Salaping kripto: Pagkakaiba sa mga binago

Ang '''salaping kripto''' ({{Lang-en|cryptocurrency}}, {{Lang|en|crypto currency}}, o {{Lang|en|crypto}}) ay isang [[digital asset|dihital na asset]] na idinisenyo na gumana bilang [[Medium of exchange|daluyan ng palitan]] ({{Lang|en|medium of exchange}}) kung saan ang indibidwal na pagmamay-ari ng barya ay nakaimbak sa isang [[ledger|ledyer]] na umiiral sa anyo ng komputerisadong [[database]] na gumagamit ng [[Strong cryptography|matibay na kriptograpiya]] upang maprotektahan ang mga tala ng transaksyontransaksiyon, kontrolin ang paglikha ng mga karagdagang barya, at patunayan ang paglipat ng pagmamay-ari ng barya.<ref name="crypto currency">{{Cite news|last=Andy Greenberg|date=Abril 20, 2011|title=Crypto Currency|work=Forbes|url=https://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html|url-status=live|access-date=Agosto 8, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140831001109/http://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html|archive-date=Agosto 31, 2014|language=en|trans-title=Salaping Kripto}}</ref><ref name="reuterspricing">{{Cite news|last=Polansek|first=Tom|date=Mayo 2, 2016|title=CME, ICE prepare pricing data that could boost bitcoin|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/article/us-cme-group-bitcoin-idUSKCN0XT1G1|access-date=Mayo 3, 2016|language=en|trans-title=CME, ICE, naghahanda ng datos ng pagpresyo na makakapagpalakas sa bitcoin}}</ref> Kadalasan, hindi ito umiiral sa pisikal na anyo (gaya ng perang papel) at karaniwang hindi ito iniisyu ng isang sentral na awtoridad. Karaniwang gumagamit ang mga salaping kripto ng [[Decentralization|desentralisadong kontrol]] sa halip ng sentralisadong [[digital currency|salaping dihital]] at mga sistema ng mga [[bangko sentral]].<ref>{{Cite web|last=Allison|first=Ian|date=Setyembre 8, 2015|title=If Banks Want Benefits of Blockchains, They Must Go Permissionless|url=http://www.ibtimes.co.uk/nick-szabo-if-banks-want-benefits-blockchains-they-must-go-permissionless-1518874|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150912031654/http://www.ibtimes.co.uk/nick-szabo-if-banks-want-benefits-blockchains-they-must-go-permissionless-1518874|archive-date=Setyembre 12, 2015|access-date=Setyembre 15, 2015|website=International Business Times|language=en|trans-title=Kung Gusto ng mga Bangko ang mga Benepisyo ng mga Blockchain, Kailangan Nilang Maging Walang Permiso}}</ref> Kapag nagagawa o nalilikha ang isang salaping kripto bago ang pag-iisyu o iniisyu ng iisang taga-isyu, kadalasan itinuturing ito na sentralisado. Kapag ipinatupad na may desentralisadong kontrol, gumagana ang bawat salaping kripto sa pamamagitan ng teknolohiya ng [[distributed ledger|nakapamahaging ledyer]] ({{Lang|en|distributed ledger}}), kadalasan isang [[blockchain]], na nagsisilbi bilang as a pampublikong at pinansiyal na database ng transaksyontransaksiyon.<ref>{{Cite web|last=Matteo D'Agnolo|title=All you need to know about Bitcoin|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/international/business/all-you-need-to-know-about-bitcoin/articleshow/48910867.cms|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151026140555/http://economictimes.indiatimes.com/news/international/business/all-you-need-to-know-about-bitcoin/articleshow/48910867.cms|archive-date=Oktubre 26, 2015|website=timesofindia-economictimes|trans-title=Lahat ng kailangan mong malaman tungkol sa Bitcoin|language=en}}</ref>

