Estados Unidos: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
JWilz12345 (usapan | ambag) Inayos ang mga paksa ayon sa kaayusan sa enwiki |
|||
Linya 68:
Noong 1492, ang taga-Genoang manlalakbay na si Christopher Columbus, sa ilalim ng isang kontrata ng koronang Espanyol, ay nakarating sa ilan-ilang pulong Caribbean, unang nakagawa ng pakikipag-ugnay sa mga katutubo. Noong 2 Abril 1513, ang kongkistadoreng Espanyol na si Juan Ponce de Leon ay dumaong sa kanyang binansagang "La Florida"—ang unang naulat na pagdating ng Europeo sa kung ano ang magiging pangunanglupa ng Estados Unidos. Ang mga paninirahang Espanyol sa rehiyon ay nasundan ng mga paninirahan sa ngayo'y timog-kanlurang Estados Unidos na naghikayat sa libu-libo patungong Mehiko. Ang mga mangangalakal na mabalahibong Pranses ay nagtatag ng mga tigilan ng New France sa paligid ng Great Lakes; kinalaunan, inangkin ng Pransiya ang malaking bahagi ng kaloobang Hilagang Amerika; patimog hanggang sa Golpo ng Mehiko. Ang unang matagumpay na panirahang Ingles ay ang Kolonyang Virginia sa Jamestown noong 1607 at ang Pilgrimong Kolonyang Plymouth noong 1620. Ang pagtatala noong 1628 ng Kolonya ng Look ng Massachusetts ay nagbungta ng isang malaking paglilipat; noong 1634, ang New England ay tinirhan na ng 10,000 Puritan. Sa pagitan ng huling bahagi ng mga 1610 at Himagsikang Amerikano, mga 50,000 na hinatulan ang dinaong patungo sa mga kolonyang Amerikano ng Britanya. Simula 1614, ang mga Olandes ay nanatili sa baybayin ng babang Ilog Hudson, kasama ang New Amsterdam sa pulo ng Manhattan.
==
{{main|
Bilang pangatlong pinakamalaking bansa sa buong mundo (sa kabuuang sukat), ang paysahe at mga tanawin sa Estados Unidos ay magkakaiba: lupang kakahuyang katamtaman (temperate forest) sa Silangang baybayin, [[bakawan]] sa [[Florida]], ang [[Malaking Kapatagan]] sa gitang bahagi ng bansa, ang sistemang [[Ilog Mississippi]]-[[Ilog Missouri|Missouri]], ang [[Great Lakes]] na parte rin ng sa [[Canada]], [[Rockies]] na nasa kanluran ng kapatagan, ilang disyerto at sonang katamtaman sa baybaying kanluran ng Rockies, at mga kagubatang katamtaman (temperate rainforest) sa bahaging Pasipiko ng Hilagang-Kanluran. Dagdag paysahe din ang [[Alaska]] at mga [[bulkan|mabulkang]] pulo ng [[Hawaii]].▼
[[Talaksan:Uscapitolindaylight.jpg|thumb|Ang [[Kapitolyo ng Estados Unidos]] sa [[Washington, DC]], kinalalagyan ng [[Kongreso ng Estados Unidos|Kongreso ng US]], ang [[Lehislatura|sangay lehislatibo]] ng pamahalaan ng Estados Unidos]]▼
[[Talaksan:Donald Trump Pentagon 2017.jpg|thumb|Si [[Donald Trump]], ang kasalukuyang Pangulo ng Estados Unidos]]▼
Binubuo ng limampung [[Estado ng Estados Unidos|estado]] ang Amerika na may limitadong [[awtonomiya]] at kung saan ang [[batas federal]] ang nananaig sa [[batas ng estado]]. Sa pangkalahatan, ang mga usapin sa loob ng hangganan ng mga estado ay saklaw ng kani-kanilang mga pamahalaang estado. Nabibilang dito ang panloobang komunikasyon; mga regulasyong may kinalaman sa pag-aari, industrya, negosyo, at kagamitang pampubliko; ang [[United States Code|kodigong kriminal]] ng estado; at mga kondisyon ng pagtatrabaho sa loob ng estado. Pumapailalim ang [[District of Columbia|Distrito ng Kolumbiya]] sa hurisdiksiyon ng [[Kongreso ng Estados Unidos]], at may limitadong [[Alituntuning Lokal ng Distrito ng Columbia|alituntuning lokal]].▼
