Ebolusyon ng tao: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
gfxyzdhrj Tatak: blanking Pagbabagong biswal |
m Ibinalik ang mga pagbabago ni 110.54.228.244 (Usapan) patungo sa huling rebisyon ni 112.200.106.169 |
||
Linya 2:
[[Talaksan:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|thumbnail|right|350px|Pagpapakita ng pagkakatulad ng mga kalansay ng mga ''[[Hominoidea|bakulaw]]'': (mula kaliwa) [[gibbon]], [[orangutan]], [[chimpanzee]], [[gorilla]], at [[tao|modernong tao]]. Ito ang frontispiece ng aklat ni [[Thomas Huxley]] na ''[[Evidence as to Man's Place in Nature]]'' (1863) na nagbibigay ebidensiya para sa ebolusyon ng ibang mga bakulaw at tao mula sa isang [[karaniwang ninuno]].]]
Ang '''ebolusyon ng tao''' o '''ebolusyong pantao''' ang proseso ng [[ebolusyon]] na tumungo sa paglitaw ng species na ''[[homo sapiens]]'' (tao). Ang proseso ng ebolusyon ng tao ay nagsimula pa sa huling pinakakaraniwang ninuno ng lahat ng buhay ngunit ang paksa ng ''ebolusyong pang-tao'' ay karaniwang sumasaklaw lamang sa kasaysayang pang-ebolusyon ng mga [[primado]] sa partikular na ang paglitaw ng [[homo sapiens]] bilang isang species ng genus na ''[[Homo]]''. Ang ebolusyon ng tao ay sinusuportahan ng maraming mga disiplinang pang-agham kabilang ang [[henetika]], [[antropolohiya]], [[primatolohiya]], [[arkeolohiya]], at [[embryolohiya]].
Ang ebolusyon ng tao ay inilalarawan ng isang bilang ng mga pagbabagong morpolohikal, pang pag-unlad, pisiolohikal at pang-pag-aasal na nangyari mula sa pakikipaghiwalay ng tao sa karaniwang ninuno ng mga tao at [[chimpanzee]]. Ang pinakamahalagang mga pagbabagong ito sa tao ang [[bipedalismo]](paglalakad gamit ang dalawang hita), pagsasalita, nawalang balahibo, lumaking sukat ng [[utak]], humabang [[ontoheniya]], at lumiit na dimorpismong seksuwal.<ref name=Boyd2003>{{cite book |author=Boyd, Robert; Silk, Joan B. |year=2003 |title=How Humans Evolved |location=New York, New York |publisher=Norton |isbn=0-393-97854-0}}</ref>
Ang mga pagbabagong ito sa modernong tao ay resulta ng mga [[mutasyon]] sa kromosoma o DNA na napili sa ninuno ng tao sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] sa paglipas ng napakahabang panahon. Ang mutasyon ang pareho ngunit hindi ang tanging mekanismo na nagpalitaw sa mga iba ibang species na makikita sa mundo ngayon.
==Kasaysayan ng pag-aaral==
[[File:Fossil hominids.jpg|thumb|220px|[[Fossil]] [[Hominid]] Evolution Display sa [[The Museum of Osteology]], Oklahoma City, Oklahoma, USA]]
Bago ng kapanahunan ni Darwin, si [[Carl Linnaeus]] at iba pang mga siyentipiko ay tumuring sa mga dakilang bakulaw o apes na mga pinakamalapit na kamag-anak ng mga tao dahil sa mga pagkakatulad sa morpolohiya at anatomiya. Ang salitang homo na pangalan ng genus sa biolohiya na kinabibilangan ng mga tao ay salitang Latin para sa tao. Ito ay orihinal na pinili ni Linnaeus sa kaniyang sistema ng klasipikasyon. Ang salitang "human" ay mula sa [[wikang Latin|Latin]] na ''humanus'' na anyong pang-panguri ng ''homo''. Ang salitang ''homo'' naman ay hinango sa ugat na Indo-Europeo na *dhghem, o lupa. Ang posibilidad ng pag-uugnay ng mga tao sa mga mas naunang bakulaw o apes sa pamamagitan ng pinagmulan ay naging maliwanag lamang pagkatapos ng publikasyon noong 1859 ni [[Charles Darwin]] ng ''On the Origin of Species'' (Sa Pinagmulan ng mga Espesye). Ang unang mga debate tungkol sa kalikasan ng ebolusyon ng tao ay lumitaw sa pagitan nina [[Thomas Huxley]] at [[Richard Owen]]. Nangatwiran si Huxley para sa ebolusyon ng tao mula sa mga [[bakulaw]] sa pamamagitan ng pagpapakita ng maraming mga pagkakatulad sa pagitan ng mga tao at bakulaw sa kanyang 1863 na aklat na ''Evidence as to Man's Place in Nature'' (Patunay sa Puwesto ng Tao sa Kalikasan). Gayunpaman, ang maraming mga sinaunang tagasuporta ni Darwin (gaya nina [[Alfred Russel Wallace|Wallace]] at [[Charles Lyell|Lyell]]) ay hindi umayon na ang pinagmulan ng mga kakayahang pang-isip at mga sensibilidad na [[moralidad|moral]] ng mga tao ay maipapaliwanag ng natural na seleksiyon. Inilapat ni Darwin ang kanyang teoriya ng ebolusyon at seksuwal na seleksiyon sa mga tao nang kanyang ilimbag ang ''The Descent of Man'' (Ang Pinagmulan ng Tao) noong 1871. Ang isang pangunahing problema sa panahong ito ang kakulangan ng mga [[fossil na transisyonal|pagitang fossil]]. Sa kabila ng pagkakatuklas noong 1891 ni [[Eugène Dubois]] ng ''[[Homo erectus]]'' sa [[Java]] noon lamang mga 1920 nang ang mga fossil ay natuklasan sa Aprika at ang mga [[transisyonal na fossil|pagitang species]] ay natipon. Noong 1925, inilarawan ni [[Raymond Dart]] ang isang specimen ng ''[[Australopithecus africanus]]'' na tinawag na ''[[Batang Taung]]''. Ang mga labi nito ay isang mahusay na naingatang munting bungo at endocranial na cast ng utak. Bagaman ang utak ay maliit, ang hugis ay bilugan hindi tulad ng mga [[chimpanzee]] at [[gorilya]] at mas tulad ng utak ng tao. Ang specimen na ito ay nagpapakita rin ng maikling ngiping canine at ang posisyon ng [[foramen magnum]] ay ebidensiya ng lokomosyong [[bipedal]]. Ang lahat ng mga katangiang ito ay humikayat kay Dart na ang [[Batang Taung]] ay isang bipedal na ninuno ng tao na isang [[fossil na transisyonal|anyong transisyonal]] sa pagitan ng mga [[bakulaw]] at tao. Noong mga 1960 at 1970, ang daang daang fossil ay natagpuan partikular na sa Silangang Aprika sa mga rehiyon ng Olduvai gorge at Lake Turkana. Noong mga 1980, ang Ethiopia ay lumitaw na mainit na lugar ng paleoantropolohiya kung saan si "[[Lucy (Australopithecus)|Lucy]]" na pinakakumpletong kasapi ng ''[[Australopithecus afarensis]]'' ay natagpuan. Ang lugar na ito ang naging lokasyon ng maraming mga natuklasang fossil na [[hominin]] noong mga 1990 gaya ng ''[[Ardipithecus ramidus]]''.