Ayon kay Jan Lansky, ang salaping kripto ay isang sistema na tumutupad sa anim na batayan ang salaping kripto:<ref>{{Cite journal|last=Lansky|first=Jan|date=Enero 2018|title=Possible State Approaches to Cryptocurrencies|url=http://si-journal.org/index.php/JSI/article/viewFile/335/325|journal=Journal of Systems Integration|volume=9/1|pages=19–31|doi=10.20470/jsi.v9i1.335|language=en|trans-title=Posibleng Mga Pagtatalakay ng Estado sa Mga Salaping Kripto}}</ref>

# Hindi nangangailangan ang sistema ng isang sentral na awtoridad, napapanatili ang estado nito ay pinananatili sa pamamagitan ng ipinagkaloobipinamahaging kasunduan na({{Lang|en|distributed pinagkasunduanconsensus}}).

# PinapanatiliNagpapanatili ngang sistema angng isang pangkalahatang-ideya ng mga yunit ng salaping kripto at ng kani-kanilang pagmamay-ari.

# Tinutukoy ng sistema kung maaaringmakakapaglikha malikha angng mga bagong yunit ng salaping kripto. Kung maaaringmakakapaglikha malikha angng mga bagong yunit ng salaping kripto, tinutukoy ng sistema ang mga pangyayarikalagayan sang kanilangpinanggalingan pinagmulanng mga iyon at kung paano malalaman ang pagmamay-ari ng mga bagong yunit na itoiyon.

# AngMaaari lamang patunayan ang pagmamay-ari ng mga yunit ng salaping kripto aysa maaaring patunayanpamamagitan ng mga [[Kriptograpiya|kriptograpikong]] paraan lamang.

# Pinapayagan ng sistema na maisagawa ang mga transaksyontransaksiyon na kung saan binagonababago ang pagmamay-ari ng mga kriptograpikong yunit. Ang isangtanging pahayagmakakapag-isyu ng transaksyonkuwenta ayng maaaritransaksiyon lamang({{Lang|en|transaction maibigaystatement}}) ngay isang institusyon na nagpapatunay ng kasalukuyang pagmamay-ari ng mga yunit na ito.

# Kung [[Simultaneously|sabay-sabay]] na ipinasok ang dalawang magkakaibang tagubilin para sa pagpapalit ng pagmamay-ari ng parehong mga kriptograpikong yunit, isa lamang ang pinipilipipiliin ng sistema.

Noong Marso 2018, idinagdag ang salitang ''cryptocurrency'' sa ''[[Merriam-Webster Dictionary]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.merriam-webster.com/words-at-play/new-words-in-the-dictionary-march-2018|title=The Dictionary Just Got a Whole Lot Bigger|last=|first=|date=Marso 2018|access-date=5 Marso 5, 2018|trans-title=Lalong Lumaki Ang Diksiyonaryo}}</ref>

=== AltcoinMga altcoin ===

Magmula noong Mayo 2018, umiiral ang mahigit sa 1,800 na mga salaping kripto specifications.<ref name="FT05142018">{{Cite news|author=Badkar|title=Fed's Bullard: Cryptocurrencies creating 'non-uniform' currency in US|url=https://www.ft.com/content/29dcb760-5787-11e8-b8b2-d6ceb45fa9d0|accessdate=14 Mayo 2018|publisher=Financial Times}}</ref> Sa loob ng isang sistema ng salaping kripto, ang kaligtasan, integridad, at balanse ng mga [[Ledger|ledyer]] ay pinananatili ng isang komunidad ng mga pare-parehong hindi mapagkakatiwalaang mga partido na tinatawag na mga [[Miners|minero]]: na gumagamit ng kanilang mga kompyuter upang matulungan ang pagpapatibay at pagtatatak ng oras ng mga transaksyontransaksiyon, at idinaragdag ang mga ito sa ledyer alinsunod sa isang natatanging pamamaraan ng pagtatatak ng oras.<ref name="primer" />

