Tao: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
CHANGE ALL |
m Ibinalik ang mga pagbabago ni 49.145.11.64 (Usapan) patungo sa huling rebisyon ni 94rain Tatak: Rollback SWViewer [1.3] |
||
Linya 53:
{{otheruses|Tao}}
Ang '''tao''' ('''''Homo sapiens''''') ay isang [[primado]] ng pamilyang [[Hominidae]], at ang tanging nabubuhay na espesye ng henus na ''[[Homo]]''.<ref>{{cite journal |author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Animal Diversity Web @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |accessdate=2006-09-25}}</ref><ref>{{L&S|homo|hŏmo}} {{L&S|sapiens|săpĭens}}, {{L&S|sapio|săpĭo|ref}}</ref> Ang mga tao ay nagmula sa [[Aprika]] kung saan ang mga ito ay umabot sa [[Anatomikong modernong mga tao|pagiging moderno sa anatomiya nito]] mga 200,000 taon ang nakalilipas at nagsimulang magpakita ng buong pagiging moderno sa pag-aasal mga 50,000 taon ang nakalilipas.<ref name="evolutionthe1st4billionyears">{{cite book|title=Evolution: The First Four Billion Years|author=McHenry, H.M|chapter=Human Evolution|editors=Michael Ruse & Joseph Travis|year=2009|publisher=The Belknap Press of Harvard University Press|location=Cambridge, Massachusetts|isbn=978-0-674-03175-3|page=265}}</ref> Ang lipi ng tao ay nag-[[diberhenteng ebolusyon|na diberhente]] mula sa [[huling karaniwang ninuno]] kasama ng pinaka-malapit na nabubuhay nitong kamag-anak na [[chimpanzee]] mga limang milyong taon ang nakalilipas na nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa [[Australopithecus|Australopithecines]] at kalaunan ay sa henus ''Homo''.<ref>Tattersall, Ian & Jeffrey Schwartz. 2009. Evolution of the Genus Homo. Annual Review of Earth and Planetary Sciences. Vol. 37: 67-92. DOI: 10.1146/annurev.earth.031208.100202</ref> Ang unang espesyeng ''Homo'' na lumisan sa [[Aprika]] ang ''[[Homo erectus]]'' na [[Homo ergaster|uring Aprikano]] na kasama ng ''[[Homo heidelbergensis]]'' ay itinuturing na agarang ninuno ng mga modernong tao.<ref>Antón, Susan C. & Carl C. Swisher, III. 2004. Early Dispersals of homo from Africa. Annual Review of Anthropology. Vol. 33: 271-296. DOI: 10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024</ref><ref>Trinkaus, Erik. 2005. Early Modern Humans. Annual Review of Anthropology. Vol. 34: 207-30 DOI: 10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913</ref> Nagpatuloy na sakupin o ikolonisa ng mga ''Homo sapiens'' ang mga kontinente na dumating sa [[Eurasya]] noong 125,000 hanggang 60,000 taon ang nakalilipas,<ref>{{cite web|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa |title=Hints Of Earlier Human Exit From Africa |doi=10.1126/science.1199113. |publisher=Science News |date= |accessdate=2011-05-01}}</ref><ref>Paul Rincon [http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228 Humans 'left Africa much earlier'] BBC News, 27 January 2011</ref> sa [[Australia]] noong mga 40,000 taon ang nakalilipas, sa [[Amerika]] mga 15,000 taon ang nakalilipas at sa mga malalayong isla gaya ng [[Hawaii]], [[Easter Island]], [[Madagascar]], at[[New Zealand]] sa pagitan ng mga taong 300 CE at 1280 CE.<ref name=Lowe>{{cite web|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|title=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|last=Lowe|first=David J.