Ang rebolusyong [[henetika|henetiko]] sa mga pag-aaral ng ebolusyon ay nagsimula nang sukatin nina [[Vincent Sarich]] at [[Allan Wilson]] ang lakas ng immunological cross-reactions ng blood serum albumin sa pagitan ng mga pares ng mga species kabilang ang mga tao at aprikanong bakulaw. Ang lakas ng reaksiyon ay maihahayag ng numerikal bilang distansiyang immunological na proporsiyonal sa bilang ng pagkakiba ng asidong amino sa pagitan ng mga homologous proteins sa iba't ibang espesye. Sa paglikha ng isang calibration curve ng ID ng mga pares ng species na may alam na panahon ng paghihiwalay sa fossil record, ang data ay magagamit bilang isang orasang molekular upang tantiyahin ang mga panahon ng paghihiwalay ng mga pares ng mababang uri o hindi alam na mga fossil. Sa kanilang papel noong 1967 sa magasing ''Science'', sina Sarich at Wilson ay nagbigay ng estimasyon ng paghihiwalay ng mga tao at bakulaw na apat hanggang limang milyong mga taong nakakalipas. Ang paglalapat ng orasang molekular ay nagpabago sa pag-aaral ng ebolusyong molekular. Ang ebidensiya ng ebolusyon ng tao ay batay sa maraming mga larangan ng natural na agham. Ang pangunahing mga pinagkukunan ng kaalaaman sa prosesong ebolusyon ay tradisyonal na fossil record ngunit sa simula ng pag-unlad ng henetika noong mga 1970, ang mga analysis ng [[DNA]] ay nagkaroon ng katumbas na kahalagahan. Ang pag-aaral ng [[ontoheniya]], [[piloheniya]] at biyolohiyang ebolusyonaryong pagpapaunlad sa parehong mga [[bertebrata]] at [[imbertebrado]] ay nagbibigay ng mahalagang kabatiran sa ebolusyon ng lahat ng buhay kabilang ang ebolusyon ng tao.
Hatdo kkajcjdjsnjajajxj snnsjdisjaj djskcjakskmwmwito.]]
[[File:Proconsul skeleton reconstitution (University of Zurich).JPG|thumb|Ang ''[[Proconsul (primate)|Proconsul]]'' na nabuhay mula 23 hanggang 25 milyong taong nakakalipas noong panahong [[Miocene]].]]
Ang mga [[primado]] ay humiwalay mula sa ibang mga [[mamalya]] noong mga 85 milyong taong nakakalipas.<ref>{{cite journal|title=Molecular Clock Calibrations and Metazoan Divergence Dates|author=Lee, M.|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=49|issue=3|month=September | year=1999|pages=385–391|doi=10.1007/PL00006562|pmid=10473780}}</ref><ref>{{cite web|title=Scientists Push Back Primate Origins From 65 Million To 85 Million Years Ago|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2002/04/020418073440.htm|publisher=Science Daily|accessdate=2008-10-24}}</ref><ref>{{cite journal|title=Using the fossil record to estimate the age of the last common ancestor of extant primates|author=Tavaré, S., Marshall, C. R., Will, O., Soligo, C. & Martin R.D.|journal=Nature|date=April 18, 2002|pages=726–729|volume=416|issue=6882|doi=10.1038/416726a|pmid=11961552}}</ref>
Ang pinakamaagang mga fossil ng mga primado ay mula 55 milyong taong nakakalipas. Ang mga maagang primado ay lumitaw sa Eurasya. Ang angkan ng primado na pinaglitawan ng mga ape na Aprikano at mga tao kabilang ang ''[[Dryopithecus]]'' ay lumipat patimog mula sa Europa o Kanluraning Asya tungo sa Aprika. Ang mga populasyong tropikal ng mga primadong natuklasan sa mga fossil bed ng panahong [[Eocene]] at [[Oligocene]] sa depresyong [[Faiyum]] ng timog kanlurang Ehipto ay nagsanga sa iba't ibang kasalukuyang nabubuhay na species na [[lemur]] ng [[Madagascar]], mga [[loris]] ng Timog Silangang Asya, mga [[galago]] ng Aprika, at mga [[Simian|anthropoid]]: [[Bagong daigdig na unggoy|platyrrhine]] (''mga Bagong Daigdig na unggoy''), at mga [[Catarrhini|catarrhine]] na kinabibilangan ng mga ''[[Lumang Daigdig na unggoy]]'' at mga ''[[Hominidae|dakilang bakulaw]]''(great apes) na kinabibilangan ng mga [[tao]].<ref name="Kordos-p17">{{cite journal|author=Kordos L, Begun D R|title=Primates from Rudabánya: allocation of specimens to individuals, sex and age categories|journal=J. Hum. Evol.|volume=40|issue=1|pages=17–39|year=2001|pmid=11139358|doi=10.1006/jhev.2000.0437}}</ref> Noong mga 40 milyong taong nakakalipas, ang impraorden na [[Simian|Simiiformes]] ay nagsanga tungo sa mga pangkat na ''[[Platyrrhini]]'' (''mga [[Bagong Daigdig na unggoy]]'') at [[Catarrhini]] (''mga [[Hominoidea|hominoid]]'' at mga ''[[Lumang Daigdig na unggoy]]'').<ref name=PQ>{{cite book | title = Primates in Question | publisher = Smithsonian Institution Press | year = 2003 | author = Robert W. Shumaker & Benjamin B. Beck | isbn = 1-58834-176-3}}</ref> Ang mga [[Hominoidea|hominoid]](bakulaw) ay humiwalay mula sa mga [[Lumang Daigdig na unggoy]] sa pagitan ng 29 milyon at 34.5 milyong taong nakakalipas.<ref>{{cite web |url=http://www.redorbit.com/news/science/117352/apes_monkeys_split_earlier_than_fossils_had_indicated/ |title=Apes, Monkeys Split Earlier Than Fossils Had Indicated/ |author= |date=8 January 2005 |publisher=redOrbit.com |archiveurl= http://web.archive.org/web/20110715172009/http://www.redorbit.com/news/science/117352/apes_monkeys_split_earlier_than_fossils_had_indicated/ | archivedate=2011-07-15 |deadurl=yes |accessdate=6 February 2013}}</ref> Ang [[Hylobatidae]](''mga gibbon'') ay humiwalay mula sa [[Hominidae]](''mga dakilang bakulaw'') noong mga 15-20 milyong taong nakakalipas. Ang [[Ponginae]](''mga orangutan'') ay humiwalay mula sa [[Hominidae]] noong mga 12-15 milyong taong nakakalipas.<ref>http://www.orangutan.org/orangutan-facts/orangutan-biology</ref> Ang mga ninuno ng mga orangutan o mga malapit na nauugnay rito ay maaaring kinakatawan ng mga fossil gaya ng [[Sivapithecus]] at [[Ramapithecus]] na natuklasan sa mga burol na Siwalik ng Pakistan. Ang mga gorilya ay humiwalay sa linya na tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](''[[chimpanzee]] at [[bonobo]]'') at tao noong mga 10 milyong taong nakakalipas.<ref>http://www.abc.net.au/science/articles/2012/03/08/3448783.htm</ref> Ang species na malapit sa huling karaniwang ninuno ng mga gorilya, mga [[chimpanzee]], mga [[bonobo]] at mga [[tao]] ay maaaring kinakatawan ng mga fossil na [[Nakalipithecus]] na natagpuan sa Kenya at [[Ouranopithecus]] na natagpuan sa Gresya. Ang linyang ''[[Pan (hayop)|Pan]]''(chimpanzee at bonobo) ay humiwalay sa linya na tumutungo sa tao noong mga 6 hanggang 7 milyong taong nakakalipas. Pagkatapos nito, ang [[chimpanzee]] at [[bonobo]] ay naghiwalay noong kaunti sa 1 milyong taong nakakalipas.