Ibinibigay ng isang [[blockchain]] ang katotohanan ng bawat kuwalta ng salaping kripto. Ang blockchain ay isang patuloy na lumalagong listahan ng mga [[Record (computer science)|talaan]] na tinatawag na mga ''bloke'' na konektado at pinoprotekta gamit ang [[kriptograpiya]].<ref name="te20151031" /> Ang bawat bloke ay kadalasang naglalaman ng [[Cryptographic hash function|hash]] pointer bilang isang koneksyon sa isang nakaraang block,<ref name="cryptocurrencytech" /> isang [[Trusted timestamping|tatak-oras]] o timestamp at datos ng transaksyontransaksiyon.<ref name="IPblockchain">{{Cite web|title=Blockchain|url=http://www.investopedia.com/terms/b/blockchain.asp|accessdate=19 Marso 2016|quote=Based on the Bitcoin protocol, the blockchain database is shared by all nodes participating in a system.|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160323045814/http://www.investopedia.com/terms/b/blockchain.asp|archivedate=23 Marso 2016}}</ref> Sa pamamagitan ng disenyo, bukal na lumalaban ang mga blockchain sa pagbabago ng mga datos. Ito ay "isang lantad, [[Distributed ledger|ipinamamahaging ledyer]] na maaaring magtala ng mga transaksyontransaksiyon sa pagitan ng dalawang partido nang mahusay at sa isang mapapatunayang at palagiang paraan".<ref name="hbr201701">{{Cite news|url=https://hbr.org/2017/01/the-truth-about-blockchain|title=The Truth About Blockchain|accessdate=17 Enero 2017|quote=The technology at the heart of bitcoin and other virtual currencies, blockchain is an open, distributed ledger that can record transactions between two parties efficiently and in a verifiable and permanent way.|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170118052537/https://hbr.org/2017/01/the-truth-about-blockchain|archivedate=18 Enero 2017}}</ref> Para gamitin bilang isang ibinahaging ledyer, ang isang blockchain ay karaniwang pinamamahalaan ng isang [[peer-to-peer]] network na sama-sama na sumusunod sa isang protokol para sa pagpapatunay ng mga bagong bloke. Sa sandaling naitala, hindi maaaring mabago nang pabalik ang datos sa anumang naibigay na bloke nang hindi binabago ang lahat ng mga susunod na bloke, na nangangailangan ng sabwatan ng karamihan ng network.

Gumagamit ang mga salaping kripto ng iba't ibang mga pamamaraang pantatak ng oras upang "patunayan" ang katotohanan ng mga transaksyontransaksiyon na idinagdag sa blockchain ledyer nang hindi nangangailangan ng isang pinagkakatiwalaang ikatlong partido.

Isang paraan ang proof-of-stake sa pag-secure ng network ng salaping kripto at pagkamit ng ipinagkaloob na pagkasunduan sa pamamagitan ng paghiling sa mga gumagamit na ipakita ang kanilang pagmamay-ari ng isang tiyak na halaga ng pera. Iba ito sa mga sistema ng proof-of-work na nagpapatakbo ng mga algoritmong pang-hash na mahirap gamitin sa pagpapatunay ang mga elektronikong transaksyontransaksiyon. Higit sa lahat na nakasalalay ang pamamaraang ito higit sa lahat sa kuwalta, at walang karaniwan na anyo ito sa kasalukuyan. Ang ilang mga salaping kripto ay gumagamit ng isang pinagsamang [[proof-of-work]] / [[proof-of-stake]] na pamamaraan.<ref name="ars1"/>