|year=2008|publisher=University of Waikato|accessdate=29 April 2010}}</ref><ref>Tim Appenzeller, Nature [http://www.nature.com/news/human-migrations-eastern-odyssey-1.10560 Human migrations: Eastern odyssey] 485, 24–26 doi:10.1038/485024a 02 May 2012</ref> Noong mga 12,000 taon ang nakalilipas, ang mga tao ay nagsimulang magsanay ng sedentaryong agrikultura na [[domestikasyon]] ng mga [[halaman]] at [[hayop]] na pumayag para sa paglago ng [[kabihasnan]]. Ang tao ay kalaunang nagtatag ng iba't ibang mga anyo ng [[pamahalaan]], [[relihiyon]] at [[kultura]] sa buong mundo na nagpaisa ng mga tao sa loob ng isang rehiyon at tumungo sa pagpapaunlad ng mga estado at [[imperyo]]. Ang mabilis na pag-unlad ng pagkaunang pang-[[agham]] at [[medisina|medikal]] noong ika-19 at ika-20 siglo ay tumungo sa pagpapaunlad ng mga pinapatakbo ng gatong(fuel) na mga [[teknolohiya]] at napabuting kalusugan na nagsanhi sa populasyon ng tao na tumaas ng [[eksponente|eksponensiyal]]. Sa pagkalat sa bawat kontinente maliban sa [[Antarctica]], ang mga tao ay isang [[kosmopolitan]]ng espesye at sa 2012, ang populasyon ng daigdig ay tinatayang mga 7 bilyon.<ref name="popclock">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/popclockworld.html|title=World Population Clock|work=Census.gov|publisher=[[United States Census Bureau]], Population Division|accessdate=2012-09-15}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/11/01/world/united-nations-reports-7-billion-humans-but-others-dont-count-on-it.html?_r=1|title=U.N. Reports 7 Billion Humans, but Others Don’t Count on It|last=Roberts|first=Sam|date=31 October 2011|work=[[The New York Times]]|accessdate=2011-11-07}}</ref> Ang mga tao ay inilalarawan sa pagkakaroon ng [[ensepalisasyon|malaking]] [[utak]] na relatibo sa sukat ng katawan nito na may isang partikular na mahusay na [[neokorteks]], [[preprontal na korteks]] at [[lobong temporal]] na gumagawa sa mga ito na may kakayahan sa pangangatwirang abstrakto, wika, [[instrospeksiyon]], paglutas ng problema at kultura sa pamamagitan ng pagkatutong panlipunan. Ang kakayahang pang-isip na ito na sinamahan ng [[pag-aangkop]] sa lokomosyong [[bipedal]] na nagpapalaya sa mga kanya sa pagmamanipula ng mga bagay ay pumayag sa mga to na gumawa ng mas higit na paggamit ng kasangkapan kesa sa anumang mga ibang nabubuhay na espesye ng daigdig. Ang mga tao ang mga tanging nabubuhay na espesye ng hayop na alam na makagagawa ng apoy at pagluluto gayundin ang tanging mga espesyeng makapagdadamit sa kanilang at lumikha at gumamit ng maraming ibang mga teknolohiya at mga sining. Ang pag-aaral ng mga tao ang disiplinang pang-agham na [[antropolohiya]]. Ang mga tao ay walang katulad na labis na may kasanayan sa paggamit ng mga sistema ng komunikasyong simboliko gaya ng wika para sa paghahayag ng sarli, ang pagpapalit ng mga ideya at organisasyon. Ang mga tao ay lumilikha ng mga komplikadong mga istrakturang panlipunan na binubuo ng maraming mga nakikipagtulungan at nakikipagtunggaling mga pangkat mula sa pamilya at ugnayang kamag-anak hanggang sa mga estado. Ang mga interaksiyong panlipunan sa pagitan ng mga tao ay naglatag ng isang sukdulang maluwag na uri ng mga halaga, mga asal panlipunan, at mga [[ritwal]] na ang magkakasamang ang bumubuo ng basehan ng lipunang pantao. Ang mga tao ay kilala sa pagnananis ng mga ito na maunawaan at maimpluwensiyahan ang kapaligiran nito na naghahangad na ipaliwag at imanipula ang phenomena sa pamamagitan ng [[agham]], [[pilosopiya]], [[mitolohiya]] at [[relihiyon]].