Ang klima ay iba-iba rin: tropikal sa [[Hawaii]] at timog [[Florida]], at [[tundra]] naman sa [[Alaska]] at sa mga tuktok ng matataas na bundok (pati ng Hawaii). Karamihan sa mga bahaging Hilaga at Silangan ay dumaranas ng klimang kontinental-katamtaman, may mainit na tag-araw at malamig na taglamig. Ang timog bahagi ng bansa naman ay dumaranas ng subtropikal na klimang umedo na may katamtamang taglamig at mahahaba at umedong tag-araw.▼
Ang [[saligang batas]] ng iba't ibang estado ay may pagkakaiba sa ilang detalye ngunit kapwa sumusunod sa iisang huwarang tulad ng sa Saligang Batas federal, kabilang dito ang pahayag sa karapatang pantao at ang plano ng pagbubuo ng gobyerno. Sa mga usaping gaya ng pagpapatakbo ng negosyo, mga bangko, kagamitang pampubliko at mga kawang-gawang institusyon, ang saligang batas ng bawat estado ay kadalasang mas detalyado at klaro kaysa sa Saligang Batas federal. Sa mga nakalipas na taon, umako ng mas malawak na responsibilidad ang pamahalaang federal sa mga bagay-bagay gaya ng kalusugan, edukasyon, kapakanan, transportasyon, pabahay, at pagsulong urban.▼
== Demograpiya ==
Binubuo ng tatlong sangay ang pamahalaang pederal: ang [[ehekutibo]] (pinamumunuan ng [[Pangulo ng Estados Unidos|Pangulo]]), ang [[lehislatura]] (ang [[Kongreso ng Estados Unidos|Kongreso]]), at ang [[hudikatura]] (pinamumunuan ng [[Korte Suprema ng Estados Unidos|Korte Suprema]]). Nahahalal ang pangulo sa isang mandato ng apat na taon ng [[US Electoral College|Electoral College]], na nahihirang sa botong popular sa limampung estado. Nahahalal naman ang mga miyembro ng Konggreso sa mandato ng 2 taon sa [[Kamara ng mga Kinatawan ng Estados Unidos|Kamara ng mga Kinatawan]] at ng 6 taon sa [[Senado ng Estados Unidos|Senado]]. Tinatakda ng Pangulo ang mga huwes ng Korte Suprema at may pahintulot ng Senado sa pagkakaroon ng hindi limitadong termino. Kinokopya ng modelong tripartite na ito ng pamahalaan sa antas ng estado sa pangkalahatan. May iba't ibang anyo ang mga lokal na pamahalaan.▼
=== Mga sentro ng populasyon ===
{{Mga pinakamalaking kalakhang pook sa Estados Unidos}}
{{clear}}
=== Lahi ===
Ang mga lahing ito ang mga bumubuo sa lupain ng Estados Unidos:
1. [[Europeo]]▼
Pinamamayanihan ang pamahalaang pederal at pang-estado ang dalawang pangunahing partidong pampolitika, ang mga [[Partido Republikano ng Estados Unidos|Republikano]] (''Republicans'') at ang mga [[Partido Demokrata ng Estados Unidos|Demokrata]] (''Democrats''). Mayroong ding ibang maliliit na partido; ngunit hindi sila nakakapanghikayat ng kasindaming tagasuporta. Sa kabuuan, nangingibabaw ang tulad ng sa ''right wing'' ng mga demokrasya sa Europa ang kulturang pampolitika sa Estados Unidos at madalas na nakikitungo sa iba't ibang usapin. Mahirap tukuyin ang kategoryang