Andrés Bonifacio: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
HakanIST (usapan | ambag)
m Ibinalik ang mga pagbabago ni 112.210.9.57 (Usapan) patungo sa huling rebisyon ni 112.198.75.120
Linya 1:
{{Infobox Person
|name = Andrés Bonifacio
| image = Andres_Bonifacio_photo.jpg
|caption = Larawan ni Andres Bonifacio<ref name="ocampo2001">{{Harvnb|Ocampo|2001}}.</ref>
|birth_date = 30 Nobyembre 1863
|birth_place = [[Tondo]], [[Maynila]]
|death_date = 10 Mayo 1897
|death_place = [[Maragondon, Cavite|Maragondon]], [[Cavite]]
|other_names = Supremo, Anak Bayan, Agapito Bagumbayan
| nationality = Filipino
|known_for = Ama ng Himagsikang Pilipino, Ang Dakilang Maralita
|spouse = Gregoria De Jesus
| party = [[La Liga Filipina]]<br>[[Katipunan]]
| religion = [[Katoliko Romano]]
| children = Andres Bonifacio y de Jesús (namatay noong sanggol pa)
| signature = Bonifacio signature.png
}}
[[Talaksan:Andres Bonifacio.jpg|thumb|right|200px]]
Si '''Andrés Bonifacio y de Castro''' (30 Nobyembre 1863&nbsp;– 10 Mayo 1897) ay isang [[Mga Pilipino|Pilipinong]] makabayan at rebolusyonaryo. Binansagan siyang "Ama ng Katipunan". Siya ang nagtatag at lumaon naging ''Supremo'' ng kilusang [[Katipunan]] na naglayong makamtan ang kasarinlan ng Pilipinas mula sa [[Espanya]] at nagpasimula ng [[Himagsikang Pilipino]].<ref name="Agoncillo 1996">{{Harvnb|Agoncillo|1996}}{{Page needed|date=Marso 2009}}</ref><ref>{{Harvnb|Agoncillo|1990}}.</ref> Kinikilala rin siya ng ilang mga dalubhasa sa kasaysayan bílang unang Pangulo ng Pilipinas, subalit hindi siya opisyal na kinikilala.<ref name="guerreropp166-167">{{Harvnb|Guerrero|1998|pp=166–167}}.</ref><ref name="guerrero1996a">{{Harvnb|Guerrero|1996a|pp=3–12}}.</ref>
 
==Pagkabata at ang kaniyang Pamilya==
 
Anak si Andres nina Santiago Bonifacio at Catalina de Castro ng [[Tondo, Maynila]], at panganay sa limang magkakapatid. Ang kaniyang mga kapatid ay sina Ciriaco, Procopio, Troadio, Esperidiona at Maxima. Mananahi ang kaniyang ama na naglingkod bílang ''teniente mayor'' ng Tondo, Maynila, samantalang ang kaniyang ina ay isang mestisang ipinanganak mula sa isang Kastilang ama at isang inang may Pilipinong may lahing Tsino. bílang kaugalian, isinunod ang pangalan niya sa kapistahan ng santo ng araw ng kaniyang kapanganakan, si [[San Andres]].
 
Naulila sa magulang nang maaaga sa edad na 14. Naging tindero siya ng [[ratan]] at pamaypay na gawa sa [[papel de hapon]]. Nagtrabaho din siya bílang ''clerk'', ''sales agent'' at bodegista (''warehouseman''). Nahilig siyang basahin ang mga nobela ni [[Jose Rizal]] at nang itinatag ang [[La Liga Filipina]], sumapi siya kasáma ni [[Apolinario Mabini]].
 
Bagamat mahirap ay mahilig bumasa at sumulat ng mga bagay na may kabuluhan lalo na kung ito ay tungkol sa bayan, karapatang-pantao at kasarinlan ng inang-bayan. Siya ay may diwa ng paghihimagsik laban sa malupit na mananakop na [[Kastila]]. Siya rin ay nagnais na magbangon ng pamahalaang malaya na naging daan upang kaniyang maitatag ang [[Katipunan]] na kakatawan sa himagsikan at upang maging wasto at panatag sa kaniyang adhikaing kalayaan ng bayan. Noong 1892, matapos dakpin at ipatapon si [[Dr. Jose Rizal]] sa [[Lungsod ng Dapitan|Dapitan]], itinatag ni Bonifacio ang [[Katipunan]] o kilalá rin bílang "''Kataastaasan,Kagalang-galang Katipunan ng mga Anak ng Bayan''" [[(KKK)]], isang lihim na kapisanang mapanghimagsik, na 'di naglaon ay naging sentro ng hukbong Pilipinong mapanghimagsik. Kasama ni Bonifacio ay sina [[Valentin Diaz]], [[Deodato Arellano]] (bayaw ni [[Marcelo H. del Pilar]]), [[Teodoro Plata]] (bayaw ni Bonifacio), [[Ladislao Diwa]], at ilang manggagawa sa pagtatag ng Katipunan sa Calle Azcarraga (ngayon ay [[Avenida Claro M. Recto]]) malapit sa Calle Candelaria (ngayon ay [[Kalye Elcano]]).
 
