Balani: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
m Ibinalik ang mga pagbabago ni 175.176.53.69 (Usapan) patungo sa huling rebisyon ni Maskbot
Tatak: Rollback
mNo edit summary
Linya 1:
{{otheruses|Grabedad}}
{{otheruses|Kalubhaan}}
[[Talaksan:Ecliptic plane 3d view.gif|right|300px|thumb|Ang dagsingrabidad o kadagsinangrabitasyon ang nagpapanatili sa mga [[planeta]] sa kani-kanilang [[ligiran]] sa palibot ng [[araw]].]]
 
Ang '''Dagsingrabidad''' (grabidad) o '''Kadagsinanhilabigat''' (grabitasyon)<ref name=Gaboy>{{cite-Gaboy|''Gravity'', dagsin,book grabida(d),|title=Diksyunaryong atbp}}</ref>([[wikangpanghanapbuhay. Ingles|Ingles]]:date=1993 ''gravity''<ref name|publisher=JETE>{{cite-JETE|Grabedad,Komisyon grabiti,sa kalubhaan,Wikang Filipino kagrabihan|page=30 |url=https://www.worldcat.org/title/diksyunaryong-panghanapbuhay/oclc/621150929}}</ref>) ay isang natural na [[phenomenon]] kung saan ang mga pisikal na katawan(bodies) ay nabibighani o naaakit sa isang pwersang [[proporsiyon]]al sa mga [[bugat]] nito. Ang kadagsinangrabitasyon ay pinakapamilyar na ahente na nagbibigay ng timbang sa mga bagay na may [[bugat]] at nagsasanhi sa mga ito na bumagsak sa lupa kapat ito ay nahulog. Ito ay nagsasanhi sa mga nakakalat na mga bagay para magtipon at kaya ay nagpapaliwanag ng pag-iral, pagkakabuo at hugis ng mga bagay sa kalawakan kabilang ang mga planeta gaya ng [[mundo]], mga bituin gaya ng [[araw]], at iba pang mga katawang [[makroskopiko]] na makikita sa [[sansinukob]]. Ang "''grabitasyon''" ang sanhi ng: pagkakapanatili ng mundo at ng ibang mga [[planeta]] ng [[sistemang Pang-araw]] sa mga [[ligiran]] nito sa araw, pananatili ng [[buwan]] sa ligiran nito sa mundo, sa pagkakaroon ng mga agos at pagtaas at pagbaba ng antas ng tubig (pagkati at paglaki ng tubig), sa [[kumbeksyon]] (''convection''; kung saan umaangat ang mga maiinit na pluido sa pamamagitan nito), sa pagpapa-init ng mga panloob ng mga nabubuong mga [[bituin]] at mga planeta magpahanggang sa mga labis na pinakamataas na mga antas ng temperatura at marami pang ibang mga phenomena. Ang kadagsinangrabitasyon ay inilalarawan ng [[pangkalahatang relatibidad]] bilang kurbada o pagbaluktot ng [[espasyo-panahon]] na nangangasiwa ng mosyon ng mga bagay na [[tigal]]. Ang mas simpleng batas ng kadagsinangrabitasyon ni [[Isaac Newton|Newton]] ay nagbibigay ng isang tumpak na aproksimasyon para sa karamihan ng mga pisikal na sitwasyon. Ang kadagsinangrabitasyon ay isa sa [[apat na pundamental na interaksiyon]] ng [[kalikasan]]. Ang iba ay ang [[dagitabbalani]], [[malakas na interaksiyon]] at [[mahinang interaksiyon]]. Ito ay mas mahina kung ihahambing sa tatlo pang pangunahing lakas, datapwa't mas malayo ang nasasakop nito.
== Mga paliwanag ==
=== Teoriya ng kadagsinan (grabitasyon) ni Newton ===
{{main|Batas ng unibersal na grabitasyon ni Newton}}
[[Talaksan:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|right|Pormula ng batas ng unibersal na kadagsinangrabitasyon ni [[Isaac Newton]]]]
Noong 1687, ang [[matematiko]]ng Ingles na si [[Isaac Newton]] ay naglimbag ng [[Principia]] na nagmungkahi ng kabaligtarang-batas kwadrado ng unibersal na kadagsinangrabitasyon. Ang teoriyang ito ni Newton ay nagtamasa ng pinakadakilang tagumpay nang ito ay gamitin upang hulaan ang eksistensiya ng [[Neptune]] batay sa mga mosyon ng [[Uranus]] na hindi maipapaliwanag sa pamamagitan ng mga aksiyon ng ibang mga planeta. Ang mga kalkulasyon ng parehong sina John Couch Adams at Urbain Le Verrier ay humula ng pangkalahatang posisyon ng planetang ito at ang mga kalkulasyon ni Le Verrie ang tumungo sa pagkakatuklas ni Johann Gottfried Galle ng Neptune. Ang pagkakaiba sa [[ligiran]] ng planetang [[Mercury]] ang nagturo sa kamalian ng teoriya ni Newton. Sa dulo ng ika-19 na siglo, nabatid na ang ligiran ay nagpakita ng kaunting mga [[perturbasyon]] na hindi buong maipapaliwanag ng teoriya ni Newton ngunit ang lahat ng mga paghahanap sa isang pang katawang nagugulo gaya ng isang planetang umikot sa [[araw]] na mas malapit kesa sa Mercury ay hindi naging mabunga. Ang isyung ito ay nalutas noong 1916&nbsp;ng [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]] ni [[Albert Einstein]] na nagpaliwanag ng maliit na pagkakaiba sa ligiran ng planetang Mercury.
