ay nagkaroon ng papel na pang-ama na kadalasang pinapatupad ng mga parusang pisikal.<ref name=jacksonxiii>Jackson, ''From Savages to Subjects: Missions in the History of the American Southwest'' (2000), p. 13</ref> Sa India, ang mga misyonaryong Portuges at Heswitang si Francis Xavier ay nang-akay ng mga hindi Kristiyano at isang pamayanang Kristiyano na nag-aangkin na itinatag ni [[Apostol Tomas]].<ref name="Koschorke3">Koschorke, ''A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America'' (2007), pp. 3, 17</ref> Sa Europa, ang [[Renasimiyento]] ay nagmarka sa panahon ng binagong interest ssa pagkatutong sinauna at klasiko. Ito ay nagdulot rin sa muling pagsisiyasat ng mga tinatanggap na paniniwala. Ang pagtanggap sa europa ng [[humanismo]] ay nagkaroon ng mga epekto sa Simbahan na yumakap rin dito. Noong 1509, ang skolar na si [[Erasmus]] sa kanyang "[[Ang Papuri sa Kahangalan]]" ay bumihag ng isang malawak na pagkabalisa sa [[korupsiyon]] ng Simbahang Romano Katoliko.<ref name="Norman86">Norman, ''The Roman Catholic Church an Illustrated History'' (2007), p. 86</ref> Ang mismong kapapahan ay kinuwestiyon ng mga kousilarismo na inihayag sa mga konsilyo ng Constance at Basel. Ang mga tunay na pagbabago sa mga konsehong ekumenikal ay tinangka ng ilang mga beses ngunit napigilan. Ang mga ito ay nakitang kinakailangan ngunit hindi nagtagumpay dahil sa panloob na mga alitan sa simbahang Romano Katoliko <ref name="Franzen 65-78">Franzen 65-78</ref> gayundin sa patuloy na mga alitan sa [[imperyong Ottoman]] at [[Saracen]] at sa [[simoniya]] at [[nepotismo]] na sinasanay sa Simbahang Romano Katoliko nang ika-15 at ika-16 na siglo.<ref name="Franzen 65-78"/><ref name="Bokenkotter202"/> Dahil dito, ang mga mayayaman, makapangyarihan at makamundong mga tao tulad ni Rodrigo [[House of Borgia|Borgia]] na naging Papa [[Alexander VI]] ay nagawang manalo sa [[halalan]] ng kapapahan.<ref name="Bokenkotter202">Bokenkotter, ''A Concise History of the Catholic Church'' (2004), pp. 201–5</ref><ref name="Duffy149">Duffy, ''Saints and Sinners'' (1997), p. 149</ref>

{{cquote|"''Sapagkat ang mga apostol sa mga memoir na kanilang nilikha na tinatawag na mga ebanghelyo ay kaya inihatid sa atin kung ano ang inutos sa kanila; na si [[Hesus]] ay kumuha ng tinapay at nang makapagpasalamat ay nagsabing, "Gawin niyoninyo ito bilang pag-alaala sa akin at pagkatapos sa parehong paraan ay kinuha ang saro at nagpasalamat. Kanyang sinabi, Ito ang aking dugo at ibinigay lamang sa kanila. Na ginaya ng mga masasamang diablo sa [[Mga Misteryong Mitraiko|mga misteryo ni Mitras]] na nag-uutos sa kanila na gawin ang parehong bagay''."<ref>http://www.earlychristianwritings.com/text/justinmartyr-firstapology.html</ref><br>"''At nang mga ang mga nagtala ng [[Mga Misteryong Mitraiko|mga misteryo ni Mitras]] ay nagsasabing siya ay ipinanganak sa isang bato at tumatawag sa lugar kung saan ang mga naniniwala sa kanya ay iniisiyado ay kweba, hindi ko ba natanto na ang pagbigkas ni [[Aklat ni Daniel|Daniel]] na ang bato na walang mga kamay ay natibag sa isang dakilang bundok, ay ginaya nila at gayundin ay kanilang tinangkang gayahin ang buong mga salita ni [[Aklat ni Isaias|Isaias]]?''"