Indonesia: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m remove original research, spam to external link |
m clean up citations using AWB |
||
Linya 87:
| website = [http://www.indonesia.go.id/en.html indonesia.go.id]
}}
Ang '''Indonesia''' (<small>pagbigkas:</small> in•do•nis•ya),<ref>{{cite book|title = [[UP Diksiyonaryong Filipino]]| page = 499| date = 2010|publisher = Anvil Publishing |city = Pasig|editor = Virgilio S. Almario|edition = Ika-2}}</ref> opisyal na pangalan '''Republika ng Indonesia''' ({{lang-id|Republik Indonesia}}), ay isang [[bansa]] sa [[Timog-silangang Asya]]. Ito ay binubuo ng 17,508 mga pulo, at ito ang pinakamalaking estado sa buong daigdig na binubuo ng isang [[kapuluan]]. Tinatantiya na nasa 238 milyong katao ang populasyon ng Indonesia,<ref>{{cite web |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |title= Indonesia |accessdate=5 Disyembre 2008 |last= |first= |
Ang kapuluan ng Indonesia ay naging isang mahalagang rehiyong pangkalakalan simula pa noong ika-7 siglo, kung kailan ang [[Srivijaya]] at paglaon [[Majapahit]] ay nangangalakal sa [[Tsina]] at [[Indiya]]. Ang mga katutubong mga pinuno ay lumaong niyakap ang kulturang Indiyano, relihiyon at modelong pampulitika mula sa mga sinaunang siglo, at lumaganap ang [[Hinduismo]] at [[Budismo]] sa kapuluan. Naimpluwensiyahan rin ang kasaysayan ng Indonesia ng mga makapangyarihang banyaga dahil sa likas yaman nito. Dinala ng mga mangangalakal na Muslim ang [[Islam]], na ngayon ay naging dominante sa kapuluan, habang ang mga makapangyarihang [[Europeo]] ang nagdala ng [[Kristiyanismo]] at nakipaglaban para monopolisahin ang kalakalan sa [[Kapuluang Maluku]] (''Moluccas'') noong [[Panahon ng Pagtuklas]]. Ito ay sinundan ng tatlo't kalahating siglo ng kolonyalismo sa ilalim ng mga [[Olandes]]. Natamasa ng Indonesia ang kanilang kasarinlan pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Ang kasaysayan ng Indonesia noon pa man ay magulo, at sinubok ng maraming kalamidad, suliranin, banta ng separatismo, at ng panahon ng mabilisang pagbabago at paglago ng ekonomiya.
Linya 94:
== Etimolohiya ==
Ang pangalang ''Indonesia'' ay mula sa salitang [[wikang Latin|Latin]] na ''Indus'', na nangangahulugang "India", at salitang Griyego na ''nesos'', na nangangahululgang "pulo", kaparehas ng pangalan ng [[India]].<ref name="EcoSeas1">{{cite book |last=Tomascik |first=T |
Simula noong 1900, naging karaniwan ang paggamit ng "Indonesia" bilang pantukoy sa bansa ng akademya sa labas ng Olanda, at ginamit rin ito ng mga nasyonalistang Indones para sa kanilang mga pampolitikang pamamahayag.<ref>{{cite journal |title=The Term Indonesia: Its Origin and Usage |journal=Journal of the American Oriental Society |author=Jusuf M. van der Kroef |volume=71 |issue=3 |pages=166–171 |year=1951 |url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-0279%28195107%2F09%2971%3A3%3C166%3ATTIIOA%3E2.0.CO%3B2-5 |doi=10.2307/595186}}</ref> Pinatanyag ni [[Adolf Bastian]], ng [[Pamantasang Humboldt ng Berlin]], ang termino sa kanyang aklat na ''Indonesien oder die Inseln des Malayischen Archipels, 1884–1894''. Ang unang iskolar na Indones na gumamit ng termino ay si [[Ki Hajar Dewantara|Suwardi Suryaningrat]] (Ki Hajar Dewantara), nang siya ay magtayo ng isang ''press bureau'' sa Olanda na may pangalang ''Indonesisch Pers-bureau'' noong 1913.<ref name="indoety"/>
Linya 101:
{{main|Kasaysayan ng Indonesia}}
Ang mga labing posil o kusilba ng ''[[Homo erectus]]'', na mas tanyag bilang ang mga [[Taong Haba]], ay nagmumungkahi na ang kapuluang Indonesia ay tinirhan na noong dalawang mlyong hanggang 500,000 taon na ang nakalilipas.<ref>{{cite journal |last=Pope |title=Recent advances in far eastern paleoanthropology |journal=Annual Review of Anthropology |volume=17 |pages=43–77 |year=1988 |doi=10.1146/annurev.an.17.100188.000355}}
cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |
cited in
{{cite book |last=Whitten |first=T |
{{cite journal |last=de Vos |first=J.P. |
cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |
{{cite book |last=Taylor |first=Jean Gelman|title=Indonesia |publisher=Yale University Press |date= |location=New Haven and London |pages=8–9 |isbn=0-300-10518-5}}</ref> ay nagbigay daan sa mga barangay, bayan at maliliit na mga kaharian na umusbong sa unang dantaon CE. Ang magandang baybaying posisyon ng Indonesia ay nagbigay daan sa kalakalang sa mga kalapit pulo at sa iba pang mga lugar. Halimbawa ng mga kalakalang nabuo ay parehong sa mga Kahariang Indiyano at sa Tsina na nabuo mga ilang dantaon BCE.<ref>{{cite book |last=Taylor |first=Jean Gelman |title=Indonesia |publisher=Yale University Press |date= |location=New Haven and London |pages=15–18 |isbn=0-300-10518-5}}</ref> Mula noon, ang pangangalakal ay napakahalaga sa paghuhugis ng kasaysayan ng Indonesia.<ref>Taylor (2003), pages 3, 9, 10–11, 13, 14–15, 18–20, 22–23; Vickers (2005), pages 18–20, 60, 133–134</ref>
Linya 122:
Noong 1997 at 1998, ang Indonesia ang pinakalabis na tinamaan ng [[Krisis Pananalapi sa Asya ng 1997|Krisis Pananalapi sa Asya]].<ref>{{cite book | last =Delhaise | first =Philippe F. | title =Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems | publisher =Willey | year =1998 | pages =123 | isbn = 0-471-83450-5}}</ref> Ito ang nakadagdag sa malawakang pagkadismaya sa Bagong Kaayusan.<ref>{{cite journal |title=Indonesia: from showcase to basket case |author=Jonathan Pincus and Rizal Ramli |journal=Cambridge Journal of Economics |volume=22 |issue=6 |pages=723–734 |url=http://cje.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/22/6/723|year=1998|doi=10.1093/cje/22.6.723}}
</ref> at nagdulot ng [[Rebolusyong Indones ng 1998|malawakang protesta]]. Nagbitiw si Suharto noong 21 Mayo 1998.<ref>
{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/indonesia/latest_news/97848.stm |title=President Suharto resigns |publisher=BBC |date=21 Mayo 1998 |accessdate=2006-11-12}}</ref> Noong 1999, ang Silangang Timor ay bumotong humiwalay sa Indonesia, pagkatapos ng dalawampu't limang taong pananakop militar na kinondena ng iba't ibang bansa dahil sa kalupitan sa mga taga-Silangang Timor.<ref>{{cite web |last=Burr |first=W. |
</ref> Ang panahon ng [[Reformation (Indonesia)|''Repormasyon'']], pagkatapos ng pagbibitiw ni Suharto, ay nagbunga ng mas matibay na mga prosesong demokratiko, kasama ang mga programang autonomiyang rehiyunal, at ang sa unang pagkakataon ay nagkaroon ng halalang pang-panguluhan noong 2004. Ang mga instabilidad sa politika at ekonomiya, kaguluhan, korupsiyon, at terorismo ay nagpabagal sa pag-unlad. Datapwat ang relasyon sa iba't ibang mga relihiyon at mga pangkat etniko ay mapayapa sa kabuuan, may mangilan ilan na sekta ang hindi kuntento at ang pagkakaroon ng kaguluhan sa ilang mga lugar ay patuloy pa ring suliranin ng bansa.<ref>{{cite journal |author=Robert W. Hefner |year=2000 |url=http://www.trincoll.edu/depts/csrpl/RINVol3No1/east_timor.htm |title=Religious Ironies in East Timor |volume=3 |issue=1 |accessdate=2006-12-12 |journal=Religion in the News}}</ref> Isang pagsasaayos pampolitika sa mga separatistang sandatahan sa [[Aceh]] natamasa noong 2005.<ref>{{cite news |title=Aceh rebels sign peace agreement |publisher=BBC |date=15 Agosto 2005 |accessdate=2006-12-12 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4151980.stm}}</ref>
Linya 140:
Binubuo ang Indonesia ng [[Mga lalawigan ng Indonesia|33 lalawigan]], kung saan lima rito ay may natatanging katayuan. Ang bawat lalawigan ay may sariling tagapagbatas at gobernador. Ang lalawigan ay hinahati naman sa mga bayan (''[[Mga bayan ng Indonesia|kabupaten]]'') at mga lungsod (''[[Mga lungsod ng Indonesia|kota]]''), na hinahati pa sa mga maliliit na distrito (''[[Mga subdistrito ng Indonesia|kecamatan]]''), at pati na rin sa mga barangay (''desa'' o ''kelurahan''). Pagkatapos ipatupad noong 2001 ang rehiyonal na pagsasarili (autonomiya), ang mga bayan at lungsod ay ang naging pinakamahalagang sangay pampangasiwaan, na responsable sa pagbibigay ng paglilingkod-bayan. Ang pamahalaang barangay naman ang pinakamakaimpluwensiya sa pang-araw-araw na buhay ng mga nasasakupan nito, na humahawak sa mga usaping pambarangay na pinamumunuan ng halal na punong barangay na tinatawag na ''lurah'' o ''kepala desa''.