==Kasaysayan ng tao==
===Ebolusyon===
{{Main|Ebolusyon ng tao}}
{{seealso|Antropolohiya|Homo (henus)|Linyang panahong ng ebolusyon ng tao}}
Ang siyentipikong pag-aaral ng [[ebolusyon ng tao]] ay nag-aaral ng pag-unlad ng henus na ''[[Homo (genus)|Homo]]'' na nagsasagawa ng rekonstruksiyon ng [[diberhenteng ebolusyon|diberhensiya]]ng [[ebolusyon]]aryo ng lipi ng tao mula sa ibang mga [[hominini]](na pinagsasaluhang ninuno ng mga tao at mga [[chimpanzee]]), mga [[hominidae|hominid]](dakilang mga ape) at mga [[primado]]. Ang mga ''modernong tao'' ay inilalarawan bilang kabilang sa espesyeng ''Homo sapiens'' na sa spesipiko ay sa isang umiiral sa kasalukuyang subespesyeng ''Homo sapiens sapiens''.
====Ebidensiya mula sa biolohiyang molekular====
[[File:Hominidae.PNG|300px|thumb|Isang puno ng pamilya na nagpapakita ng mga umiiral sa kasalukuyang hominoid: mga tao (henus ''[[Homo (genus)|Homo]]''), mga chimpanzee at bonobos (henus ''[[Chimpanzee|Pan]]''), mga gorilya (henus ''[[Gorilla]]''), mga orangutan (henus ''[[Orangutan|Pongo]]''), at mga gibbon (apat na henera ng pamilyang [[Hylobatidae]]: ''[[Hylobates]]'', ''[[Hoolock]]'', ''[[Nomascus]]'', at ''[[Symphalangus]]''). Ang lahat ng mga ito maliban sa mga gibbon ay mga '''hominid'''.]]
Ang pinaka-malapit na nabubuhay na mga kamag-anak ng mga tao ang mga [[gorilya]] at mga [[chimpanzee]].<ref name=Wood>{{cite journal |author=Wood, Bernard; Richmond, Brian G. |title=Human evolution: taxonomy and paleobiology |journal=Journal of Anatomy |volume=197 |issue=1 |pages=19–60 |year=2000 |pmid=10999270 |pmc=1468107 |doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x}}</ref> Sa [[pagsesekwensiyang henetiko]] ng parehong [[genome]] ng tao at chimpanzee, ang kasalukuyang mga pagtatantiya ng pagkakatulad ng mga sekwensiyang [[DNA]] ng mga tao at chimpanzee ay sa pagitan ng 95% at 99%.<ref name=Wood/><ref>Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209: "Sequence differences from the human genome were confirmed to be ∼1% in areas that can be precisely aligned, representing ∼35 million single base-pair differences. Some 45 million nucleotides of insertions and deletions unique to each lineage were also discovered, making the actual difference between the two genomes ∼4%."</ref><ref>Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 (forthcoming, october) Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41</ref> Sa pamamagitan ng paggamit ng pamamaraang tinatawag na [[orasang molekular]] na nagtatantiya ng panahong kinakailang para sa bilang diberhenteng [[mutasyon]] na matipon sa pagitan ng dalawang mga lipi, ang tinatayang petsa para sa paghihiwalay sa pagitan ng mga lipi ay makukwenta. Ang mga gibbon (''[[hylobatidae]]'') at mga [[orangutan]] (henus ''Pongo'') ang mga unang pangkat na humiwalay mula sa linyang ebolusyon na tumutungo sa mga tao at pagkatapos ay mga [[gorilya]](henus ''gorilla'') na sinundan ng mga [[chimpanzee]] at mga [[bonobo]](henus ''Pan''). Ang petsang paghihiwalay sa pagitan ng mga liping tao at chimpanzee ay inilagay sa mga 4 hanggang 8 milyong taon ang nakalilipas sa epoch na [[Mioseno]].<ref>Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology , Vol. 26, (1997), pp. 515-540</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–265 |year=1997 |pmid=9066793}}</ref><ref>Dawkins R (2004) The Ancestor's Tale.
