Imperyong Akemenida: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Ermahgerd9 (usapan | ambag) Paglilinis at pagsasalin mula sa artikulong Ingles sa EnWiki |
|||
Linya 1:
{{better translation|date=Enero 2014}}
{{Infobox
|native_name = Khshassa<ref>{{cite book|last1=Daryaee|first1=edited by Touraj|author2=A. Shapour Shahbazi|title=The Oxford handbook of Iranian history|date=2012|publisher=Oxford University Press |url=http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199732159.001.0001/oxfordhb-9780199732159 |location=Oxford|isbn=978-0-19-973215-9|page=131|accessdate=29 December 2016|quote=Although the Persians and Medes shared domination and others were placed in important positions, the Achaemenids did not -- could not -- provide a name for their multinational state. Nevertheless, they referred to it as Khshassa, "the Empire".}}</ref>
|conventional_long_name = Imperyong
|common_name
|
|
|
|era = [[Klasikal na antikidad]]
|government_type = Monarkiya
||year_start = 550 BK
|year_end = 330 BK
|life_span = 550 BK–330 BK
|event_start = [[Persang Paghihimagsik]]
|date_start =
|event_end = [[Mga Digmaan ni Alejandro ang Dakila|Pagbagsak sa Masedonya]]
|date_end =
|event1 = [[Labanan ng Thymbra|Pananakop sa Lydia]]
|date_event1 = 547 BK
|event2 = [[Labanan ng Opis|Pananakop sa Babilonya]]
|date_event2 = 539 BK
|event3 = [[Labanan ng Pelusium (525 BK)|Pananakop sa Ehipto]]
|date_event3 = 525 BK
|event4 = [[Mga Digmaang Griyego-Persa]]
|date_event4 = 499–449 BK
|event5 = [[Labanan ng Pelusium (343 BK)|Ikalawang pananakop sa Ehipto]]
|date_event5 = 343 BK
|
|p1 = Imperyong Medo
|flag_p1 = Median Empire.jpg
|p2 = Imperyong Neo-Babilonio
|flag_p2 = Neo-Babylonian Empire.png
|p3 = Lydia
|flag_p3 = Map Anatolia ancient regions-en.svg
|p4 = Ikadalawampu't-anim na Dinastiya ng Ehipto
|flag_p4 = Ancient Egypt map-en.svg
|p5 = Kaharian ng Gandhara
|flag_p5 =
|p6 = Sogdia
|flag_p6 =
|p7 = Massagetae
|flag_p7 =
|s1 = Imperyong Masedonyo
|flag_s1 = Vergina Sun - Golden Larnax.png
|border_s1 = no
|s2 = Ikadalawampu't-walong Dinastiya ng Ehipto
|flag_s2 =
|
|image_flag = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
|flag = Watawat ng Iran
|flag_type = Watawat ni Ciro ang Dakila
|image_coat =
|
|symbol_type =
|image_map = Achaemenid Empire (flat map).svg
|image_map_caption = Ang Imperyong Akemenida sa pinakadakilang teritoryal na lawak nito,<br/>sa ilalim ng pamamahala ni [[Dario I]] (522 BK hanggang 486 BK)
|
|capital = [[Babilonya]]<ref name=EY>{{cite book|last=Yarshater|first=Ehsan|authorlink=Ehsan Yarshater|title=The Cambridge History of Iran, Volume 3|year=1993|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-20092-9|page=482|quote=Of the four residences of the Achaemenids named by [[Herodotus]] — [[Ecbatana]], [[Pasargadae]] or [[Persepolis]], [[Susa]] and [[Babylon]] — the last [situated in Iraq] was maintained as their most important capital, the fixed winter quarters, the central office of bureaucracy, exchanged only in the heat of summer for some cool spot in the highlands. Under the [[Seleucid Empire|Seleucids]] and the [[Parthian Empire|Parthians]] the site of the Mesopotamian capital moved a little to the north on the [[Tigris]] — to [[Seleucia]] and [[Ctesiphon]]. It is indeed symbolic that these new foundations were built from the bricks of ancient [[Babylon]], just as later [[Baghdad]], a little further upstream, was built out of the ruins of the [[Sasanian Empire|Sassanian]] double city of [[Al-Mada'in|Seleucia-Ctesiphon]].}}</ref> (pangunahing kabisera), [[Pasargadae]], [[Ecbatana]], [[Susa]], [[Persepolis]]