Ang mga lalawigan ng [[Aceh]], [[Jakarta]], [[Natatanging Rehiyon ng Yogyakarta|Yogyakarta]], [[Papua (lalawigan)|Papua]], at [[Kanlurang Papua (lalawigan)|Kanlurang Papua]] ay may mas maraming pribilehiyo at mas mataas na antas ng pagsasarili mula sa pambansang pamahalaan kaysa sa ibang mga lalawigan. Halimbawa, may karapatang bumuo ang pamahalaan ng Aceh ng isang malayang sistemang pambatas; noong 2003, ipinatupad nito ang paggamit ng ''[[Sharia]]'' (batas Islam) bilang bahagi ng hurisprudensiya nito.<ref>{{cite journal |author=Michelle Ann Miller |title=The Nanggroe Aceh Darussalam law: a serious response to Acehnese separatism? |journal=Asian Ethnicity |volume=5 |issue=3 |url=http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/caet/2004/00000005/00000003/art00005 |year=2004 |pages=333–351 |doi=10.1080/1463136042000259789}}</ref> Ang Yogyakarta naman ay binigyan ng katayuang "Natatanging Rehiyon" bilang pagkilala sa ginampanan nito sa pag-suporta sa mga rebolusyonaryong Indones noong panahon ng himagsikan nito sa wakas ng Ikalawang Digmaang Pandaigsig.<ref>Inuuna muna ang mga kamag-anak ng mga ninuno ng [[Sultan ng Yogyakarta]] at [[Pakualaman|Paku Alam]] para sa posisyon ng gobernador at nang kanyang pangalawang gobernador. Elucidation on the Indonesia Law No. 22/1999 Regarding Regional Governance. [[People's Representative Council]] (1999). Chapter XIV Other Provisions, Art. 122; {{PDFlink|[http://www.gtzsfdm.or.id/documents/archive/Law5_1974.pdf Indonesia Law No. 5/1974 Concerning Basic Principles on Administration in the Region]|146 KB}} (''translated version''). [[President of Indonesia|The President of Republic of Indonesia]] (1974). Chapter VII Transitional Provisions, Art. 91</ref> Ang [[Papua (lalawigan)|Papua]], na dating tinatawag na Irian Jaya, ay binigyan ng katayuan ng natatanging pagsasarili noong 2001,<ref>As part of the autonomy package was the introduction of the Papuan People's Council tasked with arbitration and speaking on behalf of Papuan tribal customs, however, the implementation of the autonomy measures has been criticized as half-hearted and incomplete. {{cite news |last=Dursin |first=Richel |
|accessdate=2006-10-05}}; {{cite news |title=Papua Chronology Confusing Signals from Jakarta|publisher=The Jakarta Post |date=2004-11-18 |url=http://www.infid.be/papua_mess.htm#Papua%20Chronology%20Confusing%20Signals%20from%20Jakarta |accessdate=2006-10-05}}</ref> at ang Jakarta naman ay isang natatanging punong rehiyon bilang kabisera ng bansa.