<ref>http://www.ccel.org/ccel/schaff/anf01.viii.iv.lxx.html</ref><ref>http://www.jesusneverexisted.com/gospel-mithras.html</ref>}} Sa [[Zoroastrianismo]], si Mitra ay isang kasapi ng [[trinidad]] ng mga [ahura], mga protektor ng asha/arta "katotohanan" o "kung ano ang tama". Si Mithras ay ipinanganak noong [[Pasko#Disyembre 25|Disyembre 25]] bilang supling ng Araw, itinuturing na isang dakilang manlalakbay na guro, may 12 mga alagad, nagsagawa ng mga [[milagro]], tinawag na "''ang mabuting pastol''", "''ang daan, ang katotohan at ang buhay''", "''tagapagligtas''", "''[[mesiyas]]''", tinukoy ng parehong leon at [[kordero]], inilibing sa isang libingan at pagkatapos ng 3 araw ay muling nabuhay. Ang salitang "''misteryo'' (Griyeong ''mystirion'') ay lumilitaw ng 22 beses sa singular at 5 beses sa plural sa [[Bagong Tipan]] kabilang ang {{Bibleverse|1|Timoteo|3:9,16}}, {{Bibleverse2||Efeso|1:9,3:4,9,5:32,6:19}}, {{Bibleverse2||Colosas|1:26,4:3}}, {{Bibleverse2|1|Corinto|4:1,15:51}}. Ayon kay David Ulansey, noong huli nang ika-2 siglo BCE, ang isang pangkat ng mga [[Stoiko]] sa siyudad ng Tarsus ay nagpasimula ng Mitraismo. Ayon sa {{Bibleverse2|Mga|Gawa|21:39}}, si [[Apostol Pablo]] ay nagmula sa Tarsus. Bilang pag-ayon kay [[Apostol Pablo]], si [[Clemente ng Alexandria]] ay nag-anyaya sa mga [[pagano]] na maging inisiyado sa mga misteryo ng Kristiyano. Isinulat ni Clemente na "''At pagkatapos ay magkakaroon kay ng pangitain ng aking Diyos, at magiging inisiyado sa mga banal na misteryong iyon at malalasap ang mga kagalakan na itinago sa langit"''. Inilarawan rin ni Clemente ang Kristiyanismo bilang "''ang mga sagradong misteryo"''. Ang ilang mga wika at mga imahen na matatagpuan sa [[Bagong Tipan]] ay hinango sa [[Mga misteryong Greko-Romano|Mga Misteryong relihiyon]] na ito. Halimbawa ang butil na isang manipestasyon ng buhay rito na sumisimbolo sa buhay sa lahat at katulad ng makikita sa {{Bibleverse|1|Corinto|15:36-38}} at {{Bibleverse||Juan|12:24}}. Sa isang seremonyang inisiasyon ng mga misteryong Eleusiniano sa madilim na kwarto ng inisiasyon, ang pari ay lumilikha ng isang korona ng liwanag na may mga dila ng apoy sa palibot ng kanyang ulo. Una ay kanilang aahitin ang kanyang ulo at tatakpan ito ng protektibong unggwento. Pagkatapos ay kanilang ikakabit sa tuktok ng kanyang ulo ang isang pabilog na metal na isang lalagyan na may alkohol na aapuyan sa dilim at liliwanag sa isang maikling panahon. Ang korona ng apoy sa ulo ng pari ay tulad ng isang dila ng apoy. Ang imaheng ito ay hiniram sa {{Bibleverse|Mga|Gawa|2:3}}. Ang pakikipag-isa o "pananahan" sa diyos na si [[Dionysus]] ay makikita sa {{Bibleverse|1|Juan|4:15}}, {{Bibleverse||Galacia|3:28}}, {{Bibleverse|2|Corinto|5:17}}. Ang [[Mga misteryong Greko-Romano|Mga Misteryong Relihiyong]] ito ay may sakramental na komunyon sa kanilang diyos na si Zagreus-Dionysus na nagdusa, namatay at muling nabuhay. Sa simbolikong pagkain ng katawan at pag-inom ng dugo, ang mga nagdiriwang ay nagiging sinasapian ni Dionysus at makikita sa {{Bibleverse||Juan|6:54-56}}. Si [[Dionysus]] ay isa sa maraming mga tagapagligtas