kinabibilangan ng dalawang partidong ito. Sa kulturang pampolitika ng Estados Unidos, mailalarawan ang Partido Republikano bilang ''center-right'' at ang Partido Demokrata naman ay ''center-left''. Ang mga kandidato ng mga partido menor at independiente ay bihirang nahahalal, at kung nahalal man ay sa lokal o estado lamang, ngunit sa sistema ng politika ng bansa, nananaig ang mga "hakot partido" sa mga koalisyon. Ang mga patakaran at ideolohiya ng kasalukuyang Pangulo ng Estados Unidos ang may malaking ginagampanan sa patakbo ng kanyang partido, pati na rin sa plataporma ng oposisyon.▼
171,801,940 Amerikano▼
60.7% ng buong populasyon ng Amerika▼
2. [[Espanyol]]▼
== Patakarang panlabas ==▼
44.3 million Amerikano▼
Ang paghaharing militar, ekonomiko, at kultural ng Estados Unidos ang dahilan kung bakit isang mahalagang tema sa politika ng bansa ang patakarang panlabas (o foreign policy) nito, bukod pa sa kahalagahan ng imahen ng Estados Unidos sa buong mundo.▼
14.8% ng buong populasyon ng Amerika▼
3. [[Aprikano]]▼
Nauntog ang patakarang panlabas ng Estados Unidos sa pagitan ng [[pamumukod]] o ''isolationism'', [[imperyalismo]] at paghahalo ng mga ito, sa buong kasaysayan ng bansa.▼
39,500,000 Amerikano▼
4. [[Pilipino]]▼
Nagresulta ang malakas na impluwensiya nito sa politika at kultura ng buong mundo sa sobrang [[anti-Amerikanismo|pagkamuhi]] ng ilan dito, at [[Amerikopilya|pagpuri]] naman at paghanga para sa ilan. Isang halimbawa nito si [[Ayatollah Khomeini]] na tinawag ang Estados Unidos "The Great Satan" (Ang Dakilang Satanas).▼
4,000,000 Amerikano▼
1.5% ng buong populasyon ng Amerika, karamihan ay mga abroad▼
5. [[Tsino]]▼
== Pagkakalahating Pampolitika ==▼
3,565,458 Amerikano▼
{{main|Pagkakahating Pampolitika ng Estados Unidos}}▼
1.2% ng buong populasyon ng Amerika▼
Ang Estados Unidos ay isang [[pederasyon|unyong pederal]] na may limampung estado. Ang orihinal na labintaltong estado ay ang unang labintatlong kolonya na nag-aklas mula sa pamumuno ng mga Ingles. Noong unang bahagi ng kasaysayan ng bansa, tatlong bagong mga estado ang binuo mula sa mga teritoryo galing na sa umiiral na mga estado: ang [[Kentucky]] mula sa [[Virginia]]; [[Tennessee]] mula sa [[North Carolina]]; at [[Maine]] mula sa [[Massachusetts]]. Karamihan sa ibang mga estado ay nanggaling sa mga teritoryong nakuha mula sa mga digmaan o sa mga nabili ng pamahalaan ng Estados Unidos. Taliwas dito ang nangyari sa [[Vermont]], [[Texas]] at [[Hawaii]]: ang bawat isang ito ay dating malalayang republika bago sumali sa unyon. Noong [[Digmaang Sibil ng Amerika]] humiwalay ang [[Kanlurang Virginia]] sa Virginia. Ang pinakabagong estado-ang Hawaii- a natamasa ang pagiging isang ganap na estado noong Agosoto 21, 1959.<ref>{{cite news |url= http://archives.starbulletin.com/1999/10/18/special/story4.html |title='The Goal Was Democracy for All |work= Honolulu Star-Bulletin |author=Borreca, Richard |date=18 Oktubre 1999 |accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref>▼
