Wikipedia

Aserbayan: Pagkakaiba sa mga binago

Browse history interactively
← Nakaraang pagkakaibaSusunod na pagkakaiba →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.7
Senior Forte (usapan | ambag)
1,997 edit
mNo edit summary
Linya 1:
{{otheruses}}
{{Infobox country
| conventional_long_name = Republika ng Aserbayan
| common_name = Azerbaijan
| native_name = ''Azərbaycan Respublikası''
| native_name = {{native name|az|Azərbaycan Respublikası}}
| common_name = Aserbayan
| image_flag = Flag of Azerbaijan.svg
| national_motto = <!-- The Republic of Azerbaijan has no official, constitutionally fixed motto -->
| image_coat = Emblem of Azerbaijan.svg
| national_anthem = {{vunblist |''[[Azərbaycan marşı]]'' |{{small|"Martsa ng Azerbaijan"}}|<center>[[File:National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg]]</center>}}
| symbol_type = Pambansang Sagisag
| image_flag = Flag of Azerbaijan.svg
| national_motto = {{lang|az|Odlar Yurdu}}<br />"Lupain ng Apoy"
| alt_flag = Three equally sized horizontal bands of blue, red, and green, with a white crescent and an eight-pointed star centered in the red band
| national_anthem = {{lang|az|Azərbaycan marşı}}<br />[[Azerbaycan marsi]]<br />"Martsa ng Aserbayan"{{center|[[File:Azərbaycan marşı instrumental.ogg]]}}
| image_coat = Coat of arms of Azerbaijan.svg
| image_map = Azerbaijan with Nagorno Karabakh region.svg
| symbol_type = Sagisag
| map_caption = Lokasyon ng Aserbayan (lunti) sa [[Daigdig]] kasama ang teritoryong kontrolado ng [[Republika ng Artsah]] (lunting mapusyaw).
| image_map = Azerbaijan (orthographic projection).svg
| capital = [[Baku]]
| map_caption = Kinaroroonan ng Azerbaijan.
| capitallargest_city = [[Baku]]
| coordinates = {{coord|40|23|43|N|49|52|56|E|type:city}}
| largest_city = kabisera
| official_languages = [[Wikang Aseri|Aseri]]
| ethnic_groups_year = 2009
| demonym = Azerbaijani
| ethnic_groups = {{Unbulleted list |91.6% Aseri |2.0% Talyshi|2.0% Lesgino|1.4% Armenyo|1.3% Ruso|item3_style=padding-top:0.2em;line-height:1.2em|2.4% Iba pa}}
| government_type = [[Dominant-party system|Dominant-party]] [[Presidential system|presidential republic]]
| religion = {{unbulleted list| 96.9% [[Islam]]|3.0% [[Kristiyanismo]]|0.1% Iba pa}}
| leader_title1 = [[Pangulo ng Azerbaijan|Pangulo]]
| demonym = {{ublist |Aseri |Aserbayani}}
| leader_name1 = {{#statements:P35}}
| government_type = [[Republika|Republikang]] [[Estadong unitaryo|unitaryong]] [[Sistemang semi-presidensyal|semi-presidensyal]]
| leader_title2 = [[Punong Ministro ng Azerbaijan|Punong Ministro]]
| leader_title1 = [[Pamahalaan ng Aserbayan#Pangulo|Pangulo]]
| leader_name2 = {{#statements:P6}}
| leader_name1 = [[Ilham Aliyev]]
| legislature = [[Pambansang Kapulungan ng Azerbaijan|Pambansang Kapulungan]]
| leader_title2 = [[Pamahalaan ng Aserbayan#Pangalawang Pangulo|Pangalawang Pangulo]]
| sovereignty_type = Pagkakabuo
| leader_name2 = [[Mehriban Aliyeva]]
| established_event1 = [[Azerbaijan Democratic Republic|Demokratikong Republika]]
| leader_title3 = [[Pamahalaan ng Aserbayan#Punong Ministro|Punong Ministro]]
| established_date1 = 28 Mayo 1918
| leader_name3 = [[Ali Asadov]]
| established_event2 = [[Azerbaijan Soviet Socialist Republic|Soviet Socialist Republic]]
| leader_title4 = [[Asembleyang Pambansa (Aserbayan)#Tagapagsalita|Tagapagsalita]]
| established_date2 = 28 Abril 1920
| leader_name4 = [[Sahiba Gafarova]]
| established_event3 = {{nowrap|Kasarinlan mula<br />sa [[Unyong Sobyet]]}}
| legislature = [[Asembleyang Pambansa (Aserbayan)|Asembleyang Pambansa]]
| established_date3 = 30 Agosto 1991 (nagpahayag)<br />Oktubere 18, 1991 (kasarinlan)
| sovereignty_type = [[Kasaysayan ng Aserbayan|Kasaysayan]]
| area_km2 = 86600
| established_event1 = [[Imperyong Sapabida]]
| area_sq_mi = 33436 <!--Do not remove [[WP:MOSNUM]]-->
| established_date1 = Hulyo 1501
| area_rank = ika-114
| established_event2 = [[Aserbayan (Iran)|Dominyong Persa]]
| percent_water = 1.6
| established_date2 = 1736-1868
| population_estimate = 9,624,900<ref name="Azərbaycanda əhalinin sayı açıqlanıb ">[http://www.azadliq.az azadlıq saytı]: [http://www.azadliq.az/xeber/20667/azerbaycan-ehalisinin-sayi-aciqlanib-statistika/Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət] – xəbərin yayınlanma tarixi: 11 iyun 2015</ref>
| established_event3 = [[Bireynato ng Kawkasya#Gobernasyon ng Baku|Gobernasyon ng Baku]]
| population_estimate_year = 2015
| established_date3 = 1846-1868
| population_estimate_rank = ika-89
| established_date4 = 28 Mayo 1918
| population_density_km2 = 105.8
| established_event4 = [[Republikang Demokratiko ng Aserbayan|Republikang Demokratiko]]
| population_density_sq_mi = 274.1 <!--Do not remove [[WP:MOSNUM]]-->
| established_date5 = 28 Abril 1920
| population_density_rank = ika-103
| established_event5 = [[Republikang Sosyalistang Sobyetiko ng Aserbayan|Republikang Sosyalistang Sobyetiko]]
 