Sa mga network ng salaping kripto, ang ''pagmimina'' ay isang pagpapatunay ng mga transaksyontransaksiyon. Para sa pagpupunyagi, makakukuha ang mga matagumpay na minero ng bagong salaping kripto bilang gantimpala. Binababa ng gantimpala ang mga [[Cryptocurrency|bayarin sa transaksyontransaksiyon]] sa pamamagitan ng paglikha ng komplimentaryong insentibo upang mag-ambag sa kapangyarihan ng pagproseso ng network. Nadagdagan ang reyt ng pagbuo ng hash, na nagpapatunay sa anumang transaksyontransaksiyon, sa paggamit ng mga natatanging makina tulad ng mga [[FPGA]] at [[Application-specific integrated circuit|ASIC]] na tumatakbo kumplikadong algoritmong pang-hash tulad ng SHA-256 at Scrypt.<ref name="KrishnanSaketh2015">{{Cite journal}}</ref> Nagsimula ang pabilisan para sa mas mura pero mas mahusay na mga makina noong araw na ipinakilala noong 2009 ang unang salaping kripto, bitcoin.<ref name="KrishnanSaketh2015" /> Dahil dumadami ang mga taong pumapasok sa mundo ng virtual na pera, naging mas kumplikado ang pagbuo ng mga hash para sa pagpapatunay na ito sa paglipas ng mga taon, at may mga minerong nangailangang maglagay ng mga malalaking halaga ng pera sa paggamit ng mararaming mga ASIC na may mataas na pagtakbo. Sa gayon, madalas na hindi nagbibigay-katwiran ang halaga ng pera na nakuha para sa paghahanap ng isang hash para sa halaga ng pera na ginastos sa pagtayo ng mga makina, ang mga pasilidad na pampalamig upang mapaglabanan ang napakalaking halaga ng init na kanilang inilalabas, at ang kuryente na kinakailangan upang patakbuhin ang mga ito.<ref name="KrishnanSaketh2015" /><ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2018/jan/17/bitcoin-electricity-usage-huge-climate-cryptocurrency|date=17 Enero 2018}}</ref>

Malasagisag ang Bitcoin kaysa sa anonimo kung saan hindi nakatali sa mga tao ang salaping kripto sa loob ng isang wallet, ngunit sa isa o higit pang mga tukoy na mga susi (o "address").<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-13/mystery-of-the-2-billion-bitcoin-whale-that-fueled-a-selloff|title=Mystery of the $2 Billion Bitcoin Whale That Fueled a Selloff|last=Lee|first=Justina|date=13 Setyembre 2018|access-date=}}</ref> Sa gayon, hindi makikilala ang mga may-ari ng bitcoin, ngunit makikita ng publiko ang lahat ng kanilang mga transaksyontransaksiyon sa blockchain. Gayunman, madalas na kinakailangan ng batas mula sa [[Cryptocurrency exchanges|palitan ng salaping kripto]] na mangolekta ng personal na impormasyon ng mga gumagamit.

=== Bayarin sa transaksyontransaksiyon ===

Nakasalalay higit sa lahat ang mga bayarin sa transaksyontransaksiyon ng mga salaping kripto sa [[Pagpupuno at pangangailangan|pagpupuno]] ng kapasidad ng network sa panahong iyon, laban sa [[Pagpupuno at pangangailangan|pangangailangan]] mula sa may-ari ng pera ng mas mabilis na transaksyontransaksiyon. Maaaring pumili ang may-hawak ng pera ng espesipikong bayarin sa transaksyontransaksiyon, habang nagpoproseso ang mga entidad ng network ng mga transaksyontransaksiyon mula sa pinakamataas na inaalok na bayad patungo sa pinakamababa. Maaaring paalwanin ang proseso ng mga palitan ng salaping kripto para sa mga may hawak ng pera sa pamamagitan ng pagbibigay ng mga alternatibong priyoridad at sa gayon matukoy kung aling bayad ang posibleng magbunga sa pagpoproseso ng transaksyontransaksiyon sa hiniling na oras.