^ "Query: Hominidae/Hylobatidae". Time Tree. 2009. Retrieved December 2010.</ref>
====Ebidensiya mula sa fossil rekord====
May kaunting ebidensiya ng [[fossil]] para sa diberhensiya ng mga liping gorilya, chimpanzee at hominin.<ref>Begun, David R. 2010. Miocene Hominids and the Origins of the African Apes and Humans. Annual Review of Anthropology, Vol. 39: 67 -84</ref><ref>Begun, David R., Mariam C. Nargolwalla, Laszlo Kordos. 2012. European Miocene Hominids and the Origin of the
African Ape and Human Clade. Evolutionary Anthropology. 21:1 10-23. DOI 10.1002/evan.20329</ref> Ang pinaka-unang mga [[fossil]] na iminungkahing mga kasapi ng liping hominin ang ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'' na may petsang mula {{mya|7}}, ang ''[[Orrorin tugenensis]]'' na may petsang mula {{mya|5.7}} at ang ''[[Ardipithecus kadabba]]'' na may petsang {{mya|5.6}}. Ang bawat isa sa mga ito ay ikinatwirang ninunong [[bipedal]] ng kalaunang mga hominin ngunit sa bawat mga kaso, ang mga pag-aangkin ay tinutulan. Posibleng alinman sa mga espesyeng ito ang mga ninuno ng isa pang sanga ng mga Aprikanong [[ape]] o ang mga ito ay kumakatawan sa isang pinagsaluhang ninuno sa pagitan ng mga hominin at iba pang mga ape. Ang tanong ng relasyon sa pagitan ng mga sinaunang espesyeng fossil na ito at ng mga liping hominin ay nilulutas pa rin. Mula sa mga sinaunang espesyeng ito, ang [[Australopithecines]] ay lumitaw sa fossil rekord mga {{mya|4}} at nag-diberhente sa mga sangang matipunong austrolapithecine(na tinatawag ring [[Paranthropus]]) at matikas na austrolapithecine na ang isa(na posibleng ang ''[[Australopithecus garhi|A. garhi]]'' )ay nagpatuloy na maging mga ninuno ng henus na ''Homo''. Ang pinaka unang mga kasapi ng henus na ''Homo'' ang ''[[Homo habilis]]'' na nag-[[ebolusyon|ebolb]] noong mga {{Mya|2.3}}. Ang ''Homo habilis'' ang unang espesye na may mga positibong ebidensiya ng paggamnit ng mga kasangkapang bato. Ang mga [[utak]] ng mga sinaunang hominin na ito ay tulad ng sukat ng sa chimpanzee at ang pangunahing pag-aangkop ng mga ito ang bipedalismo(dalawang paa) bilang pag-aangkop sa pamumuhay pang-lupain. Sa sumunod na milyong mga taon, ang isang proseso ng [[ensepalisasyon]] ay nagsimula at sa pagdating fossil rekord ng ''[[Homo erectus]]'', ang kapasidad na pang-bungo ay dumoble. Ang ''Homo erectus'' ang unang hominina na lumisan sa [[Aprika]] at ang mga espesyeng ito ay kumalat sa Aprika, Asya at Europa sa pagitan ng {{Mya|1.3|1.8}}. Ang isang populasyon ng ''H. erectus'' na minsan ring inuuri bilang isang hiwalay na espesyeng [[Homo ergaster]] ay nanatili sa Aprika at nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa ''Homo sapiens''. Pinaniniwalaang ang mga espesyeng ito ang una na gumamit ng apoy at mga komplikadong kasangkapan. Ang pinaka unang mga [[fossil na transisyonal]] sa pagitan ng ''H. ergaster/erectus'' at '''' [[Archaic Homo sapiens|Archaic H. sapiens]]'' ay mula sa Aprika gaya ng ''[[Homo rhodesiensis]]'' ngunit ang mga tila anyong transisyonal ay natagpuan rin sa [[Dmanisi]], [[Georgia (country)|Georgia]]. Ang mga inapo ng mga Aprikanong ''H. erectus'' na ito ay kumalat sa buong Eurasya mula ca. 500,000 taon ang nakalilipas at nag-ebolb sa ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'', ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' at''[[Homo neanderthalensis|H. neanderthalensis]]''. Ang pinaka unang mga fossil ng [[anatomikong modernong mga tao]] ay mula sa [[Gitnang Paleolitiko]] gaya ng mga [[labing Omo]] ng [[Ethiopiya]]. Ang mga kalaunang mga fossil mula sa [[Skhul]] sa Israel at Katimugang Europa ay nagsimula noong mga 90,000 taon ang nakalilipas.
