Kabihasnang Maya: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Ermahgerd9 (usapan | ambag) |
Ermahgerd9 (usapan | ambag) Na |
||
Linya 1:
{{Multiple image
| align = right
| direction = vertical
| width = 300
| image1 = Chichen Itza 3.jpg
| caption1 = [[El Castillo, Chichen Itza|El Castillo]], sa [[Chichen Itza]]
| image2 = Dintel 26 de Yachilán 3.jpg
| caption2 = Detalye ng Lintel 26 mula sa [[Yaxchilan]]
}}
Ang '''Kabihasnang Maya''' ay isang [[Mesoamerikano]]ng [[kabihasnan]] o sibilisasyon (Ingles: '''Maya Civilization''' o '''Mayan Civilization''') na kilala sa pagiging tanging nag-aangkin ng buong nilikhang isinulat na wika nito sa [[bago-Columbian na Amerika]] gayundin sa [[sining]], [[arkitektura]], [[matematika]]l at mga [[astronomiya|astronomika]] na mga sistema nito. Ito ay simulang itinatag noong yugtong [[bago-Klasiko]] (c. 2000 BK hanggang 250 BK) ayon sa [[kronolihiyang Mesoamerikano]]. Marami sa mga siyudad ng Maya ang umabot sa pinakamataas na antas ng pag-unlad sa [[yugtong Klasiko]](c. 250 CE hanggang 900 CE) at nagpatuloy sa kabuuan ng Pagkatapos-na-Klasikong yugtong hanggang sa pagdating ng mga [[Kastila]] sa Timog Amerika.
Line 10 ⟶ 19:
== Mesoamerika ==
[[File:Mayamap.png|thumb|right|Lawak ng Maya sa loob ng [[Mesoamerika]]]]
Ang Kabihasnang Maya ay nabuo sa loob ng Mesoamerkinong kultural na lugar, na kung alin ay sumasaklaw sa isang rehiyon na umuunat mula sa hilagang Mehiko patimog sa Gitnang Amerika. Ang Mesoamerika ay isa sa anim na kuna ng kabihasnan sa buong mundo. Ang Mesoamerikanong lugar ay nagbigay-taas sa isang serye ng mga kultural na mga pagpapaunlad na tulad ng mga komplikadong mga lipunan, agrikultura, mga lungsod, arkitekturang bantayog, pagsulat at mga sistema ng kalendaryo.
Line 19 ⟶ 29:
=== Bago-Klasikong panahon (m. 2000 BK - 250 MK) ===
{{Multiple image| image1 = Kaminaljuyu 7.jpg| width1 = 200| image2 = El Mirador 5.jpg| width2 = 222| footer = Ang [[Kaminaljuyu]], sa kabundukan, at [[El Mirador]], sa kapatagan, ay parehong importanteng mga lungsod sa Huling bago-Klasiko.}}
Binuo ng Maya ang kanilang unang kabihasnan sa panahong bago-Klasiko. Patuloy ang talakayan ng mga iskolar tungkol sa simula ng panahon ng Kabihasnang Mayang ito.
Ang mga pamayanan ay itinatag noong humigit-kumulang 1800 BK sa rehiyon ng Soconusco sa baybaying Pasipiko, at naglilinang na ang Maya ng mga ani ng mais, patani, kalabasa at pamintang sili.
Line 26 ⟶ 37:
=== Klasikong Panahon ===
Ang Klasikong panahon ay kalakhang tinutukoy bilang ang panahon na kung saan ang kapatagang Maya ay nagtayo ng pinetsahang mga bantayog gamit ang Mahabang Pagbilang na Kalendaryo.
[[File:Calakmul - Structure I.jpg|thumb|left|Ang [[Calakmul]] ay isa sa mga pinaka-mahalagang Klasikong panahong mga lungsod.]]