<ref name="Won2004">{{cite journal | last1 = Won | first1 = Yong-Jin | last2 = Hey | first2 = Jody | title = Divergence population genetics of chimpanzees | volume = 22 | issue = 2 | journal = Molecular Biology & Evolution | pages = 297–307 | date = 13 October 2004 | doi = 10.1093/molbev/msi017 | pmid = 15483319}}</ref><ref name="Fischer2004">{{cite journal | last1 = Fischer | first1 = Anne | first2 = Victor | last2 = Wiebe | first3 = Svante | last3 = Pääbo | first4 = Molly | last4 = Przeworski | title = Evidence for a complex demographic history of chimpanzees | volume = 21 | issue = 5 | journal = Molecular Biology & Evolution | pages = 799–808 | date = 12 February 2004 | doi = 10.1093/molbev/msh083 | pmid = 14963091}}</ref> Ang [[DNA]] ng tao ay 99.4% katulad sa DNA ng mga chimpanzee<ref name=bbc>http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3042781.stm</ref> samantalang ang DNA ng tao ay 96% katulad sa DNA ng [[gorilla]].<ref>http://www.guardian.co.uk/science/2012/mar/07/gorilla-genome-analysis-new-human-link</ref> Ang ilang pag-aaral ay nagpapakita na ang mga [[chimpanzee]] at [[bonobo]] ay mas malapit na nauugnay sa mga tao kesa sa mga [[gorilla]].<ref name="Takahata1995">{{cite journal | last1 = Takahata | first1 = N. | last2 = Satta | first2 = Y. | last3 = Klein | first3 = J. | year = 1995 | title = Divergence time and population size in the lineage leading to modern humans | journal = Theoretical Population Biology | volume = 48 | issue = 2 | pages = 198–221 | doi = 10.1006/tpbi.1995.1026 | pmid = 7482371}}</ref> Dahil sa labis na pagkakatulad ng mga chimpanzee at bonobo sa tao, iminungkahi ng ilang mga siyentipiko na muling uriin ang mga chimpanzee at bonobo sa genus na [[Homo]]: ''Homo paniscus'' at ''Homo troglodytes''.<ref>http://news.nationalgeographic.com/news/2003/05/0520_030520_chimpanzees.html</ref> Ang alternatibong mungkahi ay dapat muling uriin ang tao bilang ''Pan sapiens'' bagaman ito ay lalabag a prinsipyo ng prioridad dahil ang Homo ay unang pinangalanan bago ang ''Pan''. Ang pinakamaagang hominin na [[bipedal]] ang [[Sahelanthropus]] o [[Orrorin]] na posibleng ang pinagsasaluhang karaniwang ninuno ng parehong tao at chimpanzee. Ang [[Ardipithecus]] ang kalaunang unang buong bipedal na hominin na posibleng nagebolb tungo sa henus na [[Australopithecus]].<ref>http://news.discovery.com/history/archaeology/ardi-human-ancestor.htm</ref> Ang [[australopithecus]] ay nag-ebolb naman tungo sa henus na [[Homo]]. Ang pinakamaagang kasapi ng Homo ang [[homo habilis]] na nagebolb noong mga 2.3 milyong taong nakakalipas mula sa [[Australopithecus]]. Ang homo hablis ang unang species na gumamit ng mga kasangkapang bato. Sa sumunod na mga milyong taon, ang proseso ng ensepalisasyon ay nagsimula sa paglitaw ng [[Homo ergaster]]/[[Homo erectus]]. Ang [[homo erectus]] at [[homo ergaster]] ang unang mga hominina na lumisan sa Aprika. Ang mga ito ay kumalat sa Aprika, Asya at Europa sa pagitan ng 1.3 hanggang 1.8 milyong taong nakakalipas. Ang mga ito ang pinaniniwalaang ang mga species na unang gumamit ng apoy at mga komplikadong kasangkapan. Ang homo ergaster ay pinaniniwalaang nag-ebolb sa [[Homo heidelbergensis]] at ang Homo heidelbergensis ay nagsanga naman sa mga [[neanderthal]] sa Europa at mga [[Homo sapiens]] sa Aprika. Ayon sa teoriyang kamakailang pinagmulang Aprikano ng tao, ang mga [[homo sapiens]] ay nagebolb sa Aprika mula sa [[Homo heidelbergensis]] noong mga 200,000 taong nakakaraan at lumisan sa kontinenteng Aprika noong 50,000 hanggang 100,000 taong nakakalipas. Ang mga ito ang pumalit sa mga lokal na populasyon ng [[homo erectus]] at [[Homo neanderthalensis]]. Ang paglipat tungo sa pag-aasal na moderno ay nangyari pagkatapos nito. Ang tumaas na sopistikasyon ng paggawa ng kasangkapan at pag-aasal ay mula 80,000 taong nakakalipas. Ang buong modernong pag-aasal na kinabibilangan ng sining, musika, paghihiyas sa sarili, kalakal, mga libingang ritwal at iba pa ay ebidente noong 30,000 taong nakakalipas. Ang pinakamatandang mga halimbawa ng mga prehistorikong sining gaya ng mga [[pigurinang Venus]] at pagpipinta sa kweba sa kwebang Chauvet ay pinetsahan sa panahong ito.<ref>{{cite web |url=http://www.mus.cam.ac.uk/~ic108/lithoacoustics/BAR2002/BARpreprint.pdf |title=Musical behaviours and the archaeological record: a preliminary study |author= |date= |work= |publisher= |accessdate= }}</ref>
==Mga genus==
===Genus Australopithecus===
[[File:Lucy-reconstruction.jpg|thumb|190px|Rekonstruksiyon ng babaeng ''Australopithecus afarensis'']]
{{multiple image
|align =right
|direction=vertical
|image1 = Homo habilis.JPG
|width =200
|caption1= Rekonstruksiyon ng ''[[Homo habilis]]'' na pinaniniwalaang ninuno ng ''[[Homo ergaster]]''. Westfälisches Museum für Archäologie, Herne
|image2 =Homo ergaster.jpg
|caption2=[[Homo ergaster]] na pinaniniwalaang ninuno ng ''[[Homo heidelbergensis]]''
|image3=Homo heidelbergensis (10233446).jpg
|caption3=Isang rekonstruksiyon ng ''[[Homo heidelbergensis]]'' na pinaniniwalaang ninuno ng parehong mga ''[[Neanderthal]]'' at mga ''[[Homo sapiens]]''.
|background color=
}}
{{main|Australopithecus}}
Ang genus na [[Australopithecus]] ay nagebolb sa silangang Aprika noong mga 4 milyong taong nakakalipas bago kumalat sa kontinente. Ito ay naging [[extinct]] noong 2 milyong taong nakakalipas. Sa panahon ng pag-iral nito, ang iba't ibang mga anyo nito ay lumitaw kabilang ang [[Australopithecus anamensis]], [[Australopithecus afarensis]], [[Australopithecus sediba]], at [[Australopithecus africanus]]. Ang fossil record ay tila nagpapakita na ang Australopithecus ang karaniwang ninuno ng genus na ''[[Paranthropus]]''(ang mga matipunong australopith) at ng genus na ''[[Homo]]'' na kinabibilangan ng mga [[homo sapiens]]. Bagaman ang katalinuhan ng mga Australopithecus ay malamang na hindi mas sopistikado kesa sa mga modernong [[bakulaw]], ang pagtindig nitong [[bipedal]](gamit ang dalawang hita) ang mahalagang ebidensiya na nagtatangi ng pangkat na ito mula sa mga naunang [[primado]] dito na mga [[quadruped]](gamit ang apat na hita).
===Genus Homo===
{{main|Homo}}
Bagaman ang ilang mga species ng genus na homo ay maaaring mga ninuno ng [[homo sapiens]](''modernong tao''), ang marami sa mga ito ay malamang na mga pinsan ng homo sapiens na kapwa humiwalay sa linya na pang-ninuno.