 
=== Pangkalahatang relatibidad ===
[[Talaksan:spacetime curvature.png|thumb|right|300px|Sa [[pangkalahatang relatibidad]], ang dagsinhilabigat ay kurbada na dulot ng presensiya ng materya sa [[espasyo-panahon]]. Ang kurbadong landas ang [[ligiran]] na sinusundan ng buwan sa pag-ikot nito sa mundo.]]
Ang kadagsinangrabidad ay kasalukuyang inilalarawan ng makabagong [[pisika]] sa pamamagitan ng [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]] ni [[Albert Einstein]] na kanyang inilathala noong 1916 at pumalit sa [[batas ng unibersal na grabitasyon ni Newton]]. Ang [[batas ng unibersal na grabitasyon ni Newton]] ay isang mahusay na aproksimasyon o pagtatantiya kung ang mga grabitasyonal na field ay relatibong mahina at ang [[hagibis]] ay mas mabagal kumpara sa [[bilis ng liwanag]]. Kapag inalis ang kurbada ng kalawakan sa ekwasyon ng [[teoriyang pangkalahatang relatibidad]], ito ay nagtatagpo sa [[batas ng unibersal na grabitasyon ni Newton]] ngunit kung ang kurbada ng kalawakan ay mahalaga gaya ng sa mga labis na malalaki at mabibilis na mga katawan, ang grabitasyon ni Newton ay hindi tamang humuhula sa [[mosyon]] ng mga katawan na ito. Ang isang halimbawa nito ang isang maliit na katawan na umiikot sa isang [[bituing neutron]]. Ang [[ligiran]] nito ay hindi na [[eliptiko]] at may komplikadong hugis.<ref>http://csep10.phys.utk.edu/astr162/lect/cosmology/gravity.html</ref>
=== Mekanikang quantum ===
Pagkatapos ng ilang mga dekada nang matuklasan ang [[pangkalahatang relatibidad]], natantong ang pangkalahatang relatibidad ay hindi umaayon sa [[mekanikang quantum]]. Ang mga [[graviton]] ay iminungkahi dahil sa dakilang tagumpay ng [[teoriyang quantum field]](sa partikular ang [[Pamantayang Modelo]]) sa pagmomodelo ng pag-aasal ng lahat ng iba pang mga [[pundamental na interaksiyon|pundamental na pwersa]] ng kalikasan bilang pinamamagitan ng mga elementaryong partikulo. Ang [[dagitabbalani]] ay ng [[photon]], ang [[malakas na interaksiyon]] ng [[gluon]], ang [[mahinang interaksiyon]] ng mga [[boson na W at Z]]. Ang hipotesis ay ang grabitasyonal na interaksiyon ay pinamamagitan rin ng hindi pa natutuklasang elementaryong partikulo na tinawag na [[graviton]]. Sa [[klasikong hangganan]], ang teoriyang ito ay liliit sa [[pangkalahatang relatibidad]] at umaayon sa batas kadagsinanng grabitasyon ni [[Newton]] sa hangganang mahinang field.<ref>{{cite book |last= Feynman |first= R. P. |author2= Morinigo, F. B., Wagner, W. G., & Hatfield, B. |title= Feynman lectures on gravitation |publisher= Addison-Wesley |year= 1995 |isbn=0201627345 }}</ref><ref>{{cite book | author=Zee, A. |title=Quantum Field Theory in a Nutshell | publisher = Princeton University Press | year=2003 | isbn=0-691-01019-6}}</ref><ref>{{cite book | author=Randall, Lisa | title=Warped Passages: Unraveling the Universe's Hidden Dimensions | publisher=Ecco | year=2005 | isbn=0-06-053108-8}}</ref> Ang mga pagtatangka na palawigin ang [[Pamantayang Modelo]] o iba pang mga [[teoriyang quantum field]] sa pamamagitan ng pagdadagdag ng mga [[graviton]] ay tumutungo sa mga malubhang teoretikal na kahirapan sa mataaas na mga [[lakas]](mga prosesong sumasangkot sa mga enerhiyang malapit sa o mataas sa [[skalang Planck]]) dahil ang mga [[inpinidad]] ay lumilitaw sanhi ng mga epektong quantum o sa teknikal na mga termino, ang grabitasyon ay [[renormalisasyon|hindi renormalisable]]. Dahil sa ang klasikong pangkalahatang relatibdiad at [[mekanikang quantum]] ay hindi magkaayon sa gayong mga enerhiya, mula sa teoretikal na pananaw, ito ay hindi maipagtatanggol. Ang isang posibleng solusyon ang pagpapalit ng mga partikulo ng [[teoriya ng tali|tali]].
<ref>{{cite news |author=[[Alan Sokal]] |title=Don't Pull the String Yet on Superstring Theory |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D0DE7DB1639F931A15754C0A960958260 |date=July 22, 1996 |publisher=''[[The New York Times]]''| accessdate=March 26, 2010}}</ref>