Linya 148:
{{col-break}}
'''[[Sumatra]]'''
* [[Aceh]]
* [[Hilagang Sumatra]] (''Sumatera Utara'') - [[Medan]]
* [[Kanlurang Sumatra]] (''Sumatera Barat'') - [[Padang, Indonesia|Padang]]
Linya 213:
[[Talaksan:Seorang wanita Minangkabau.png|right|thumb|upright|Isang babaeng ''Minangkabau'' sa kasuotang tradisyunal]]
Karamihan sa mga Indones ay mula sa mga [[Mga Austronesyo|Austronesyo]] mga tao na mula sa Taiwan. Ang iba pang pangunahing pangkat ay ang mga [[Melanesiano]], na naninirahan sa silangang Indonesia.<ref>Taylor (2003), pages 5–7, {{cite book | last = Dawson| first = B.|
Ang opisyal na pambansang wika, ang [[wikang Indones]], ay tinuturo sa lahat ng mga paaralan, at sinasalita ng halos lahat ng mga Indones. Ito ang wika ng kalakalan, politika, pambansang medya, edukasyon, at akademya. Ito ay binuo mula sa [[lingua franca]] na malawak na ginagamit sa rehiyon, at may malaking ugnayan sa [[wikang Malay]] na opisyal na wika ng Malaysia, Brunei at Singapore. Ang wikang Indones ay unang itinaguyod ng mga makabansa noong dekada '20, at inihayag bilang opisyal na wika noong pagpapahayag ng kalayaan noong 1945. Karamihan sa mga Indones ay nakakapagsalita ng isa o higit pa sa mahigit isang daan lokal na mga wika (''bahasa daerah''), na madalas ay ang kanilang [[unang wika]]. Sa mga ito, ang wikang [[Wikang Habanes|Habanes]] ang pinamalawak na sinasalitang wika ng pinakamalaking pangkat etniko.<ref name=indoCIA>{{cite web |author=Central Intelligence Agency |authorlink=Central Intelligence Agency |publisher=[[The World Factbook]]|title=Indonesia |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |year=2009|accessdate=27 Enero 2010}}</ref> Sa kabilang banda, ang Papua ay may mahigit 270 katutubong wika at wikang Austronesyo,<ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IDP</ref> sa rehiyon na may 2.7 milyong katao. May mangilan-ngilan ding dami ng tao na nag-aral bago ang kalayaan ang maalam manalita ng wikang Olandes.<ref>[http://taalunieversum.org/en/dutch_worldwide/ taalunieversum]</ref>
Line 224 ⟶ 222:
Ang sukat, klimang tropikal, at heograpiyang kapuluan ng Indonesia, ang naging dahilan para maging ikalawang pinaka biodiverse na bansa ito sa buong mundo, pangalawa sa Brazil,<ref name="LESTER">{{cite book
|last =Lester | first =Brown, R | title =State of the World 1997: A Worldwatch Institute Report on Progress Toward a Sustainable Society (14th edition) | publisher =W. W. Norton & Company | year = and 1997 | location =New York | page =7 | isbn=0393040089 }}</ref> at flora at fauna nito ay maghalong mga specie na Asyano at Australyano.<ref>{{cite web |title=Indonesia's Natural Wealth: The Right of a Nation and Her People |publisher=Islam Online |date=2003-05-22 |url=http://www.islamonline.net/English/Science/2003/05/article13.shtml |accessdate=2006-10-06}}</ref> Minsan naging bahagi ng kalupaang Asyano, ang mga pulo ng [[Sunda Shelf]] (Sumatra, Java, Borneo, at Bali) ay may mga yaman ng fauna ng Asya. Ang mga malalaking species gaya ng [[Tigreng Sumatra]], [[rhinoceros]], [[orangutan]], [[Elepanteng Asyano]], at [[leopard]], ay minsang naging laganap hanggang sa dulong silangan sa Bali, subalit ang bilang nito ay mabilis ding bumaba. Ang sakop ng mga kagubatan ay umaabot sa tinatayang 60% ng bansa.<ref>{{cite web |title=Globalis-Indonesia |publisher=Global Virtual University |work=Globalis, an interactive world map |url=http://globalis.gvu.unu.edu/country.cfm?Country=ID |accessdate=2007-05-14}}</ref> Sa Sumatra at Kalimantan, ay katatagpuan halos ng mga species na Asyano. Subalit, ang mga kagubatan ng mga maliliit, at mas mataong pulo ng Java, ay malawakang inalis para sa paninirahan ng mga tao at pansakahan. Ang Sulawesi, Nusa Tenggara, at Maluku—na matagal nang nakahiwalay sa kontinenteng Asya—ay nakabuo ng sariling bukod tanging flora at fauna.<ref>{{cite book |last=Whitten |first=T. |
<!--
| |||