Ang henus na ''Homo'' ay [[ebolusyon|nag-ebolb]] mula sa henus na [[Australopithecus]]. Ang [[Australopithecus garhi]] o [[Australopithecus sediba]]<ref>http://www.sciencenews.org/view/generic/id/349599/description/News_in_Brief_Possible_human_ancestor_in_Australopithecus_sediba</ref> ay pinaniniwalaang ang posibleng direktang ninuno ng henus na ''[[Homo]]''. Ang paglitaw ng Homo ay tinatayang kasabay ng pagsisimula ng pagyeyelong [[quartenary]]. Malawakang pinaniniwalaan ng mga arkeologo at paleontologo na ang mga australopithecus ay gumampan ng isang mahalagang bahagi sa ebolusyon ng tao. Ito ang unang [[hominin]] na nagpakita ng presensiya ng isang [[gene]] na dinuplikang [[SRGAP2]] na nagsanhi ng isang tumaas na haba at kakayahan ng mga neuron sa utak.<ref name=Reardon2012>Reardon, Sara (2012), ''The Humanity Switch'', New Scientist (AU/NZ), 12 May 2012 No2864, Pp. 10-11. ISSN 1032-1233</ref> Ang ''[[homo habilis]]'' na nag-ebolb mula sa [[Australopithecus]] ay pinaniniwalaang nag-ebolb tungo sa ''[[homo ergaster]]'' na nagpalitaw sa [[Homo erectus]]. Gayunpaman, ito ay pinagtatalunan dahil ang ilang mga natuklasang fossil ay nagmumungkahi na ang H. habilis at H. erectus ay sabay nabuhay.<ref name=Spoor.et.al.2007>Spoor F, Leakey M.G, Gathogo P.N, Brown F.H, Antón S.C, McDougall I, Kiarie C, Manthi F.K. & Leakey L.N. (2007), "Implications of new early Homo fossils from Ileret, east of Lake Turkana, Kenya", ''Nature'' '''448'''(7154): p. 688-691.</ref> Ito maaaring nagpapakita na ang anumang mga kaugnayang pang ninuno ng H. habilis sa H. erectus ay isang [[kladohenesis|kladohenetiko]] sa halip na [[anahenesis|anahenetiko]] na nangangahulugang kahit ang isang hiwalay na subgrupong populasyon ng H. habilis ay naging karaniwang ninuno ng natitirang henus, ang ibang mga subgrupo ay nanatili bilang hindi nagbagong H. habilis hanggang sa kanilang mas kalaunang ekstinksiyon.<ref>{{cite journal|title=Implications of new early ''Homo'' fossils from Ileret, east of Lake Turkana, Kenya|author=F. Spoor, M. G. Leakey, P. N. Gathogo, F. H. Brown, S. C. Antón, I. McDougall, C. Kiarie, F. K. Manthi & L. N. Leakey|journal=Nature|issue= 7154|pages= 688–691|date=2007-08-09|doi=10.1038/nature05986|volume=448|pmid=17687323}} "A partial maxilla assigned to H. habilis reliably demonstrates that this species survived until later than previously recognized, making an ''anagenetic'' relationship with H. erectus unlikely" (Emphasis added).</ref> Ang homo ergaster ay pinaniniwalaang nag-ebolb mula sa [[homo habilis]] sa pagitan ng 1.9 at 1.8 milyong taong nakakalipas. Ang ilang homo ergaster ay lumipat sa Asya kung saan ang mga ito ay naging [[homo erectus]] sa Asya at [[homo georgicus]] sa Europa. Ang linya ng ergaster na lumisan sa Aprika at ninuno ng Asyanong homo erectus ay humiwalay mula sa linya ng homo egaster. Ang ''[[homo rhodesiensis]]'' na nag-ebolb mula sa homo ergaster ay lumipat mula sa Aprika tungo sa Europa at naging ''[[homo heidelbergensis]]''. Ang H. heidelbergensis ay nagsanga sa mga species na ''[[Neanderthal]]'' at ''[[Homo sapiens]]'' at marahil ay pati sa ''[[denisova hominin]]'' sa Asya. Ang mga [[neanderthal]] ay nag-ebolb mula sa H. heidelbergensis noong mga 400,000 taong nakakalipas sa Europa<ref>http://www.theguardian.com/science/2013/jun/02/why-did-neanderthals-die-out</ref> samantalang ang [[Homo sapiens]](modernong tao) ay hiwalay na nag-ebolb mula sa H.heidelbergensis noong mga 200,000 at 100,000 taong nakakalipas sa Aprika. Noong mga 100,000 taong nakakalipas, ang ilang [[homo sapiens sapiens]] ay lumisan sa Aprika tungo sa [[levant]] at nakatagpo ang mga [[Homo neanderthalensis]] na may ilang mga [[admixture]].<ref>Green RE, Krause J, et al. A draft sequence of the Neandertal genome. Science. 2010 May 7;328(5979):710-22. {{DOI|10.1126/science.1188021}} PMID 20448178</ref> Kalaunan noong mga 70,000 taong nakakalipas marahil pagkatapos ng [[katastropiyang Toba]], ang isang maliit na pangkat ay lumisan sa levant at pumuno sa Eurasya, Australya at kalaunan ay sa mga Amerika. Ang isang subgrupo ng mga ito ay nakatagpo ang mga [[denisovan]]<ref>^ Reich D, Green RE, Kircher M, et al. (December 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". ''Nature'' 468 (7327): 1053–60. {{doi|10.1038/nature09710}}. PMID 21179161.</ref> at pagkatapos ng karagdagang admixture, ay tumira sa [[Melanesia]]. Sa scenario na ito, ang mga hindi Aprikanong taong nabubuhay sa kasalukuyan ay halos may pinagmulan sa Aprika. Gayunpaman, may ilang admixture ang mga tao sa mga neanderthal at denisovan na nagebolb ng lokal. Ang resulta ng pag-aaral ng [[genome]] ay nagpapakita na noong mga 30,000 taong nakakalipas, ang tatlong mga pangunahing subspecies ng genus na homo ay sabay umiral: ang mga denisovan, ang mga neanderthal at ang mga anatomikal na modernong tao.<ref>Reich D ., et al. Denisova admixture and the first modern human dispersals into southeast Asia and Oceania. Am J Hum Genet. 2011 Oct 7;89(4):516-28, {{DOI|10.1016/j.ajhg.2011.09.005}} PMID 21944045.</ref> Ngayon, ang tanging ''H. sapiens sapiens'' ang tanging species na natitira ng genus na ito.
{| class="wikitable sortable"
|+ Paghahambing na talaan ng mga species ng henus na Homo {{navbar|Homo|plain=1|style=position:absolute; width:auto; right:5em}}
|-
! Species
! Nabuhay (milyong taong nakakalipas)
! Lugar kung saan nabuhay
! Taas ng matanda
! Masa ng matanda
! [[Cranial capacity]] (cm³)
! Fossil record
! Pagkakatuklas/ publikasyon ng pangalan
|-
! [[Denisova hominin]]
| 0.04
| [[Altai Krai]]
|
|
|
| 1 lugar
| 2010
|-
! ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]''
| 1.2 – 0.8
| [[Espanya]]
| {{convert|1.75|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|90|kg|lb|abbr=on}}
| 1,000
| 2 sites
| 1997
|-
! ''[[Homo cepranensis|H. cepranensis]]''
| 0.5 – 0.35
| [[Italy]]
|
|
| 1,000
| 1 skull cap
| 1994/2003
|-
! ''[[Homo erectus|H. erectus]]''
| 1.8 – 0.2
| [[Africa]], [[Eurasia]] ([[Java]], [[China]], [[India]], [[Caucasus]])
| {{convert|1.8|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|60|kg|lb|abbr=on}}
| 850 (early) – 1,100 (late)
| Marami
| 1891/1892
|-
! ''[[Homo ergaster|H. ergaster]]''
| 1.9 – 1.4
| Silanganin at Katimugang [[Aprika]]
| {{convert|1.9|m|ft|abbr=on}}
|
| 700–850
| Marami
| 1975
|-
! ''[[Homo floresiensis|H. floresiensis]]''
| 0.10 – 0.012
| [[Indonesia]]
| {{convert|1.0|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|25|kg|lb|abbr=on}}
| 400
| 7 individuals
| 2003/2004
|-
! ''[[Homo gautengensis|H. gautengensis]]''
| >2 – 0.6
| [[South Africa]]
| {{convert|1.0|m|ft|abbr=on}}
|
|
| 1 individual
| 2010/2010
|-
! ''[[Homo habilis|H. habilis]]''
| 2.3 – 1.4
| [[Aprika]]
| {{convert|1.0|–|1.5|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|33|–|55|kg|lb|abbr=on}}
| 510–660
| Marami
| 1960/1964
|-
! ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]''
| 0.6 – 0.35
| [[Europe]], [[Africa]], [[China]]
| {{convert|1.8|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|90|kg|lb|abbr=on}}
| 1,100–1,400
| Marami
| 1908
|-
! ''[[Neanderthal|H. neanderthalensis]]''
| 0.35 – 0.03
| [[Europe]], [[Western Asia]]
| {{convert|1.6|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|55|–|70|kg|lb|abbr=on}} (heavily built)
| 1,200–1,900
| Marami
| (1829)/1864
|-
! ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''
| 0.3 – 0.12
| [[Zambia]]
|
|
| 1,300
|Napakakaunti
| 1921
|-
! ''[[Homo rudolfensis|H. rudolfensis]]''
| 1.9
| [[Kenya]]
|
|
| 700
| 2 lugar
| 1972/1986
|-
! ''[[Homo sapiens idaltu|H. sapiens idaltu]]''
| 0.16 – 0.15
| [[Ethiopia]]
|
|
| 1,450
| 3 cranium
| 1997/2003
|-
! [[Human|''H. sapiens sapiens'' (modernong tao)]]
| 0.2 – kasalukuyan
| Buong [[mundo]]
| {{convert|1.4|–|1.9|m|ft|abbr=on}}
| {{convert|50|–|100|kg|lb|abbr=on}}
| 1,000–1,980
|Kasalukuyang nabubuhay
| —/1758
|}<noinclude>
===Paglisan ng mga modernong tao mula sa Aprika===
[[Talaksan:Red Sea2.png|thumb|Pagtawid sa Pulang Dagat]]
Sa kanyang aklat na ''[[Descent of Man, and Selection in Relation to Sex]]'', iminungkahi ni Darwin ang mga tao ay nagmula sa mga bakulaw o apes na may mga maliliit pa ring mga utak ngunit naglalakad ng patayo na nagpalaya sa mga kamay nito para sa mga paggamit na pumapabor sa katalinuhan. Ang paghulang ito ni Darwin ay nag-aangkin ng kabatiran dahil noong 1871, wala pang mga anumang fossil ng mga sinaunang [[hominid]] na nakuha. Pagkatapos ng halos 50 taon mula kay Darwin, ang mungkahi ni Darwin ay sinuportahan nang ang mga antropologo ay nagsimulang makapaghukay ng maraming mga fossil ng mga sinaunang may maliit na utak na mga hominid sa ilang mga lugar sa Aprika. Ito ay karagdagang sinuportahan sa pag-unlad ng henetika at sa pagkakatuklas noong mga 1980 na ang lahat ng mga kasalukuyang nabubuhay na tao ay nagmula sa isang babae(o Mitochondrial Eve na umiral sa Aprika) sa panig ng ina ng lahat ng mga tao.