na [[diyos na namatay at nabuhay]]. Ang kanyang kaarawan ay ipinagdiriwang tuwing [[Pasko#Disyembre 25|Disyembre 25]]. Siya ay sinamba sa buong Gitnang Silangan gayundin sa Gresya. Siya ay mayroong sentro ng pagsamba sa Herusalem noong ika-1 siglo BCE. Siya ang anak ni [[Zeus]] na Diyos Ama at ang kanyang laman at dugo ay simbolikong kinakain ng kanyang mga tagasunod sa anyo ng tinapay at alak. Si [[Dionysus]] ay ipinanganak ng isang birhen, nagsagawa ng mga milagro gaya ng pagbabago ng tubig sa alak, may 12 alagad, tinawag na "Diyos na naging laman", "Tanging Bugtong na Anak" at "Tagapagligtas", ipinako sa krus at namatay bilang isang handog para sa mga kasalanan ng daigdig. Si Dionysus ay muling nabuhay pagkatapos ng 3 araw at umakyat sa langit.<ref>http://www.religioustolerance.org/chr_jcpa2.htm</ref><ref>[[Pausanias (geographer)|Pausanias]], ''Description of Greece'' 6. 26. 1 - 2</ref><ref>[[Athenaeus]], ''Deipnosophistae'' 2. 34a</ref> Ayon sa skolar na si Peter Wick, ang paggamit ng simbolismong alak sa [[Ebanghelyo ni Juan]] kabilang ang kuwento ng [[kasalan sa Cana]] kung saan binago ni Hesus ang tubig sa alak ay nilayon upang ipakita ng Juan si Hesus ay mas superior kay [[Dionysus]].<ref name="Wick 2004 179–198">{{cite journal |last=Wick |first=Peter |title=Jesus gegen Dionysos? Ein Beitrag zur Kontextualisierung des Johannesevangeliums |journal=[[Biblica (journal)|Biblica]] |volume=85 |issue=2 |pages=179–198 |publisher=[[Pontifical Biblical Institute]] |location=Rome |year=2004 |url=http://www.bsw.org/?l=71851&a=Comm06.html |accessdate=2007-10-10 |ref=harv}}</ref> Ang pag-uusig sa [[demi-diyos]] na si Dionysus sa [[Ang Bacchae]] (405 BCE) ay makikita sa {{Bibleverse|Mga|Gawa|26:14-15}} (''bakit mo ako pinag-uusig? Mahirap sa iyo ang sumikad sa mga pangtaboy na patpat.''). Sa Bacchae, isinaad ni Dionysus sa kanyang taga-usig na si Pentheus: "''Binalewala mo ang mga salita ng aking babala...at sumikad sa mga pangtaboy na patpat''." Madaling makita na pinaghiraman ng Gawa ang Bacchae dahil sa pagpapanatili ng anyong plural ng ''kentra'' sa Gawa 26:14 samantalang pagpapanatili ng metro ng Bacchae na tila wala sa lugar sa Gawa. Ang {{Bibleverse|Mga|Gawa|16:26}} ay hinango rin sa Bacchae kung saan ang mga gapos ng mga inusig na tagasunod ni Dionysus ay nakalas at ang mga pinto ay nabuksan nang hindi hinawakan ng kamay ng tao. Inihambing rin ng ilang mga skolar ang senaryo sa Bacchae kung saan si Dionysus ay humarap at tinanong ni Pentheus sa kaso ng pag-aangkin ng pagiging diyos sa pagharap ni [[Hesus]] kay [[Poncio Pilato]].<ref name="Wick 2004 179–198">{{cite journal |last=Wick |first=Peter |title=Jesus gegen Dionysos? Ein Beitrag zur Kontextualisierung des Johannesevangeliums |journal=[[Biblica (journal)|Biblica]] |volume=85 |issue=2 |pages=179–198 |publisher=[[Pontifical Biblical Institute]] |location=Rome |year=2004 |url=http://www.bsw.org/?l=71851&a=Comm06.html |accessdate=2007-10-10 |ref=harv}}</ref><ref name=Powell>Powell, Barry B., ''Classical Myth'' Second ed. With new translations of ancient texts by Herbert M. Howe. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1998.</ref>