====Mga pag-aangkop na pang-anatomiya====
QWUIK{{usbong|Tao|Biyolohiya}}▼
[[File:Homo habilis-2.JPG|thumb|right|250px|Rekonstruksiyon ng [[Homo habilis]] na unang ninuno ng tao na gumamit ng mga kasangkapang bato.]]
Ang ebolusyon ng tao ay inilalarawan ng isang bilang ng mga pagbabagong [[morpolohikal]], pang pag-unlad, pisiolohikal at pang-asal na nangyari simula ng paghihiwalay sa pagitan ng [[huling karaniwang ninuno ng mga tao at chimpanzee]]. Ang pinaka mahalaga sa mga pag-aangkop(adaptations) na ito ang bipedalismo, lumaking sukat ng [[utak]], humabang [[ontoheniya]](hestasyon at pagiging sanggol) at nabawasang [[dimorpismong seksuwal]]. Ang relasyon sa pagitan ng lahat ng mga pagbabagong ito ay paksa ng nagpapatuloy na debate ng mga siyentipiko.<ref name=Boyd2003>{{cite book |author=Boyd, Robert; Silk, Joan B. |year=2003 |title=How Humans Evolved |location=New York, New York |publisher=Norton |isbn=0-393-97854-0}}</ref> Ang iba pang mahalagang mga pagbabagong morpolohikal ay kinabibilangan ng malakas at tumpak na paghawak na isang pagbabagong unang nangyari sa [[Homo erectus]].<ref name=Brues1965>{{cite journal |author=Brues, Alice M.; Snow, Clyde C. |title=Physical Anthropology |journal=Biennial Review of Anthropology |year=1965 |volume=4 |pages=1–39 |url=http://books.google.com/books?id=9WemAAAAIAAJ&pg=PA1}}</ref> Ang bipedalismo o paglakad gamit ang dalawang paa ang basikong pag-aangkop ng linyang Hominin at itinuturing na pangunahing sanhi sa likod ng isang hanay ng mga pagbabagong pang-kalansay na pinagsasaluhan ng lahat ng mga bipedal na hominin. Ang pinaka unang Hominin na bipedal ay itinuturing na ang ''[[Sahelanthropus]]''<ref name=Brunet2002>{{cite journal |author=Brunet, M.; Guy, F.; Pilbeam, D.; Mackaye, H.; Likius, A.; Ahounta, D.; Beauvilain, A.; Blondel, C.; Bocherens, H.; Boisserie, J.; De Bonis, L.; Coppens, Y.; Dejax, J.; Denys, C.; Duringer, P.; Eisenmann, V.; Fanone, G.; Fronty, P.; Geraads, D.; Lehmann, T.; Lihoreau, F.; Louchart, A.; Mahamat, A.; Merceron, G.; Mouchelin, G.; Otero, O.; Pelaez Campomanes, P.; Ponce De Leon, M.; Rage, J.; Sapanet, M.; Schuster, M.; Sudre, J.; Tassy, P.; Valentin, X.; Vignaud, P.; Viriot, L.; Zazzo, A.; Zollikofer, C. |title=A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa |url=http://www.nature.com/nature/journal/v418/n6894/full/nature00879.html |journal=Nature |volume=418 |issue=6894 |pages=145–151 |year=2002 |pmid=12110880 |doi=10.1038/nature00879}}</ref> o ang ''[[Orrorin]]''. Ang [[Ardipithecus]] na isang buong bipedal ay kalaunang dumating. Ang mga naglalakad gamit ang bukod(gorilya at chimpanze) ay nag-diberhente sa mga parehong panahon at maaaring ang Sahelanthropus o ang Orrorin ang huling pinagsasaluhang