Ang ebidensiyang fossil at henetika ay nagpapakita na ang mga sinaunang homo sapiens ay nagebolb tungo sa mga modernong tao sa Aprika sa pagitan ng 200,000 at 150,000 taong nakakalipas<ref name="HetheringtonReid2010">{{cite book | author = Reid GBR, Hetherington R | title = The climate connection: climate change and modern human evolution | publisher = Cambridge University Press | location = Cambridge, UK | year = 2010 | pages = | isbn = 0-521-14723-9 | |url=http://books.google.com/books?id=AAja8FTPF6QC&pg=PA64 | page = 64 }}</ref> . Ang mga kasapi ng isang sangay ng homo sapiens ay lumisan mula sa Aprika sa pagitan ng 125,000 at 60,000 taong nakakalipas at sa paglipas ng panahon ay pumalit sa mas naunang mga populasyon ng [[Neanderthal]] at ''[[Homo erectus]]''.<ref name="Meredith2011">{{cite book | author = Meredith M | title = Born in Africa: The Quest for the Origins of Human Life | publisher = PublicAffairs | location = New York | year = 2011 | pages = | isbn = 1-58648-663-2 | url = http://books.google.com/books?id=WrR9OShae2wC&pg=PT148 }}</ref> Ang petsa ng pinakamaagang matagumpay na paglisan mula sa Aprika ay noong mga 60,000 taong nakakalipas. Ang dalawang mga piraso ng [[genome]] ng tao ay magagamit sa pagtukoy ng kasaysayan ng mga modernong tao: Ang [[mitochondrial DNA]] at [[Y chromosome]] Ang lahat ng mga taong nabubuhay ngayon ay nagmana ng parehong [[Mitochondria]]<ref name="isbn1-56414-953-6">{{cite book | author = Jones, Marie; John Savino | editor = | others = | title = Supervolcano: The Catastrophic Event That Changed the Course of Human History (Could Yellowstone be Next?) | edition = | publisher = New Page Books | location = Franklin Lakes, NJ | year = 2007 | pages = | isbn = 1-56414-953-6 | doi = | url = http://books.google.ca/books?id=tSIa0VQn1NQC&lpg=PA138&dq=all%20%20people%20alive%20today%20have%20inherited%20the%20same%20Mitochondria&pg=PA138#v=onepage&q&f=true | accessdate = }}</ref> mula sa isang babaeng tao na nabuhay sa Aprika noong mga 160,000 taong nakakalipas<ref name="pmid3025745">{{cite journal | author = Cann RL, Stoneking M, Wilson AC | title = Mitochondrial DNA and human evolution | journal = Nature | volume = 325 | issue = 6099 | pages = 31–6 | year = 1987 | pmid = 3025745 | doi = 10.1038/325031a0 | ref=harv |bibcode = 1987Natur.325...31C }}</ref><ref name="pmid1840702">{{cite journal | author = Vigilant L, Stoneking M, Harpending H, Hawkes K, Wilson AC | title = African populations and the evolution of human mitochondrial DNA | journal = Science | volume = 253 | issue = 5027 | pages = 1503–7 | year = 1991 | month = September | pmid = 1840702 | doi = 10.1126/science.1840702 | ref=harv |bibcode = 1991Sci...253.1503V }}</ref> na pinangalanang [[Mitochondrial Eve]](walang kaugnayan sa [[Adan at Eba|Eba]] ng [[bibliya]]). Ang lahat ng mga nabubuhay na lalake ngayon ay nagmana ng mga [[Y chromosome]] mula sa lalakeng nabuhay noong 140,000 taong nakakalipas sa Aprika na pinangalanang[[Y-chromosomal Adam]](wala ring kaugnayan sa [[Adan at Eba|Adan]] ng [[bibliya]]). Ang unang linya na sumangay mula sa [[Mitochondrial Eve]] ang haplogroup na [[Haplogroup L0 (mtDNA)|L0]]. Ang haplogroup na ito ay matatagpuan sa mga taong [[San]] at [[Sandawe]] ng Silangang Aprikan gayundin sa [[Mbuti]].<ref name="pmid17194802">{{cite journal | author = Gonder MK, Mortensen HM, Reed FA, de Sousa A, Tishkoff SA | title = Whole-mtDNA genome sequence analysis of ancient African lineages | journal = Mol. Biol. Evol. | volume = 24 | issue = 3 | pages = 757–68 | year = 2007 | month = March | pmid = 17194802 | doi = 10.1093/molbev/msl209 | ref=harv }}</ref><ref name="pmid10739760">{{cite journal | author = Chen YS, Olckers A, Schurr TG, Kogelnik AM, Huoponen K, Wallace DC | title = mtDNA variation in the South African Kung and Khwe-and their genetic relationships to other African populations | journal = Am. J. Hum. Genet. | volume = 66 | issue = 4 | pages = 1362–83 | year = 2000 | month = April | pmid = 10739760 | pmc = 1288201 | doi = 10.1086/302848 | ref=harv}}</ref> Ang mga pangkat na ito ay sumanga sa simula ng kasaysayan ng mga modernog tao at nanatiling relatibong hiwalay ng henetikal mula nito. Ang inapo ng L1-6 ang mga haplogroup na [[Haplogroup L1 (mtDNA)|L1]], [[Haplogroup L2 (mtDNA)|L2]] at [[Haplogroup L3 (mtDNA)|L3]] at nakarestrikto sa Aprika. Ang mga makro haplogroup na [[Haplogroup M (mtDNA)|M]] at [[Haplogroup N (mtDNA)|N]] na mga linya ng iba pang populasyon ng daigdig sa labas ng Aprika ay nagmula sa L3. Ang mga mutasyon na naglalarawan ng makro haplogroup na [[Haplogroup CT (Y-DNA)|CT]] (lahat ng mga haplogroup na Y maliban sa [[Haplogroup A (Y-DNA)|A]] at [[Haplogroup B (Y-DNA)|B]]) ay nauna sa paglisan mula sa Aprika. Ang inapong makro grupo nito ang [[Haplogroup DE (Y-DNA)|DE]] na nakarestrikto sa Aprika. Ang mga mutasyon na nagtatangi ng haplogroup na [[Haplogroup C (Y-DNA)|C]] from sa ibang mga inapo ng CR ay nangyari noong mga 60,000 taong nakakalipas sa sandaling pagkatapos ng unang paglisan mula sa Aprika. Ang [[Haplogroup F (Y-DNA)|Haplogroup F]] ay nagmula noong mga 45,000 taong nakakalipas sa Hilagang Aprika o sa Timog Asya. Ang higit sa 90% ng lalake ngayong hindi katutubo sa Aprika ay direktang nagmula sa linyang lalake ng unang tagadala ng haplogroup F. Sa isang pag-aaral ng 53 populasyon mula sa data ng analysis ng malawakang genome na [[Single-nucleotide polymorphism|SNP]] at [[International HapMap Project]] (Phase II) at [[Center for the Study