Sa pagtatag ng [[Katipunan]], kinilala si Andres Bonifacio bílang [[Andres Bonifacio|"Ama ng Rebolusyon"]] sa Pilipinas. Si Bonifacio at ang kaniyang mga kasamahan sa Katipunan ay may iisang layunin na marahil ay siyang naging dahilan upang ang kanilang pakikidigma ay maging matagumpay.
 
Sa Katipunan, "Supremo" ang kaniyang titulo at di naglaon nang itinatag niya ang Pamahalang Mapaghimagsik ay tinawag siyang "[[w:Tagalog Republic|Pangulo ng Haring Bayang Katagalugan]]". Dito rin niya nakilala si [[Gregoria de Jesus]] na tinawag niyang ''Lakambini''. Noong 23 Agosto 1896, sa maliit na baryo ng [[Pugad Lawin]] (ngayo'y Bahay Toro, Project 8, Lungsod Quezon) sa [[Balintawak]] ay tinipon nya ang mga Katipunero at isaisa'y pinunit ang kanilang mga sedula.
 
Sa gitna ng rebolusyon, isang halalan ang naganap sa [[Tejeros]], [[Cavite]], sa kahilingan ng mga Katipunerong Magdalo na ang lumahok ay mula sa Cavite lámang. Nanalo sa pagka-pangulo si [[Emilio Aguinaldo]], Lider ng Katipunang Magdalo at ang Supremo ay naihalal sa mabábang posisyong Tagapangasiwa ng Panloob (''Interior Director'').
 
Dahil sa ang mga kasapi ng Magdalo ay mga may kayang tao sa hilagang-kanlurang bahagi ng Kabite at kanilang mga taga-sunod, ayaw nila kay Andres Bonifacio sapagkat ito ay isang laki sa hirap at ayaw nilang tanggapin na sila ay pinamumunuan ng isang mahirap na kagaya ng Supremo kaya't minamaliit nila ang kakayahan nito. Nang sinubukan ng mga kasapi ng lupon ng mga Magdalo na usisain ang kakayahan ni Andrés Bonifacio na gawin ang tungkulin ng isang Tagapangasiwa ng Panloob, na ayon sa kanila ay gawain lámang ng isang abogado, nainsulto si Bonifacio. Idineklara ng Supremo, bílang pangulo ng Katipunan, na walang bisa ang naganap na eleksiyon dahilan sa pandaraya sa botohan ng mga Magdalo. Dahil dito, kinasuhan si Bonifacio ng sedisyon at pagtataksil ng mga Magdalo. Habang hindi pa naka-aalis ng Cavite, siya ay ipinahuli at ipinapatay ni [[Emilio Aguinaldo|Aguinaldo]] sa kaniyang mga tauhan. Iniutos kay [[Mariano Noriel]] na ibigay ang hatol sa isang selyadong sobre kay Lazaro Makapagal. Iniutos ang pagbaril kay Bonifacio kasáma ang kaniyang kapatid na laláking si [[Procopio Bonifacio]] noong 10 Mayo 1897 malapit sa Bundok Nagpatong (o [[Bundok Buntis]]).
 
Noong 1918, sinikap ng pamahalaan ng Pilipinas na hanapin ang labi ni Andrés Bonifacio sa Maragondon. Ayon sa isang grupo ng mga opisyal ng pamahalaan, mga dáting rebelde at isang laláking nagpakilala bílang dáting kasambahay ni Bonifacio, nahanap daw ang kaniyang mga buto sa isang taniman ng kawáyan noong 17 Marso 1918. Inilagay ang mga labí sa hulíng pamamahala ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]], at itinipon ito sa [[Lumang Gusaling Batasan]] (ang kasalukuyang [[Pambansang Museo ng Pilipinas]]) hanggang sa nawala ang urna noong panahon ng [[Labanan sa Maynila (1945)|Labanan sa Maynila]] ng 1945.
 