ninuno ng tao sa gorilya at chimpanzee. Ang mga sinaunang bipedal ay kalaunang nag-ebolb sa ''[[Australopithecines]]'' at kalaunan ay sa henus na ''[[Homo]]''. May ilang mga teoriya ng halagang pag-aangkop ng bipedalismo. Posibleng ang bipedalismo ay pinaboran dahil ito ay nagpalaya sa mga kamay sa pag-aabot at pagdadala ng pagkain, dahil ito ay nagtipid ng enerhiya sa lokomosyon, dahil pumayag sa mahabang distansiyang pagtakbo at pangangaso o isang stratehiya sa pag-iwas ng hipertermiya sa pamamagitan ng pagbabawas ng surpasiyong nalalantad sa direktang araw. Ang espesye ng tao ay nagpaunlad ng isang mas malaking [[utak]] kesa sa ibang mga [[primado]] na tipikal ay 1,330 [[cubic centimetres|cc]] sa mga modernong tao na higit dalawang beses ng sukat ng isang chimpanzee o gorilya.<ref name="Schoeneman">{{cite journal|title=Evolution of the Size and Functional Areas of the Human Brain|author= P. Thomas Schoenemann|journal=Annu. Rev. Anthropol|year= 2006|volume=35|pages=379–406}}</ref> Ang paterno ng ensepalisasyon ay nagsimula sa Homo habilis na sa tinatayang 600 cc ay may isang utak na katamtamang mas malaki sa utak ng chimpanzee, Ang ensepalisasyong ito ay nagpatuloy sa ''Homo erectus'' (800-1100 cc) at umabot sa pinakamataas sa mga [[Neandertal]] na may aberaheng sukat ng 1200-1900cc na mas malaki kahit sa mga Homo sapiens. Ang paterno ng pagkatapos ng kapanganakang paglago ng utak ay iba mula sa ibang mga ape([[heterokroniya]]) at pumapayag para sa tumagal na panahong pagkatutong panlipunan at pagkakamit ng wika sa mga batang tao. Gayunpaman, ang mga pagkakaiba ng istraktura ng utak ng tao at sa ibang mga ape ay maaaring mas mahalaga kesa sa mga pagkakaiba sa sukat.<ref name=Park2007>{{cite journal |author=Park, Min S.; Nguyen, Andrew D.; Aryan, Henry E.; U, Hoi Sang; Levy, Michael L.; Semendeferi, Katerina |title=Evolution of the human brain: changing brain size and the fossil record |journal=Neurosurgery |year=2007 |volume=60 |issue=3 |pages=555–562 |pmid=17327801 |doi= 10.1227/01.NEU.0000249284.54137.32}}</ref><ref name=Bruner2007>{{cite journal |author=Bruner, Emiliano |title=Cranial shape and size variation in human evolution: structural and functional perspectives |journal=Child's Nervous System |year=2007 |volume=23 |issue=12 |pages=1357–1365 |pmid=17680251 |url=http://www.emilianobruner.it/pdf/Bruner2007_CNS.pdf |format=PDF |doi=10.1007/s00381-007-0434-2}}</ref><ref>Potts, Richard. 2012. Evolution and Environmental Change in Early Human Prehistory. Annu. Rev. Anthropol. 41:151–67</ref><ref>Leonard, William R. , J. Josh Snodgrass, and Marcia L. Robertson. 