Bumuo ang labintatlong kolonya, sa Deklarasyon ng Kalayaan ng Estados Unidos, ng kani-kanilang [[bayang estado]] na katulad ng mga bansa sa [[Europa]] noon. Sa mga sumunod na taon, dumami ang bilang ng mga estado sa Amerika dahil sa paglawak nitong pakanluran, sa pananakop at pagbibili ng mga lupa ng pamahalaang pambansa, at sa paghahati ng ilang estado, nauwi sa kasalukuyang bilang na limampu. Pangkalahatang nahahati ang mga estado sa mas maliit na rehiyong administratibo, kabilang ang mga [[kondado]] o "county", mga [[lungsod]] at mga [[pamayanan]] o "township".▼
May hawak din ang bansa sa ilang mga teritoryo, distrito at pag-aari, nangunguna na ang [[distrito pederal]] ng Distrito ng Kolumbiya na siyang kabisera ng bansa, ilang mga lugar na insular sa ibayong dagat tulad ng [[Portoriko]], [[American Samoa|Samoa Amerikana]], [[Guam]], [[Northern Mariana Islands|Kapuluang Hilagang Mariyana]], at [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Amerika]]. Nakapanghawak ang bansa sa isang base ng hukbong pandagat sa inookupahang bahagi ng [[Guantanamo Bay|Look ng Guwantanamo]] sa [[Cuba|Kuba]] mula 1898.▼
Walang pag-aangking teritoryal ang Estados Unidos sa [[Antartica|Antartika]] ngunit nakapagreserba ng karapatang gawin ito.▼
{{USA midsize imagemap with state names}}▼
=== Wika ===
Ang mga wika na may pinakamataas na bilang ng nagsasalita sa Estados Unidos:
Line 121 ⟶ 122:
|}
==
▲[[Talaksan:Uscapitolindaylight.jpg|thumb|Ang [[Kapitolyo ng Estados Unidos]] sa [[Washington, DC]], kinalalagyan ng [[Kongreso ng Estados Unidos|Kongreso ng US]], ang [[Lehislatura|sangay lehislatibo]] ng pamahalaan ng Estados Unidos]]
▲[[Talaksan:Donald Trump Pentagon 2017.jpg|thumb|Si [[Donald Trump]], ang kasalukuyang Pangulo ng Estados Unidos]]
▲Binubuo ng limampung [[Estado ng Estados Unidos|estado]] ang Amerika na may limitadong [[awtonomiya]] at kung saan ang [[batas federal]] ang nananaig sa [[batas ng estado]]. Sa pangkalahatan, ang mga usapin sa loob ng hangganan ng mga estado ay saklaw ng kani-kanilang mga pamahalaang estado. Nabibilang dito ang panloobang komunikasyon; mga regulasyong may kinalaman sa pag-aari, industrya, negosyo, at kagamitang pampubliko; ang [[United States Code|kodigong kriminal]] ng estado; at mga kondisyon ng pagtatrabaho sa loob ng estado. Pumapailalim ang [[District of Columbia|Distrito ng Kolumbiya]] sa hurisdiksiyon ng [[Kongreso ng Estados Unidos]], at may limitadong [[Alituntuning Lokal ng Distrito ng Columbia|alituntuning lokal]].
▲Ang [[saligang batas]] ng iba't ibang estado ay may pagkakaiba sa ilang detalye ngunit kapwa sumusunod sa iisang huwarang tulad ng sa Saligang Batas federal, kabilang dito ang pahayag sa karapatang pantao at ang plano ng pagbubuo ng gobyerno. Sa mga usaping gaya ng pagpapatakbo ng negosyo, mga bangko, kagamitang pampubliko at mga kawang-gawang institusyon, ang saligang batas ng bawat estado ay kadalasang mas detalyado at klaro kaysa sa Saligang Batas federal. Sa mga nakalipas na taon, umako ng mas malawak na responsibilidad ang pamahalaang federal sa mga bagay-bagay gaya ng kalusugan, edukasyon, kapakanan, transportasyon, pabahay, at pagsulong urban.