|common_languages = [[Lumang Persa]]{{anchor|infoa}}<sup>[[#inforefa|[a]]]</sup><br/>[[Imperyal na Arameo]]{{anchor|infob}}<sup>[[#inforefb|[b]]]</sup><br/>[[Wikang Akkadiano|Babilonyo]]<ref>{{cite book| author = Harald Kittel |author2=[[Juliane House]] |author3=Brigitte Schultze|author4=Juliane House|author5=Brigitte Schultze| title = Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction| url = https://books.google.com/?id=oD0dBqGDNscC| year = 2007| publisher = Walter de Gruyter| isbn = 978-3-11-017145-7| pages = 1194–5}}</ref><br/>[[Wikang Medo|Medo]]<br/>[[Sinaunang Griyego]]<ref name="Iranian, E. Tucker 2001">''Greek and Iranian'', E. Tucker, ''A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity'', ed. Anastasios-Phoivos Christidēs, Maria Arapopoulou, Maria Chritē, (Cambridge University Press, 2001), 780.</ref><br />[[Wikang Elamita|Elamita]]<br/> [[Wikang Sumeryo|Sumeryo]]{{anchor|infoc}}<sup>[[#inforefc|[c]]]</sup>
|religion = [[Zoroastrianismo]], [[Relihiyong Babilonyo]]<ref>{{cite book|last=Boiy|first=T.|title=Late Achaemenid and Hellenistic Babylon|year=2004|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-429-1449-0|page=101}}</ref>
|currency = [[Daric]], [[siglos]]
|
|leader1 = [[Ciro ang Dakila]]
|leader2 = [[Dario III ng Persiya|Dario III]]
|year_leader1 = 559–529 BK
|year_leader2 = 336–330 BK
|title_leader = Hari (xšāyaϑiya) '''o''' [[Hari ng mga Hari]] (xšāyaϑiya xšāyaϑiyānām)
|
|stat_year1 = 500 BK
|stat_pop1 = 17 milyon to 35 milyon
|ref_pop1 = <ref name="Dynamics of Ancient Empires">{{Cite book|title=The Dynamics of Ancient Empires: State Power from Assyria to Byzantium|last=Morris|first=Ian|last2=Scheidel|first2=Walter|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-975834-0|location=|page=77}}</ref>
|footnotes = {{anchor|inforefa}}a. '''[[#infoa|^]]''' Katutubong wika.<br/>{{anchor|inforefb}}b. '''[[#infob|^]]''' [[Opisyal na wika]] at ''[[lingua franca]]''.<ref>Josef Wiesehöfer, ''Ancient Persia'', (I.B. Tauris Ltd, 2007), 119.</ref><br/>{{anchor|inforefc}}c. '''[[#infoc|^]]''' Wikang pampanitikan sa [[Akemenidang Babilonya|Babilonya]].
|stat_area2=5500000|stat_year2=500 BK<ref name="Turchin">{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=223 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|accessdate=12 September 2016 |issn= 1076-156X}}</ref><ref name="Taagepera">{{cite journal|last1=Taagepera|first1=Rein|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.|journal=Social Science History|date=1979|volume=3|issue=3/4|page=121|doi=10.2307/1170959|url=http://www.jstor.org/stable/1170959|accessdate=12 September 2016}}</ref>
}}
Ang '''Imperyong Akemenida''' (mula sa [[Lumang Persa]] ''Haxāmanišiya'',<ref>{{cite book|ref=harv|last1=Curtis|first1=Vesta Sarkhosh|authorlink1=Vesta Sarkhosh Curtis|last2=Stewart|first2=Sarah|authorlink2=Sarah Stewart (historian)|title=The Sasanian Era|url=https://books.google.com/books?id=qPVHBAAAQBAJ&pg=PA79|year=2010|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0-85773-309-2}}</ref> {{nowrap|c. 550–330 BK}}), tinatawag din bilang ang '''(Unang) Imperyong Persa''',<ref name=GCS>{{cite book|last=Sampson|first=Gareth C.|title=The Defeat of Rome: Crassus, Carrhae and the Invasion of the East|year=2008|publisher=[[Pen and Sword Books|Pen & Sword Books Limited]]|isbn=978-1-84415-676-4|page=33|quote=Cyrus the Great, founder of the First Persian Empire (c. 550–330 BC).}}</ref> ay isang [[imperyo]] na matatagpuan sa [[Kanluraning Asya]], na itinatag ni [[Ciro ang Dakila]]. Sa pinakadakilang lawak nito mula sa [[Balkan]] hanggang sa [[Lambak ng Indus]], ito ay naging isa sa mga [[Talaan ng mga pinakamalalaking imperyo|pinakamalalaking imperyo sa kasaysayan]], sumasaklaw sa 5.5 milyon na kilometrong parisukat, at noon ay naging mas malaki kaysa sa anumang mga nakaraang imperyo sa kasaysayan. Ito ay bantog para sa matagumpay na modelo ng isang sentralisadong, pangangasiwang burukratiko (sa pamamagitan ng mga [[satrapa]] sa ilalim ng [[Hari ng mga Hari]]), para sa mga pagtayo ng imprastruktura tulad ng mga [[Maharlikang Daan|sistema ng kalsada]] at isang [[Chapar Khaneh|sistema ng koreo]] at ang paggamit ng isang opisyal na wika sa kabuuan ng mga teritoryo nito at isang malaking propesyonal na hukbo at mga serbisyong sibil, na nagpasigla sa mga katulad na sistema sa mga sumunod na imperyo.