2007. Effects of Brain Evolution on Human Nutrition and Metabolism. Annu. Rev. Nutr. 27:311–27</ref> Ang pagtaas sa bolyum ng utak sa paglipas ng panahon ay umapekto sa iba't ibang mga area sa utak ng hindi pantay. Ang [[lobong temporal]] na naglalaman ng mga sentro para sa pagpoproseso ng wika ay tumaas ng hindi proporsiyonal gayundin ang [[preprontal na korteks]] na nauugnay sa komplikadong pagggawa ng desisyon at nagpapagaan ng pag-aasal ng panlipunan.<ref name="Schoeneman"/> Ang ensepalisasyon ay naiugnay sa tumataas na pagbibigay diin sa diyeta<ref>{{cite web|url=http://berkeley.edu/news/media/releases/99legacy/6-14-1999a.html |title=06.14.99 - Meat-eating was essential for human evolution, says UC Berkeley anthropologist specializing in diet |work=Berkeley.edu |date=1999-06-14 |accessdate=2012-01-31}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/Meat+in+the+human+diet:+an+anthropological+perspective-a0169311689 |title=Meat in the human diet: an anthropological perspective. - Free Online Library |work=Thefreelibrary.com |date=2007-09-01 |accessdate=2012-01-31}}</ref> o sa pag-unlad ng pagluluto,<ref name=PNAS>{{cite web| url= http://www.pnas.org/content/108/35/14555.full?sid=95c4876b-9870-4259-888f-24a6179be4fc | title = Phylogenetic rate shifts in feeding time during the evolution of Homo | first = Chris | last = Organ | work= [[PNAS]] | date = 22 August 2011 | accessdate=17 April 2012}}</ref> at iminungkahi na ang katalinuhan ay tumaas bilang tugon sa tumaas na pangangailangan para sa paglutas ng mga problemang panlipunan habang ang lipunang pantao ay naging mas masalimuot. Ang nabawasang digri ng dimorpismong seksuwal ay pangunahing makikita sa isang pagbabawas ng [[ngiping kanino]] ng lalake relatibo sa ibang mga epesye ng ape(maliban sa mga gibbon). Ang isa pang mahalagang pagbabagong pisiolohikal na nauugnay sa seksuwalidad ng tao ang ebolusyon ng [[tagong estrus]]. Ang mga tao ang tanging mga ape kung saan ang babae nito ay [[pagpupunlay|mapupunlayan]] sa buong taon kung saan ay walang mga espesyal na hudyat ng pertilidad na nalilikha ng katawan gaya ng pamamaga ng organong seksuwal sa estadong [[estrus]]. Gayunpaman, ang mga tao ay nagpapanatili ng isang digri ng dimorpismong seksuwal sa distribusyon ng buhok ng katawan at taba sa balat at sa kabuuang sukat na ang mga lalake ay mga 25% mas malaki kesa mga lalake. Ang mga pinagsamang pagbabagong ito ay pinakahulugang resulta ng isang tumaas na pagbibigay diin sa bigkis ng magkapares bilang isang posibleng solusyon sa pangangailangan ng pamumuhunang pang-magulang sanhi ng tumagal na pagkasanggol ng supling nito.
===Paglitaw ng mga ''Homo sapiens''===
{{main|Kamaikailang pinagmulang Aprikano}}
[[File:Human spreading over history.png|thumb|right|400px|Ang landas na sinundan ng mga tao sa kurso ng kasaysayan.]]