▲1. [[Europeo]]
▲171,801,940 Amerikano
▲60.7% ng buong populasyon ng Amerika
▲Binubuo ng tatlong sangay ang pamahalaang pederal: ang [[ehekutibo]] (pinamumunuan ng [[Pangulo ng Estados Unidos|Pangulo]]), ang [[lehislatura]] (ang [[Kongreso ng Estados Unidos|Kongreso]]), at ang [[hudikatura]] (pinamumunuan ng [[Korte Suprema ng Estados Unidos|Korte Suprema]]). Nahahalal ang pangulo sa isang mandato ng apat na taon ng [[US Electoral College|Electoral College]], na nahihirang sa botong popular sa limampung estado. Nahahalal naman ang mga miyembro ng Konggreso sa mandato ng 2 taon sa [[Kamara ng mga Kinatawan ng Estados Unidos|Kamara ng mga Kinatawan]] at ng 6 taon sa [[Senado ng Estados Unidos|Senado]]. Tinatakda ng Pangulo ang mga huwes ng Korte Suprema at may pahintulot ng Senado sa pagkakaroon ng hindi limitadong termino. Kinokopya ng modelong tripartite na ito ng pamahalaan sa antas ng estado sa pangkalahatan. May iba't ibang anyo ang mga lokal na pamahalaan.
▲2. [[Espanyol]]
▲44.3 million Amerikano
▲14.8% ng buong populasyon ng Amerika
▲Pinamamayanihan ang pamahalaang pederal at pang-estado ang dalawang pangunahing partidong pampolitika, ang mga [[Partido Republikano ng Estados Unidos|Republikano]] (''Republicans'') at ang mga [[Partido Demokrata ng Estados Unidos|Demokrata]] (''Democrats''). Mayroong ding ibang maliliit na partido; ngunit hindi sila nakakapanghikayat ng kasindaming tagasuporta. Sa kabuuan, nangingibabaw ang tulad ng sa ''right wing'' ng mga demokrasya sa Europa ang kulturang pampolitika sa Estados Unidos at madalas na nakikitungo sa iba't ibang usapin. Mahirap tukuyin ang kategoryang kinabibilangan ng dalawang partidong ito. Sa kulturang pampolitika ng Estados Unidos, mailalarawan ang Partido Republikano bilang ''center-right'' at ang Partido Demokrata naman ay ''center-left''. Ang mga kandidato ng mga partido menor at independiente ay bihirang nahahalal, at kung nahalal man ay sa lokal o estado lamang, ngunit sa sistema ng politika ng bansa, nananaig ang mga "hakot partido" sa mga koalisyon. Ang mga patakaran at ideolohiya ng kasalukuyang Pangulo ng Estados Unidos ang may malaking ginagampanan sa patakbo ng kanyang partido, pati na rin sa plataporma ng oposisyon.
▲3. [[Aprikano]]
▲39,500,000 Amerikano
▲=== Pagkakalahating Pampolitika ===
▲4. [[Pilipino]]
▲{{main|Pagkakahating Pampolitika ng Estados Unidos}}
▲4,000,000 Amerikano
▲Ang Estados Unidos ay isang [[pederasyon|unyong pederal]] na may limampung estado. Ang orihinal na labintaltong estado ay ang unang labintatlong kolonya na nag-aklas mula sa pamumuno ng mga Ingles. Noong unang bahagi ng kasaysayan ng bansa, tatlong bagong mga estado ang binuo mula sa mga teritoryo galing na sa umiiral na mga estado: ang [[Kentucky]] mula sa [[Virginia]]; [[Tennessee]] mula sa [[North Carolina]]; at [[Maine]] mula sa [[Massachusetts]]. Karamihan sa ibang mga estado ay nanggaling sa mga teritoryong nakuha mula sa mga digmaan o sa mga nabili ng pamahalaan ng Estados Unidos. Taliwas dito ang nangyari sa [[Vermont]], [[Texas]] at [[Hawaii]]: ang bawat isang ito ay dating malalayang republika bago sumali sa unyon. Noong [[Digmaang Sibil ng Amerika]] humiwalay ang [[Kanlurang Virginia]] sa Virginia. Ang pinakabagong estado-ang Hawaii- a natamasa ang pagiging isang ganap na estado noong Agosoto 21, 1959.<ref>{{cite news |url= http://archives.starbulletin.com/1999/10/18/special/story4.html |title='The Goal Was Democracy for All |work= Honolulu Star-Bulletin |author=Borreca, Richard |date=18 Oktubre 1999 |accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref>
▲1.5% ng buong populasyon ng Amerika, karamihan ay mga abroad
▲Bumuo ang labintatlong kolonya, sa Deklarasyon ng Kalayaan ng Estados Unidos, ng kani-kanilang [[bayang estado]] na katulad ng mga bansa sa [[Europa]] noon. Sa mga sumunod na taon, dumami ang bilang ng mga estado sa Amerika dahil sa paglawak nitong pakanluran, sa pananakop at pagbibili ng mga lupa ng pamahalaang pambansa, at sa paghahati ng ilang estado, nauwi sa kasalukuyang bilang na limampu. Pangkalahatang nahahati ang mga estado sa mas maliit na rehiyong administratibo, kabilang ang mga [[kondado]] o "county", mga [[lungsod]] at mga [[pamayanan]] o "township".
