Karbonipero: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m (via JWB) |
m (via JWB) |
||
Linya 9:
Ang '''Carboniferous''' ({{lang-es|Carbonífero}}) ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]].
==Mga subdibisyon==
Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa
'''Huling
* Noginskian / Virgilian ''(part)''
'''Huling
* Klazminskian
* Dorogomilovksian / Virgilian ''(bahagi)''
Linya 19:
* Krevyakinskian / Cantabrian / Missourian
'''Gitnang
* Myachkovskian / Bolsovian / Desmoinesian
* Podolskian / Desmoinesian
Linya 25:
* Vereiskian / Bolsovian / Atokan
'''Simulang
* Melekesskian / Duckmantian
* Cheremshanskian / Langsettian
Linya 49:
* Hastarian / Kinderhookian / Chouteau
==Paleoheograpiya==
Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa
==Klima==
Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permiyano]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng pagbabago ng klima. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/>
Linya 58:
===Mga halaman===
[[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]]
Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[
===Mga marinong inberterbrata===
Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito.
Linya 89:
<gallery>
Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian
Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[
Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous
Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]].
Linya 96:
===Fungi===
Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(
==Mga pangyayaring ekstinksiyon==
===Puwang ni Romer===
| |||