<ref name=schmitt-EI-i>[[#refachaemenids-EI|Schmitt]] Achaemenid dynasty (i. The clan and dynasty)</ref> Kilala ito sa Kanluraning kasaysayan bilang ang katunggali ng mga [[Pólis|Griyegong lungsod-estado]] sa panahon ng mga Digmaang Griyego-Persa at para sa pagpapalaya ng mga [[Babilonyong pagkabihag|Hudyong tapon sa Babilonya]]. Ang [[Mausoleo sa Halicarnassus]], isa sa [[Pitong mga Kamangha-mangha ng Sinaunang Daigdig]], ay itinayo sa isang Helenistikong estilo sa imperyo.
Nang ika-7 siglo BK, ang mga Persa ay namuhay sa timog-kanluraning bahagi ng [[Iranyang Talampas]] sa rehiyon ng [[Persis]],<ref>http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html Macdonell and Keith, Vedic Index. This is based on the evidence of an [[Assyria]]n inscription of 844 BC referring to the Persians as ''Paršu'', and the [[Behistun Inscription]] of [[Darius I]] referring to ''[[Persis|Pārsa]]'' as the area of the Persians. Radhakumud Mookerji (1988). ''Chandragupta Maurya and His Times'' (p. 23). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-0405-8.</ref> na kung alin ay naging ang kanilang sentro.<ref name=book>{{cite book| author = David Sacks |author2=Oswyn Murray |author3=Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray|author5=Lisa R. Brody| title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| isbn = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)}}</ref> Mula sa rehiyong ito, sumulong si [[Ciro ang Dakila]] upang talunin ang [[mga Medo]], ang [[Lydia]], at ang [[Imperyong Neo-Babilonyo]], itinatatag ang Imperyong Akemenida. Ang delegasyon ng kapangyarihan sa mga lokal na pamahalaan ay naisip na kalaunan ay nagpahina sa kapamahalaan ng hari, na nagsanhi sa paggasta sa mga pagaaring yaman sa mga pagtatangka upang supilin ang mga lokal na paghihimagsik, at humantong sa kawalan ng pagkakaisa ng mga rehiyon sa panahon ng [[Mga Digmaan ni Alejandro ang Dakila|pagsalakay]] ni [[Alejandro ang Dakila]] sa 334 BK.<ref name="book" /> Ang palagay na ito, gayunpaman, ay hinahamon ng ilang mga modernong iskolar na nakikipagtaltalan na ang Imperyong Akemenida ay hindi humarap sa anumang naturang krisis sa panahon ni Alejandro, at na mga panloob na paghalili na pakikibaka sa loob ng pamilyang Akemenida lamang ang kailanman lumapit sa pagpapahina ng imperyo.<ref name="book" /> Si Alejandro, isang malaking tagahanga ni Ciro ang Dakila, ay kalaunan malulupig ang imperyo sa kabuuan nito nang 330 BK.<ref name="Ulrich">{{cite book| author = Ulrich Wilcken| title = Alexander the Great| url = https://books.google.com/?id=WiSZM-LYsk4C| year = 1967| publisher = W. W. Norton & Company| isbn = 978-0-393-00381-9| page = 146}}</ref> Sa kanyang kamatayan, ang karamihan sa dating teritoryo ng imperyo ay sumailalim sa pamamahala ng [[Ptolemaikong Kaharian]] at [[Imperyong Seleucid]], bilang karagdagan sa iba pang mga menor na mga teritoryo na kung alin ay nakakamit ng pagsasarili sa panahong iyon. Ang Persang populasyon ng gitnang talampas ay kalaunan makakabawi ng kapangyarihan sa ikalawang siglo BK sa ilalim ng Imperyong Parthian.<ref name="book" />
Ang makasaysayang tanda ng Imperyong Akemenida ay labis na lumampas sa teritoryal at militar na impluwensya nito at nagbilang din sa impluwensyang pangkalinangan, panlipunan, teknolohikal at panrelihiyon. Maraming mga [[Atenas|Ateniense]] ang umampon sa Akemenidang mga kaugalian sa kanilang pang-araw-araw na buhay sa isang katumbas na palitang pangkalinangan,<ref>{{cite book| author = Margaret Christina Miller| title = Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity| url = https://books.google.com/?id=oGXMMD5rXBQC| year = 2004| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-0-521-60758-2| page = 243}}</ref> ang ilan na inimpleyado ng, o nakaalyado sa mga hari ng Persiya.