Sa panahon ng Maagang Klasiko, ang mga lungsod sa buong Mayang rehiyon ay naiimpluwensyahan ng dakilang punong-lungsod ng Teotihuacan sa nalalapit na Lambak ng Mehiko. Noong MK 378, nagpasya ang Teotihuacan na mangialam sa Tikal at iba pang mga kalapit na lungsod, pinatalsik ang kanilang mga pinuno at nag tayo ng may suporta ng Teotihuacan na dinastiya. Ang pangingialam na ito ay hinantong ni Siyaj K'ak '( "Ipinanganak ng Apoy"), na dumating sa Tikal sa unang bahagi ng 378. Ang hari ng Tikal na si Chak Tok Ich'aak I ay namatay sa parehong araw, na nagmumungkahi na naging marahas ang pagkuha ng kapangyarihan ang nangyari.
Line 31 ⟶ 44:
== Lipunan ==
Mula sa Maagang bago-Klasiko, ang Mayang lipunan ay malinaw na nahahati sa pagitan ng mga piling tao at karaniwang tao. Maaaring nakabuo ang gitnang uri ng mga artisano, mabababang ranggong mga pari at mga opisyal, mga mangangalakal at mga sundalo. Ang mga karaniwang mga tao naman ay naglakip ng mga magsasaka, mga lingkod, mga hornalero at mga alipin.
=== Ang hari at ang korte ===
Ang Klasikong Mayang pamamahala ay nakasentro sa maharlikang kalinangan na makikita sa lahat ng larangan ng Klasikong Mayang sining. Ang hari ay ang kataas-taasang pinuno at humawak ng isang bahagyang banal na katayuan na gumawa sa kanyang tagapamagitan sa pagitan ng mortal na daigdig at noon ng mga diyos. Mula sa sinaunang mga panahon, ang mga hari ay partikular na iniugnay sa batang diyos ng mais, na kung kaninong kaloob ng mais ay ang batayan ng kabihasnang Mesoamerikano.
== Digmaan ==
Ang digmaan ay karaniwan sa mundo ng Maya. Ang militar na mga kampanya ay inilunsad para sa iba't ibang mga kadahilanan, kabilang dito ang kontrol ng mga ruta ng kalakalan at pagkilala, mga paglusob para kumuha ng mga bihag at pagpapalaki patungo sa kumpletong pagkawasak ng kaaway na estado. Kaunti ang nalalaman tungkol sa Mayang pag-oorganisa ng militar, lohistika o pagsasanay. Ang pakikipagdigmaan ay inilarawan sa Mayang sining mula sa Klasikong panahon, at ang mga digmaan at mga tagumppay ay nababanggit sa hyeroglipikong mga inskripsyon. Sa kasamaang palad, ang mga inskripsiyon ay hindi nagbibigay ng impormasyon sa mga sanhi ng digmaan, o ng naging anyo nito. Sa ika-8-ika-9 siglo, ang intensibong pakikipagdigmaan ay nagresulta sa pagbagsak ng mga kaharian sa rehiyon ng Petexbatún ng kanluraning Petén. Ang mabilis na pag-abanduna ng Aguateca ng kanyang mga naninirahan ay nagbigay ng isang bihirang pagkakataon upang suriin ang mga labi ng Mayang mga sandata sa lugar ng kinaroroonan. Ang Aguateca ay nalusob ng hindi kilalang mga kaaway sa bandang 810 AD, na napagtagumpayan ang matitibay na mga depensa nito at sinunog ang maharlikang palasyo. Ang mga piling taong mga naninirahan sa lungsod ay tumakas o nabihag, at hindi kailanman bumalik upang makolekta ang kanilang inabandunang ari-arian. Madaling sumunod ang mga naninirahan sa paligid pagkatapos. Ito ay isang halimbawa ng intensibong pakikipagdigmaan isinasagawa ng isang kaaway upang ganap na puksain ang isang Mayang estado, sa halip na supilin ito. Nagpapahiwatig ang mga pananaliksik sa Aguateca na ang Klasikong panahong mga mandirigma ay pangunahin na tumutukoy bilang miyembro ng mga piling tao.
=== Mga sandata ===
Line 44 ⟶ 59:
=== Mga mangangalakal ===
Kakaunti ang nalalaman hinggil sa mga Mayang mangangalakal, bagama't sila ay inilalarawan sa mga Mayang keramika sa masasalimuot na marangal na mga kasuotan. Mula dito, nalalaman na hindi bababa sa ilang mga mangangalakal ay mga miyembro ng mga piling tao.
== Mga sanggunian ==
| |||