Para sa [[Ethereum|ether]], umiiba ang bayarin sa transaksyontransaksiyon ayon sa pagiging kumplikado ng pagtutuos, paggamit ng bandwidth, at pangangailangan ng imbakan, habang umiiba ang bayarin sa transaksyontransaksiyon ng Bitcoin ayon sa laki ng transaksyontransaksiyon at kung gumagamit ang transaksyontransaksiyon ng [[SegWit]]. Noong Setyembre 2018, ang kalagitnaang bayarin sa transaksyontransaksiyon para sa ether ay tumugma sa $0.017,<ref>{{Cite web|url=https://ethgasstation.info/}}</ref> habang tumugma naman ang bitcoin sa $0.55.<ref>{{Cite web|url=https://bitinfocharts.com/comparison/bitcoin-transactionfees.html}}</ref>

Malaya sa mga pormal na sistemang pagbabangko ang mga transaksyontransaksiyon na nagaganap sa paggamit at pagpapalitan ng mga altcoins, at sa gayon mas nadadalian ang mga indibiduwal na iwasan ang buwis. Dahil batay sa inuulat ng tatanggap sa serbisyong rentas ang pagmamapa ng mabubuwisang kita, nagiging napakahirap ang pagbilang ng mga transaksyongtransaksiyong ginawa gamit ang mga umiiral na salaping kripto, isang paraan ng palitan na kumplikado at mahirap subaybayan.<ref name=":1"> LISTAHAN; CLARKE, D; MCCORRY, P; Bitcoin: Perils ng isang Hindi Pinagsamang Pandaigdigang P2P Pera [Ni S. T Ali, D. Clarke, P. McCorry Newcastle-upon-Tyne: Newcastle University: Computing Science, 2015. (Newcastle University, Computing Science, Technical Report Series, TR-1470) </ref>

Maaari ring magsilbi ang mga anonimong sistema na ibinibigay ng karamihan ng mga salaping kripto bilang mas simpleng paraan upang maglinis ng pera. Kaysa sa paglinis ng pera sa pamamagitan ng isang masalimuot na koneksyon ng mga pinansyal na aktor at mga ''offshore bank accounts'', maaaring makamit ang paglilinis ng pera gamit ang mga altcoins sa pamamagitan ng mga anonimong transaksyontransaksiyon.<ref name=":1"> LISTAHAN; CLARKE, D; MCCORRY, P; Bitcoin: Perils ng isang Hindi Pinagsamang Pandaigdigang P2P Pera [Ni S. T Ali, D. Clarke, P. McCorry Newcastle-upon-Tyne: Newcastle University: Computing Science, 2015. (Newcastle University, Computing Science, Technical Report Series, TR-1470) </ref>

Mayroon ding mga pulos-teknikal na elemento na dapat isaalang-alang. Halimbawa, nagreresulta ang teknolohikal na pagsulong ng mga salaping kripto tulad ng bitcoin sa mataas na mga agarang gastos sa mga minero sa anyo ng dalubhasang [[Hardware (kompyuter)|hardware]] at [[software]].<ref>[http://theweek.com/article/index/242753/want-to-make-money-off-bitcoin-mining-hint-dont-mine Want to make money off Bitcoin mining? Hint: Don't mine] {{Webarchive}}, ''The Week,'' 15 Abril 2013</ref> Karaniwang hindi maibabalik ang mga transaksyongtransaksiyong salaping kripto matapos kumpirmahin ng iilang mga bloke ang transaksyontransaksiyon. Bukod pa rito, maaaring permanenteng mawala ang mga pribadong key ng salaping kripto mula sa lokal na imbakan dahil sa malware, pagkawala ng data o pagkawasak ng pisikal na medya. Pinipigilan nito ang paggastos ng salaping kripto, na nagbubunga sa epektibong pag-alis nito mula sa mga merkado.<ref>[http://c4ss.org/content/25638 Keeping Your Cryptocurrency Safe] {{Webarchive}}, Center for a Stateless Society, 1 Abril 2014</ref>