of Human Polymorphisms|CEPH]] ay nagmumungkahi ang ang mga grupong populasyon ay nahuhulog lamang sa tatlong mga pangkat henetiko: Mga Aprikano, Eurasyano(na kinabibilangan ng mga katutubo ng Europa, Gitnang Silangan at Timog kanlurang Asya) at mga Silangang Asya(na kinabibilangan ng mga katutubo ng Asya, Hapon, Timog Silangang Asya, Amerika at Oceania)<ref name="coopg">{{cite journal | author = Coop G, Pickrell JK, Novembre J, Kudaravalli S, Li J, Absher D, Myers RM, Cavalli-Sforza LL, Feldman MW, [[Jonathan K. Pritchard|Pritchard JK]] | title = The role of geography in human adaptation | journal = PLoS Genet. | volume = 5 | issue = 6 | pages = e1000500 | year = 2009 | month = June | pmid = 19503611 | pmc = 2685456 | doi = 10.1371/journal.pgen.1000500 | ref = harv | editor1-last = Schierup | editor1-first = Mikkel H. }}</ref><ref name="coopg"/><ref name="washpost09">{{cite news | url = http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/06/21/AR2009062101726_pf.html | title = Among Many Peoples, Little Genomic Variety | publisher = The Washington Post | date = June 22, 2009 | accessdate = 2009-06-25 | first=David | last=Brown}}</ref> Natukoy ng pag-aaral na ang karamihan ng mga pagkakaiba sa pangkat etniko ay maituturo sa [[genetic drift]]. Ang mga modernong populasyon ng Aprika ang may pinakamalaking pagkakaiba sa henetiko at ang mga modernong Eurasyano ay medyo higit kesa mga modernong Silangang Asyano.<ref name="washpost09"/> Ang pag-aaral ay nagmumungkahing ang [[natural selection]] ay maaaring humugis ng genome ng tao ng mas mabagal kesa sa nakaraang paniniwala at ang mga paktor gaya ng migrasyon sa loob at sa mga kontinente ay mas mabigat na nakaimpluwensiya sa distribusyon ng mga pagkakaibang henetiko.<ref>{{cite web| title= Geography And History Shape Genetic Differences In Humans | url= http://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090605091157.htm | publisher=[[Science Daily]] | date= June 7, 2009 | accessdate = 2009-06-25}}</ref> Ang ilang mga siyentipiko ay naniniwala na ang tanging kaunting mga tao ang lumisan sa Aprika sa isang migrasyon na pumuno sa ibang mga lugar ng daigdig. Ito ay batay sa katotohanang ang tanging mga inapo ng haplogrop na L3 ang tanging matatagpuan sa labas ng kontinenteng Aprika. Tinatayang mula sa isang populasyon ng 2,000 hanggang 5,000 mga indibidwal sa Aprika, ang tanging isang maliit na pangkat na posibleng 150 hanggang 1,000 mga tao ay tumawid sa Pulang Dagat mula sa Ethiopia. Sa lahat ng mga linyang umiiral sa Aprika, ang tanging ang mga babaeng inapo ng isang linya na mtDNA haplogroup L3 ang matatagpuan sa labas ng Aprika. Ang mga babaeng inapo ng L3 na mga linyang haplogroup na M at N ay matatagpuan ng napakababang mga prekwensiya sa Aprika at lumilitaw na mga kamakailang pagdating. Ang isang posibleng paliwanag ay ang mga mutasyong ito ay nangyari sa Silangang Aprika sa sandaling bago ang paglisan mula sa Silangang Aprika at sa epektong tagapagtatag ay naging nananaig na mga haplogroup. Sa alternatibo, ang mga mutasyon ay maaaring lumitaw sa sandaling pagkatapos ng paglisan mula sa Aprika. Ang ibang mga siyentipiko ay nagmungkahi ng modelo ng dalawang mga paglisan mula sa Aprika. Ang modelong ito ay nagpapaliwanag kung bakit ang Haplogroup N ang nanaig sa Europa at kung bakit ang Haplogroup M ay hindi umiiral sa Europa. Sa alternatibo, ang isang maliit na tagapagtatag na populasyong Europeo na sa simula ay naghayag ng parehong mga Haplogroup M at N ay maaaring nawalan ng Haplogroup M sa pamamagitan ng random genetic drift na nagresulta mula sa isang bottleneck. Mula sa Malapit na Silangan, ang mga populasyong ito ay kumalat sa silangan tungo sa Timog Asya noong mga 50,000 taong nakakalipas at sa Australiya noong 40,000 taong nakakalipas. Ang Europa ay naabot ng [[Cro-Magnon]] noong mga 40,000 taong nakakalipas. Ang Silangang Asya(Korea, Hapon) ay naabot noong mga 30,000 taong nakakalipas. Ang Hilagang Amerika ay naabot noong mga 30,000 taong nakakalipas o kalaunan noong 14,000 taong nakakalipas. Ang pangkat na tumawid sa Pulang Dagat ay naglakbay sa kahabaan ng rutang baybayin sa baybayin ng Arabya at Persia hanggang maabot ang India na lumilitaw na unang pangunahing puntong tirahan. Ang haplogroup M ay matatagpuan ng mataas sa mga katimugang rehiyong baybayin ng Pakistan at India at may pinakamalaking pagkakaiba sa India na nagpapakita na ang mutasyon ay nangyari dito. Ang 60 porsiyento ng populasyon ng India ay kabilang sa haplogroup M. Ang mga katutubo ng islang Andamanese ay kabilang rin sa M. Ang mga Andamese ay pinaniniwalaang mga supling ng ilang pinakamaagang tumira sa Asya dahil sa mahabang isolasyon nito mula sa pangunahing lupain ng Asya. Ang mga ito ang ebidensiya ng rutang pangbaybayin. Dahil ang mga Andamanese at New Guinean ay may maitim na balat at may teksturang Aprikano ng buhok, ang mga siyentipiko ay naniniwala na ang lahat ng mga ito ay bahagi ng ilang mga lumisan mula sa Ethiopia at tumawid sa Pulang Dagat noong mga 60,000 taong nakakalipas. Mula sa Arabya tungo sa India, ang proporsiyon ng haplogroup M ay tumaas ng pasilangan. Sa silangang India, ang M ay mas madami sa N sa rasyo ng 3 sa 1. Ang M ay nananaig sa Timog Silangang Asya ngunit sa mga katutubong Australyano, ang N ay muling lumitaw bilang ang mas karaniwang linya. Ang mga hindi tuloy tuloy na distribusyon ng Haplogroup n mula sa Europa hanggang Australiya ay maipapaliwanag ng mga epektong tagapagtatag at mga bottleneck ng mga populasyon.