==Kasaysayan==
May mga katutubong 'Indo-Aryan' kung tinatawag ngayon ay ''Iranian'' ang naninirahan sa lugar, na ngayon ay bansang [[Iran]] noong 3000 BCE. Sila ay nahahati sa dalawang nasyonalidad: ang mga Persa ''(Persian)'' at mga Mediyano. Noong 625 BCE, nakapaggawa na ang huli ng isang imperyo na pinakamalaki sa lahat ng kaharian ng kanyang panahon.
Bagaman nagsimulang itinatag ang Imperyong Akemenida sa pamumuno ng haring si "Ciro ang Dakila", ang naturang pangalang "Akemenida" ay nanggaling sa isang datu na pinangalanang si "Akemenyo (Ingles:Achaemenes) na namuno sa mga katutubong Persa ''(Persian)'' noong 705 BCE hanggang 675 BCE. Si Akemenyo ang itinuturing bilang ninuno ng mga haring Akemenida ng Imperyong Persa ''(Persian)''.
Line 75 ⟶ 95:
Si [[Xerxes|Asuero I]] ang naging hari ng imperyo sa pagkamatay ng kanyang ama; ipinagpatuloy niya ang gawain ng kanyang ama na pagsasanay ng napakalaking hukbo para sa ikalawang paglusob sa Gresya. Sa panahong nakapagsanay na siya ng mahigit 2,600,000-malakas na hukbo upang gibain sa lupa ang lungsod-estado ng Athens at masakop ang lahat ng mga lungsod-estado ng Gresya, ipinadala niya ang kanyang napakalaking hukbo sa Thermopylae, isang makitid na patag na napapalibutan ng bulubundukin sa kaliwa at karagatan sa kanan. Dito nakasagupa niya ang 8,000-malakas na hikbong Griyego sa pamumuno nina Themistocles ng Athens, [[Leonidas I|Leonidas]] ng [[Sparta]], at si Demophilus ng Thespia. Tumagal ang labanan sa tatlong araw, at habang walang humpay ang paglusob ng mga Persa ''(Persian)'' sa mga posisyon ng mga Griyego, marami sa una ang nalipol dahil sa sobrang dami nila nahihirapan silang makapasok at lumaban sa loob ng lambak ng Thermopylae. Nangyari lamang ang kapanaluhan ng mga Persa ''(Persian)'' noong may isang Griyegong traydor na si Ephialtes ang nagturo sa haring si Asuero sa isang daan upang mapalibutan ang mga Griyego sa lambak; noong nalaman na lang ni Leonidas ito, ipinauwi niya ang karamihan sa kanyang hukbo at naiwan siya kabilang ang kanyang kasamang 300 sundalo na tubong-Sparta, at nilaban nila ang mga Persa ''(Persian)'' hanggang sila lahat ay namatay. Pagkatapos ng labanan, nagalit ang haring Persa ''(Persian)'' sa nangyari sapagkat sa laki ng kanyang hukbo, malaking bahagi ng kanyang hukbo ang nalipol.
==Mga sanggunian==
{{reflist}}
[[Kategorya:Imperyong Akemenida]]
| |||