==Katipunan==
Noong 7 Hulyo 1892, isang araw pagkatapos ihayag ang pagpapatapon kay Rizal, itinatag ni Bonifacio at ng iba pa ang [[Katipunan]], o kapag binuo ay ''Kataastaasang Kagalanggalangang<ref>Or: ''Kataastaasan(g) Kagalanggalang'''ang'''...''</ref> Katipunan ng mga Anak ng Bayan''.<ref name="guerrerop132">{{Harvnb|Guerrero|1998|p=132}}.</ref> Ang lihim na samahan ay naglalayon ng kasarinlan mula sa Espanya sa pamamagitan ng armadong himagsikan.<ref name="constantinop158-159">{{Harvnb|Constantino|1975|pp=158–159}}</ref><ref>{{Harvnb|Agoncillo|1990|p=149}}</ref>
 
Sa loob ng lipunan, nabuo ang pagkakaibigan nila [[Emilio Jacinto]], na naglingkod bílang kaniyang tagapayo at katiwala, at bílang kasapi rin ng Kataastaasang Lupon. Ginamit ni Bonifacio ang Kartilya ni Jacinto bílang opisyal na panturo sa samahan bílang kapalit ng kaniyang dekalogo, na ayon sa kaniya ay mabábà kung ihahambing sa gawa ni Jacinto.
 
Ang mabilis na mga kilos ng Katipunan ang nagbigay ng hinala sa mga Kastila. Noong unang bahagi ng 1896, ang mga intelehensiyang Kastila ay alam na pagkakatatag ng lihim na samahán, at ang mga pinaghihinalaang mga kasapi ay minatyagan at pinag-aaresto. Noong ika-3&nbsp;ng Mayo, nagsagawa ng pangkahatalang asemblea ng mga pinuno ng Katipunan sa [[Pasig]], kung saan pinagdebatehan nila kung kailan magsisimula ang paghihimagsik. Habang nais ni Bonifacio na magsimula ang pag-aalsa sa lalong madaling panahon, nagpahayag ng pagpapasubali si Emilio Aguinaldo ng [[Cavite]] dahil sa kawalan ng mga armas. Ang napagkasunduan ay sumangguni muna kay [[José Rizal]] sa Dapitan bago pasimulan ang kanilang mga kilos, kayâ pinadala ni Bonifacio si Pio Valenzuela kay Rizal, na salungat sa hindi pa handang pag-aaklas at nagpayong magdagdag pa ng paghahanda.<ref name="guerreropp160-164">{{Harvnb|Guerrero|1998|pp=160–164}}.</ref>
 
==Himagsikang Pilipino==
{{main|Himagsikang Pilipino}}
===Simula ng pag-aaklas===
Natiyak ng pamahalaang Kastila ang pagkakaroon ng ''Katipunan'' noong 19 Agosto 1896. Daan-daang mga pinaghihinalaang Pilipino, ang dinakip at ikinulong sa salang pagtataksil.<ref name="constantinop176">{{Harvnb|Constantino|1975|p=176}}.</ref> Paalis na noon si José Rizal patunong [[Cuba]] upang maglingkod bílang manggagamot sa sandatahan ng kolonya ng Espanya bílang kapalit ng pagpapalaya sa kaniya sa Dapitan.<ref name="constantinop177">{{Harvnb|Constantino|1975|p=177}}</ref><ref name="guerreropp143,164">{{Harvnb|Guerrero|1998|pp=143,164}}.</ref> Nang kumalat ang balita, unang sinubukan ni Bonifacio na kumbinsihin si Rizal, na nakakulong sa barkong patungo sa [[Look ng Maynila]], na tumakas at sumali sa napipintong pag-aaklas. Nagpanggap sina Bonifacio, [[Emilio Jacinto]] at Guillermo Masangkay bílang mga marino at nagtungo sa daungan kung saan dadaong ang barkong sinasakyan ni Rizal. Personal na nakita ni Jacinto si Rizal, na tumanggi sa kanilang mungkahing pagpapatakas.<ref>{{Harvnb|Borromeo-Buehler|1998|pp=29–30}}.</ref> Rizal himself was later arrested, tried and executed.<ref name="constantinop177">{{Harvnb|Constantino|1975|p=177}}.</ref>
 