May mahalagang pagkakaibang biolohikal sa mga homo sapiens. Ang mga katangian gaya ng kulay ng balat, kulay ng mata, kulay at tekstura ng buhok, taas at anyo ng katawan, at mga katangiang pang bungo ay iba iba sa buong mundo. Halimbawa, ang mga gene na nagsasanhi sa mga matandang tao na magdigest na lactose ay matatagpuan sa mga populasyon na may mahabang mga kasaysayan ng [[domestikasyon]] ng mga baka na nagmumungkahi na ang [[natural na seleksiyon]] ay pumabor sa gene na nakasalalay sa gatas ng baka. Ang ilang mga sakit na namamana sa gene gaya ng [[Sickle cell anemia]] ay madalas sa mga populasyon mula sa mga lugar na ang malaria ay endemiko sa buong kasaysayan. Ang mga populasyon na tumira sa mga spesipikong klima gaya ng arktiko o tropikal o matataas na altitudo ay mas malamang na magkaroon ng mga [[phenotype]] na mapapakinabangan sa pagtitipid ng enerhiya sa mga kapaligirang ito. Ang pagiging maliit at mataba sa mga malalamig na klima, ang pagiging matangkad at payat sa mga maiinit na rehiyon at ang mga may mataas na kakayahan ng baga sa mga matataas na altitudo. Ang pagkakaiba sa kulay ng balat ng mga tao ay nag-iiba iba na ang mga may mas matiim na balat ay nasa ekwador kung saan ang karagdagang proteksiyon mula sa araw ay nagbibigay ng kapakinabangang pang-ebolusyon. Ang mga may mas maputla o puting balat ay nasa mga taong nasa polo kung saan ang kaunting liwanag ng araw at ang mas maputlang balat ay nagpapabuti ng sintesis ng bitamina D.
==Mga ebidensiya ng ebolusyon ng tao==
[[Talaksan:Chromosome2 merge.png|thumbnail|Dalawang kromosomang nagsanib na naging kromosoma 2 sa tao.]]
Ang ebidensiya para sa ebolusyon ng mga [[homo sapiens]] mula sa isang karaniwang ninuno na pinagsasaluhan rin ng ibang mga dakilang bakulaw ay kinukumpirma ng [[mutasyon]] sa tao na nagsanhi ng isang dulo sa dulong pagsasanib ng dalawang mga kromosomang pangninuno na pinagsasaluhan ng mga [[bakulaw]].<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/07/3/l_073_47.html</ref><ref name="fusion">[http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes] by Alec MacAndrew; accessed 18 May 2006.</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=x-WAHpC0Ah0 Evidence of Common Ancestry: Human Chromosome 2] (video) 2007</ref>. Ang lahat ng mga kasapi ng [[hominidae]] ay mayroon 24 pares ng mga kromosoma maliban sa mga kasapi nitong [[tao]], [[neanderthal]] at [[denisova hominin]] na may 23 pares lamang ng mga kromosoma. Ang mga ebidensiya ng pagsasanib na ito sa kromosoma 2 ng tao: ang pagtugma ng kromosoma 2 ng tao sa dalawang mga magkahiwalay na kromosoma ng mga [[hominidae|malalaking bakulaw]] gaya ng chimpanzee, gorilya at orangutan,<ref name="compare">{{cite journal | author=Yunis and Prakash | title=The origin of man: a chromosomal pictorial legacy | journal=Science | year=1982 | pages=1525–1530 | volume=215 | pmid=7063861 | doi=10.1126/science.7063861 | last2=Prakash | first2=O | issue=4539|bibcode = 1982Sci...215.1525Y | ref=harv }}</ref><ref name="similarities">[http://www.gate.net/~rwms/hum_ape_chrom.html Human and Ape Chromosomes]; accessed 8 September 2007.</ref> ang presensiya sa kromosomang 2 ng tao ng mga labi ng isang ikalawang [[centromere]] na sa normal na kromosoma ay isa lamang<ref name="centromeres">{{cite journal |title=Evidence for an ancestral alphoid domain on the long arm of human chromosome 2 | journal=Human Genetics | year=1992 | pages=247–9 | volume=89 | pmid=1587535 | doi=10.1007/BF00217134 | last2=Pedicini | first2=A | last3=Caiulo | first3=A | last4=Zuffardi | first4=O | last5=Fraccaro | first5=M | issue=2 |last1=Avarello |first1=Rosamaria |ref=harv}}</ref>, at ang presensiya ng mga [[bestihiyal]] na [[telomere]] na normal na matatagpuan lamang sa mga dulo ng isang kromosoma ngunit sa kromosomang 2 ng tao ay may karagdagang mga sekwensiya ng telomere sa gitna.<ref name="telomeres">{{cite journal |title=Origin of human chromosome 2: an ancestral telomere-telomere fusion | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | year=1991 | pages=9051–5 | volume=88 | pmid=1924367 | doi=10.1073/pnas.88.20.9051 | last2=Baldini | first2=A | last3=Ward | first3=DC | last4=Reeders | first4=ST | last5=Wells | first5=RA | issue=20 | pmc=52649 |last1=Ijdo |first1=J. W.|bibcode = 1991PNAS...88.9051I |ref=harv }}</ref> Dahil dito, ang kromosoma 2 ay nagbibigay ng napakalakas ng ebidensiya na pabor sa karaniwang pinagmulan ng mga tao at ibang kasapi ng [[hominidae]](malalaking bakulaw).<ref name="telomeres"/>
Sa pagsesekwensiya ng parehong mga genome ng mga tao at [[chimpanzee]], ang mga kasalukuyang pagtatantiya ng pagkakapareho sa pagitan ng kanilang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay sa pagitan ng 96% at 99%.<ref name=bbc/><ref>Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209: "Sequence differences from the human genome were confirmed to be ∼1% in areas that can be precisely aligned, representing ∼35 million single base-pair differences. Some 45 million nucleotides of insertions and deletions unique to each lineage were also discovered, making the actual difference between the two genomes ∼4%."</ref><ref>Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 (forthcoming, october) Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41</ref> Sa pamamagitan ng paggamit ng pamamaraan na tinatawag na [[molecular clock]] na nagtataya ng panahong kailangan para sa bilang ng mga [[mutasyon]] naghihiwalay na natipon sa pagitan ng dalawang mga angkan, ang tinatayang petsa sa paghihiwalay sa pagitan ng mga angkan ay makukwenta. Ang petsa ng paghahati sa pagitan ng mga linyang tao at chimpanzee ay noong mga 4-8 milyong taong nakakalipas noong panahong [[Miocene]].<ref name="Dawkins R 2004">Dawkins, R. (2004) The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Life ISBN 0-618-00583-8</ref><ref>Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology , Vol. 26, (1997), pp. 515-540</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–265 |year=1997 |pmid=9066793}}</ref>
Ang istrukturang [[bestihiyal]] ang mga bahagi ng katawan na maliwanag na nawalan ng karamihan o lahat ng mga silbi sa isang species. Ang mga istrukturang bestihiyal ay kadalasang homologoso sa mga istruktura na normal na gumagana sa ibang species. Dahil dito, ang mga istrukturang bestihiyal ay itinuturing na ebidensiya para sa ebolusyon. Ang mga halimbawa ng mga istrukturang [[bestihiyal]] sa tao ay kinabibilangan ng [[appendix]], [[butong buntot]], [[wisdom teeth]], ekstrang utong, [[Darwin's tubercle]], loob ng sulok ng mata, mga [[goose bump]], palmar grasp reflex, nabawasang [[olpaksiyon]] at [[junk DNA]] at iba pa. May mga istrukturang molekular na [[bestihiyal]] sa tao na hindi na ginagamit ngunit nagpapakita ng karaniwang ninuno sa ibang species. Ang isang halimbawa nito ang gene na [[L-gulonolactone oxidase]] na gumagana sa karamihan ng ibang mga [[mammal]] at lumilikha ng enzyme na nagsisynthesize ng bitamina C.