▲5. [[Tsino]]
▲3,565,458 Amerikano
▲1.2% ng buong populasyon ng Amerika
▲May hawak din ang bansa sa ilang mga teritoryo, distrito at pag-aari, nangunguna na ang [[distrito pederal]] ng Distrito ng Kolumbiya na siyang kabisera ng bansa, ilang mga lugar na insular sa ibayong dagat tulad ng [[Portoriko]], [[American Samoa|Samoa Amerikana]], [[Guam]], [[Northern Mariana Islands|Kapuluang Hilagang Mariyana]], at [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Amerika]]. Nakapanghawak ang bansa sa isang base ng hukbong pandagat sa inookupahang bahagi ng [[Guantanamo Bay|Look ng Guwantanamo]] sa [[Cuba|Kuba]] mula 1898.
▲Bilang pangatlong pinakamalaking bansa sa buong mundo (sa kabuuang sukat), ang paysahe at mga tanawin sa Estados Unidos ay magkakaiba: lupang kakahuyang katamtaman (temperate forest) sa Silangang baybayin, [[bakawan]] sa [[Florida]], ang [[Malaking Kapatagan]] sa gitang bahagi ng bansa, ang sistemang [[Ilog Mississippi]]-[[Ilog Missouri|Missouri]], ang [[Great Lakes]] na parte rin ng sa [[Canada]], [[Rockies]] na nasa kanluran ng kapatagan, ilang disyerto at sonang katamtaman sa baybaying kanluran ng Rockies, at mga kagubatang katamtaman (temperate rainforest) sa bahaging Pasipiko ng Hilagang-Kanluran. Dagdag paysahe din ang [[Alaska]] at mga [[bulkan|mabulkang]] pulo ng [[Hawaii]].
▲Walang pag-aangking teritoryal ang Estados Unidos sa [[Antartica|Antartika]] ngunit nakapagreserba ng karapatang gawin ito.
▲Ang klima ay iba-iba rin: tropikal sa [[Hawaii]] at timog [[Florida]], at [[tundra]] naman sa [[Alaska]] at sa mga tuktok ng matataas na bundok (pati ng Hawaii). Karamihan sa mga bahaging Hilaga at Silangan ay dumaranas ng klimang kontinental-katamtaman, may mainit na tag-araw at malamig na taglamig. Ang timog bahagi ng bansa naman ay dumaranas ng subtropikal na klimang umedo na may katamtamang taglamig at mahahaba at umedong tag-araw.
▲{{USA midsize imagemap with state names}}
▲=== Patakarang panlabas ===
▲Ang paghaharing militar, ekonomiko, at kultural ng Estados Unidos ang dahilan kung bakit isang mahalagang tema sa politika ng bansa ang patakarang panlabas (o foreign policy) nito, bukod pa sa kahalagahan ng imahen ng Estados Unidos sa buong mundo.
▲Nauntog ang patakarang panlabas ng Estados Unidos sa pagitan ng [[pamumukod]] o ''isolationism'', [[imperyalismo]] at paghahalo ng mga ito, sa buong kasaysayan ng bansa.
▲Nagresulta ang malakas na impluwensiya nito sa politika at kultura ng buong mundo sa sobrang [[anti-Amerikanismo|pagkamuhi]] ng ilan dito, at [[Amerikopilya|pagpuri]] naman at paghanga para sa ilan. Isang halimbawa nito si [[Ayatollah Khomeini]] na tinawag ang Estados Unidos "The Great Satan" (Ang Dakilang Satanas).
== Tingnan din ==
| |||