Upang maiwasan ang matinding paghahanap, ipinatawag ni Bonifacio ang libu-libong kasapi ng Katipunan sa Kalookan, kung saan pinasimulan nila ang pag-aaklas. Ang kaganapan, na minarkahan ng pagpunit ng mga sedula ay lumaong tinawag na "[[Sigaw ng Pugad Lawin]]"; ang tiyak na pook at petsa ng pinagdausan ng pangyayari ay pinagtataluhan.<ref>{{Harvnb|Borromeo-Buehler|1998}}</ref><ref name="guerrero1996b">{{Harvnb|Guerrero|1996b|pp=13–22}}</ref> Ang Kataastaasang Lupon ng Katipunan ay naghayag ng malawakang himagsikang laban sa Espanya at nagpatawag ng tuloy tuloy na pagsugod sa kabiserang [[Maynila]] noong ika-29&nbsp;ng Agosto.
 
==Mga kontrobersiya sa kasaysayan==
Ang kasaysayan ni Bonifacio ay kinapapalooban ng maraming mga kontrobersiya. Ang kaniyang pagkamatay ay salitang tinitignan bílang isang paghatol sa salang pagtataksil sa bayan at isang "legal na pagpaslang" na bunga ng politika. Marami ang naniniwalang ang kanyang pagkamatay ay naayon na rin sa kagustuhan ng Pangulong Emilio Aguinaldo upang mapanatiling ang pagkakaisa ng pamahalaan at ito rin ay ayon na rin sa assesment ng kanyang mga taga payo.
 
===Paglitis at pagbitay===
Kinondena ng mga dalubhasa sa kasaysayan ang paglitis sa magkapatid na Bonifacio bílang hindi makatarungan. Binubuo ang hukom ng halos mga kaanib ni Aguinaldo; Ang abogado ni Bonifacio ay tila naging tagausig niya rin dahil inihayag din niya ang pagiging may salà ni Bonifacio kaysa sa umapela para sa higit na mabábang parusa; hindi rin pinayagan si Bonifacio na harapin ang mga púnong saksi para sa mga kasong pakikipagsabwatan sa kadahilanang napaslang na ang mga ito sa mga labanán, subalit lumaon ay nakita ang mga saksi kasáma ang mga tagausig.<ref name="constantinopp190-191">{{Harvnb|Constantino|1975|pp=190–191}}</ref><ref name="villanuevapp60,64">{{Harvnb|Villanueva|1989|pp=60,64}}.</ref> Isinulat ni Teodoro Agoncillo na isang malaking hadlang si Bonifacio sa pagpapahayag ng kapangyarihang sumasalungat kay Aguinaldo sa himagsikan, dahil hinahati nito ang lakas ng mga rebelde na maaaring magdulot ng tiyak na pagkatalo sa kanilang kalabang mga Kastila.<ref name="agoncillopp180-181" />
 
Sa kabaligtaran, isinulat ni [[Renato Constantino]] na hindi hadlang si Bonifacio sa himagsikan sa pangkalahatan dahil nais pa rin niyang labánan ang mga Kastila, at hindi rin hadlang sa himagsikan sa Kabite dahil siya ay aalis na; subalit tiyak na hadlang si Bonifacio sa mga pinuno sa Kabite na nais makuha ang pamamahala ng himagsikan, kaya siya pinatay.
 
===Si Bonifacio bílang Unang Pangulo ng Pilipinas===
{{Infobox President
|name = Andrés Bonifacio y de Castro
|image = Andres Bonifacio.jpg
|imagesize =
|caption = Si "''Presidenté''" Bonifacio sa ''La Ilustración Española y Americana'', 8 Pebrero 1897
|predecessor = Itinatag ang posisyon
|successor = [[Emilio Aguinaldo|Emilio Aguinaldo y Famy]]
|office = Pangulo ng Pilipinas<br><small>(Hindi Opisyal)<br> Republikang Tagalog</small>
|term_start = 24 Agosto 1896
|term_end = Ika-10 o 22 Marso 1897
|vicepresident = [[Gregoria de Jesús]]<br><small>(Unofficial)</small>
|birth_date = {{Birth date|df=yes|1863|11|30}}
|birth_place = [[Tondo, Maynila]], Pilipinas
|death_date = {{Death date and age|df=yes|1897|5|10|1863|11|30}}
|death_place = Maragondon, [[Cavite]], Pilipinas
|resting_place = Remains Lost
|party = [[La Liga Filipina]]<br>[[Katipunan]]
|profession = Rebolusyonaryo
|spouse = Monica <br> [[Gregoria de Jesús]]
|religion = Katoliko
|signature =
}}
 