<ref>{{cite journal |last1=Ohta |first1=Y |last2=Nishikimi |first2=M |title=Random nucleotide substitutions in primate nonfunctional gene for L-gulono-gamma-lactone oxidase, the missing enzyme in L-ascorbic acid biosynthesis |journal=Biochimica et Biophysica Acta |volume=1472 |issue=1–2 |pages=408–11 |year=1999 |pmid=10572964 |doi=10.1016/S0304-4165(99)00123-3}}</ref> Sa mga tao at ibang mga kasapi ng suborden na [[Haplorrhini]], ang isang [[mutasyon]] ay hindi nagpagana ng gene at gumawa ritong walang kakayahang lumikha ng enzyme. Gayunpaman, ang mga labi ng gene ay umiiral pa rin sa genome ng tao bilang isang [[bestihiyal]] na henetikong sekwensiya na tinatawag na [[pseudogene]].<ref>{{cite journal |author=Nishikimi M, Fukuyama R, Minoshima S, Shimizu N, Yagi K |title=Cloning and chromosomal mapping of the human nonfunctional gene for L-gulono-gamma-lactone oxidase, the enzyme for L-ascorbic acid biosynthesis missing in man |journal=J. Biol. Chem. |volume=269 |issue=18 |pages=13685–8 |date=May 6, 1994 |pmid=8175804 |url=http://www.jbc.org/cgi/reprint/269/18/13685}}</ref> Ang isang mutasyon ay hindi nagpagana ng MYH16 gene sa tao ngunit gumagana sa ibang mga primado.<ref>http://www.genecards.org/cgi-bin/carddisp.pl?gene=MYH16</ref> Ang [[mutasyon]] sa FOXP2 gene sa tao ay maaaring nakatulong sa ebolusyon ng pagsasalita at wika sa tao.<ref>http://www.nature.com/news/language-gene-speeds-learning-1.9395</ref> Ang gene na ito ay umiiral rin sa mga [[chimpanzee]] ngunit iba sa tao sa paghahalili ng dalawang asidong amino sa tao.<ref>http://www.livescience.com/5463-mice-human-version-speech-gene.html</ref> Sa mga tao na nagkaroon ng mutasyon sa kanilang FOXP2 gene, ito ay nagsasanhi ng malalang kahirapan sa kanilang pagsasalita at paggamit ng wika.<ref name="pmid15877281">{{cite journal | author = MacDermot KD, Bonora E, Sykes N, Coupe AM, Lai CS, Vernes SC, Vargha-Khadem F, McKenzie F, Smith RL, Monaco AP, Fisher SE | title = Identification of FOXP2 truncation as a novel cause of developmental speech and language deficits | journal = Am. J. Hum. Genet. | volume = 76 | issue = 6 | pages = 1074–80 | year = 2005 | pmid = 15877281 | pmc = 1196445 | doi = 10.1086/430841 | url = | issn = }}</ref>
==Kasalukuyang ebolusyon ng mga tao==
Ang [[natural na seleksiyon]] ay nangyayari sa mga kasalukuyang modernong populasyon ng tao.<ref>[http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html Darwin Lives! Modern Humans Are Still Evolving]</ref> Halimbawa, ang populasyon na nanganganib sa malalang sakit na [[kuru (disease)|kuru]] ay may malaking sobrang representasyon ng anyo ng immune na [[prion protein]] gene [[G127V]] kesa sa hindi mga immune na [[allele]]. Ang prekwensiya ng [[mutasyon]] na ito ay sanhi ng survival ng mga taong immune.<ref>{{Cite news|last=Medical Research Council (UK)|title=Brain Disease 'Resistance Gene' evolves in Papua New Guinea community; could offer insights Into CJD|newspaper=Science Daily (online)|location=Science News|date=November 21, 2009|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|accessdate=2009-11-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/5uQpeiOxE|archivedate=2010-11-22|deadurl=no}}</ref><ref name="MeadWhitfield2009">{{cite journal|last1=Mead|first1=Simon|last2=Whitfield|first2=Jerome|last3=Poulter|first3=Mark|last4=Shah|first4=Paresh|last5=Uphill|first5=James|last6=Campbell|first6=Tracy|last7=Al-Dujaily|first7=Huda|last8=Hummerich|first8=Holger|last9=Beck|first9=Jon|last10=Mein|first10=Charles A.|last11=Verzilli|first11=Claudio|last12=Whittaker|first12=John|last13=Alpers|first13=Michael P.|last14=Collinge|first14=John|title=A Novel Protective Prion Protein Variant that Colocalizes with Kuru Exposure|journal=New England Journal of Medicine|volume=361|issue=21|year=2009|pages=2056–2065|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa0809716}}</ref> Ang ibang mga direksiyong pang-ebolusyon sa ibang mga populasyon ng tao ay kinabibilangan ng paghaba ng panahong reproduktibo, pagbawas sa mga lebel ng cholesterol, blood glucose at blood pressure.<ref name="ByarsEwbank2009">{{cite journal|last1=Byars|first1=S. G.|last2=Ewbank|first2=D.|last3=Govindaraju|first3=D. R.|last4=Stearns|first4=S. C.|title=Natural selection in a contemporary human population|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|issue=suppl_1|year=2009|pages=1787–1792|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.0906199106}}</ref> Ang [[Lactase persistence]] ang isang halimbawa ng kamakailang ebolusyon sa tao. Ang karamihan ng mga [[mammal]] ay normal na tumitigil sa paglikha ng [[enzyme]] na [[lactase]] at nagiging [[lactose intolerance|lactose intolerant]] pagkatapos ng [[weaning]]. Gayunpaman, ang ilang mga populasyon ng tao ay [[ebolusyon|nag-ebolb]] ng [[lactase persistence]] kung saan ang produksiyon ng [[lactase]] ay nagpapatuloy hanggang sa pagtanda ng mga ito. Tinatayang ang 75% ng mga matatandang tao sa buong mundo ay may isang nabawasang paglikha ng lactase.<ref>{{cite journal |url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-27939567_ITM |title=Improved lactose digestion and intolerance among African-American adolescent girls fed a dairy-rich diet | last = | first = | journal =Journal of the American Dietetic Association | volume = 100| issue = 5| year=2000 |accessdate=2009-02-03 |quote=Approximately 75% of the world's population loses the ability to completely digest a physiological dose of lactose after infancy |work= | pmid=10812376 |last1=Pribila |first1=BA |last2=Hertzler |first2=SR |last3=Martin |first3=BR |last4=Weaver |first4=CM |last5=Savaiano |first5=DA |pages=524–8; quiz 529–30 |doi=10.1016/S0002-8223(00)00162-0|archiveurl=https://archive.is/1HSV|archivedate=2012-05-24}}</ref> Ang prekwensiya ng nabawasang gawaing paglikha ng [[lactase]] ay mula 5% sa hilagang Europa hanggang 71% sa Sicily hanggang sa 90% sa ilang mga bansang Aprikano at Asyano.<ref name="autogenerated3">{{cite journal |last1=Bulhões |first1=A.C. |last2=Goldani |first2=H.A.S. |last3=Oliveira |first3=F.S. |last4=Matte |first4=U.S. |last5=Mazzuca |first5=R.B. |last6=Silveira |first6=T.R. |title=Correlation between lactose absorption and the C/T-13910 and G/A-22018 mutations of the lactase-phlorizin hydrolase (LCT) gene in adult-type hypolactasia |journal=Brazilian Journal of Medical and Biological Research |volume=40 |issue=11 |pages=1441–6 |year=2007 |pmid=17934640 |doi=10.1590/S0100-879X2007001100004}}</ref> Ang distribusyon ng mga pagkakaiba sa paglikha ng [[lactase]] sa mga populasyon ng tao ay pinaniniwalaan ng mga siyentipiko na sanhi ng [[natural na seleksiyon]] na pumabor sa mga patuloy paglikha ng lactase sa mga kultura ng tao na ang produktong [[gatas]] ay pinagkukunan ng pagkain.<ref>Beja-Pereira A et al. Gene-culture coevolution between cattle milk protein genes and human lactase genes. Nat Genet 2003; 35: 311−313.</ref> Ito ay sanhi ng mga independiyenteng nangyaring [[mutasyon]] sa ilang mga populasyon ng taong meron nito.<ref>Ingram CJ, Mulcare CA, Itan Y, Thomas MG, Swallow DM. 2009.Lactose digestion and the evolutionary genetics of lactase persistence. Hum Genet. 2009 Jan;124(6):579-91. Epub 2008 Nov 26.</ref>
==Mga sanggunian==
{{reflist|2}}
{{Human Evolution}}
{{Biology nav}}
[[Kategorya:Tao]]
| |||