Sa pagsisimula ng panahong [[Itaas na Paleolitiko]] mga 50,000 taon bago ang kasalukuyan, ang buong pagiging moderno ng pag-aasal kabilang ang wika, musika at ibang mga pangkalahatang kultural ay umunlad.<ref>April Nowell. 2010. Defining Behavioral Modernity in the Context of Neandertal and Anatomically Modern Human Populations. Annual Review of Anthropology Vol. 39: 437-452. DOI: 10.1146/annurev.anthro.012809.105113</ref><ref>Francesco d'Errico and Chris B. Stringer. 2011. Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence of modern cultures? Phil. Trans. R. Soc. B 12 April 2011 vol. 366 no. 1567 1060-1069. doi: 10.1098/rstb.2010.0340</ref> Habang ang mga modernong tao ay kumakalat mula sa Aprika, ang mga ito ay naka-enkwentro ng ibang mga hominin gaya ng mga [[Neandertal]], at mga [[Denisovan]] na maaaring nag-ebolb mula sa mga populasyon ng Homo erectus na lumnisan sa Aprika noong mga {{mya|2}}. Ang kalikasan ng interaksiyon sa pagitan ng mga sinaunang tao at mga espesyeng ito na Neandertal at Denisovan ay matagal ng pinagdedebatihan. Ang tanong ay kung ang mga tao ay pumalit sa mga mas naunang espesyeng ito o ang mga ito ay sapat na magkatulad upang magtalik, na sa kasong ito, ang mga mas naunang populasyong ito ay maaaring nag-ambag ng [[gene|materyal na henetiko]] sa mga modernong tao.<ref name=Grine2009>{{cite book |author=Wood, Bernard A. |editor-last=Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.; Leakey, Richard E. (eds) |chapter=Where does the genus ''Homo'' begin, and how would we know? |title=The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus ''Homo'' |year=2009 |publisher=Springer |location=London, UK |isbn=978-1-4020-9979-3 |pages=17–27 |url=http://books.google.com/books?id=ITp_RnsPfzQC&pg=PA17}}</ref> Ang mga kamakailang pag-aral ng mga [[genome]] ng tao at [[Neandertal]] ay nagmumungkahi ng isang [[daloy ng gene|paglipat ng gene]] sa pagitan ng mga sinaunang Homo sapiens at mga [[Neandertal]] at [[Denisovan]].<ref>{{cite journal|journal=Nature|volume=464|pages=838–839|date= 8 April|year= 2010|doi=10.1038/464838a|title=Human evolution: Stranger from Siberia|author=Brown, Terence A.}}</ref><ref>{{Citation|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002929711003958 | doi=10.1016/j.ajhg.2011.09.005|title=Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania | journal=The American Journal of Human Genetics|pmid=21944045|pmc=3188841}}</ref><ref>{{cite journal|author=Hebsgaard MB, Wiuf C, Gilbert MT, Glenner H, Willerslev E|title=Evaluating Neanderthal genetics and phylogeny|journal=J. Mol. Evol.|volume=64|issue=1|pages=50–60|year=2007|pmid=17146600|doi=10.1007/s00239-006-0017-y}}</ref> Ang [[Kamaikailang pinagmulang Aprikano|migrasyong ito na mula sa Aprika]] ay tinatayang nagsimula noong mga 70,000 taon bago ang kasalukuyan. Ang mga modernong tao ay kalaunang kumalat sa daigdig na pumalit sa mga mas naunang hominin na maaaring sa pamamagitan ng kompetisyon o [[hibridisasyon]]. Ang mga ito ay tumira sa Eurasya at Oceania noong mga 40,000 tao bago ang kasalukuyan at sa Amerika ng hindi bababa sa 14,500 taon bago ang kasulukuyan.<ref name=Wolman2008>{{cite journal |author=Wolman, David |date=April 3, 2008 |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/04/080403-first-americans.html |title=Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans |publisher=news.nationalgeographic.com}}</ref><ref>{{cite journal | author = Wood B | year = 1996 | title = Human evolution | url = | journal = BioEssays | volume = 18 | issue = | pages = 945–954 | doi = 10.1002/bies.950181204 }}</ref>
== Tingnan din ==
* [[Lalaki|Lalaking tao]]
* [[Babae (kasarian)|Babaeng tao]]
* [[Pagkatao]]
* [[Mga araling pantao]]
== Mga sanggunian ==
{{reflist}}
[[Kategorya:Tao|*]]
| |||