May ilang mga dalubhasa sa kasaysayan tulad nina Milagros Guerrero, Emmanuel Encarnación, at Ramón Villegas ang nagtutulak na kilalanin si Bonifacio bílang unang Pangulo ng Pilipinas kaysa kay Aguinaldo, ang opisyal na kinikilalang pangulo. Ang paniniwalang ito ay nakabatay sa posisyon nitong ''Supremo'' sa pamahalaang himagsikan ng ''[[Katipunan]]'' mula 1896-1897. Ang paniniwalang ito ay nagbibigay diin na si Bonifacio ang nagtatag ng pamahalaan sa pamamagitan ng ''Katipunan'' bago pa nakabuo ng pamahalaang pinamunuan ni Aguinaldo sa pamamagitan ng Kapulungan ng Tejeros. Isinulat ni Guerrero na mayroong konsepto si Bonifacio na bansang Pilipinas na tinawag na ''Haring Bayang Katagalugan'', na pinalitan ni Aguinaldo ng konseptong ''Filipinas''.<ref name="guerreropp166-167" /><ref name="guerrero1996a" /><ref name="cristobal" /><ref>[http://www.museooriental.es/ver_didactica.asp?clave=138&loc=0 "La Ilustración Española y Americana", Año 1897, Vol. I.] Museo Oriental de Valladolid Site.</ref>
===Si Bonifacio bílang pambansang bayani===
 
Pangkahalatang tinuturing si José Rizal bílang Pambansang bayani, subalit iminumungkahi si Bonifacio bílang higit na karapat-dapat na kandidato bílang pambansang bayani dahil siya ang nagpasimula ng Himagsikang Pilipino.<ref name="ocampo1999" /> Napansin ni [[Teodoro Agoncillo]] na ang pambansang bayani ng Pilipinas, hindi gaya ng sa ibang bansa, ay hindi ang "pinúnò ng puwersa ng liberasyon".<ref name="Agoncillop160">{{Harvnb|Agoncillo|1990|p=160}}</ref> Isinulat ni Renato Constantino na si Rizal ay "bayaning itinaguyod ng Estados Unidos" na itinaguyod bílang pinakadakilang bayaning Pilipino noong panahon ng pananakop ng mga Amerikano sa Pilipinas - pagkatapos matalo si Aguinaldo sa [[Digmaang Pilipino-Amerikano]]. Itinaguyod ng Estados Unidos si Rizal, na piniling ang mapayapang pamamaraan , kaysa sa mga radikal na tao na ang mga ideya ay maaaring pumukaw na lumaban sa pamumunong Amerikano.<ref name="constantino1980">{{Harvnb|Constantino|1980|pp=125–145}}.</ref>
 
==Mga buto ni Bonifacio==
 
Noong 1918, ang pamahalaang ginawa ng Amerika sa Pilipinas ay nagpasimula ng paghahanap sa mga labi ni Bonifacio sa Maragondon. Isang pangkat ng mga pinúnò ng pamahalaan, mga dating rebelde, at isang kinilalang tagapaglingkod ni Bonifacio ang nakahanap ng mga buto na sinasabi nilang mula kay Bonifacio sa isang tubuhan noong ika-17&nbsp;ng Marso. Inilagay nila ang mga buto sa isang urna at ibinigay sa pangangalaga ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, sinakop ng mga Hapón ang Pilipinas. Ang mga buto ay nawala dahil sa malawakang pagkasira at nakawan noong [[Digmaan ng Maynila (1945)|Digmaan ng Maynila]] noong Pebrero 1945.<ref name="ocampo2001" /><ref name="morallos">{{Harvnb|Morallos|1998}}.</ref><ref name="110mb">[http://philippine-revolution.110mb.com/bonifacio_detailed.htm "Philippine Revolution."] Retrieved on 1 Agosto 2009.</ref>
 
==Mga sanggunian==
{{reflist}}
 
==Mga kawing panlabas==
* [http://www.gutenberg.org/files/17786/17786-h/17786-h.htm#Page_101 Mga Dakilang Pilipino, ni Jose N. Sevilla sa ''Project Gutenberg'']
* [http://www.abl199.org/ Andres Bonifacio Lodge No. 199]
 
{{Himagsikang Pilipino}}
 
{{DEFAULTSORT:Bonifacio, Andres}}
[[Kategorya:Militar]]
Line 9 ⟶ 111:
[[Kategorya:Mga politiko ng Pilipinas]]
 
{{BD|1863|1897}}
d