| established_event6 = Kasarinlan mula sa [[Unyong Sobyetiko]]
| GDP_PPP_year = 2015
| established_date6 = 30 Agosto 1991
| GDP_PPP = $168.4 bilyon<ref name="imf2">{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=72&pr.y=12&sy=2012&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLUR%2CLP&grp=0&a=|title=Azerbaijan |publisher=International Monetary Fund |accessdate=7 Setyembre 2014}}</ref>
| established_event7 = [[Komonwelt ng mga Estadong Malaya#Protokolo ng Alma-Ata|Pagkakasapi]] sa [[Komonwelt ng mga Estadong Malaya]]
| GDP_PPP_rank =
| established_date7 = 21 Disyembre 1991
| GDP_PPP_per_capita = $17,500<ref name=imf2/>
| established_event8 = Pagpasok sa [[Nasyones Unidas]] (Resolusyon 742 ng [[Sistema ng Nasyones Unidas#Konsehong Pangkatiwasayan|Konsehong Pangkatiwasayan]])
| GDP_PPP_per_capita_rank =
| established_date8 = 2 Marso 1992
| GDP_nominal = $87.763 bilyon<ref name=imf2/>
| established_event9 = Kasalukuyang [[Saligang Batas ng Aserbayan|Saligang Batas]]
| GDP_nominal_rank =
| established_date9 = 12 Nobyembre 1995
| GDP_nominal_year = 2015
| area_km2 = 86600
| GDP_nominal_per_capita = $9,278<ref name=imf2/>
| area_rank = ika-112
| GDP_nominal_per_capita_rank =
| area_sq_mi = 33436
| Gini_year = 2008
| percent_water = 1.6
| Gini_change = <!--increase/decrease/steady-->
| population_estimate = 10,164,464
| Gini = 33.7 <!--number only-->
| population_estimate_year = Marso 2022
| Gini_ref =<ref name="wb-gini">{{cite web |url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title=Gini Index|publisher=World Bank |accessdate=2 March 2011}}</ref>
| population_estimate_rank = ika-90
| Gini_rank =
| population_density_km2 = 117
| HDI_year = 2013<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| population_density_sq_mi = 293
| HDI_change = decease<!--increase/decrease/steady-->
| population_density_rank = ika-99
| HDI = 0.747 <!--number only-->
| GDP_PPP = $160.713&nbsp;bilyon
| HDI_ref =<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/AZE.html|title=Human Development Index, 2012 Update|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=15 June 2012|archive-date=21 Enero 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120121093046/http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/AZE.html|url-status=dead}}</ref>
| GDP_PPP_year = 2021
| HDI_rank = ika-76
| GDP_PPP_rank =
| currency = [[Manat ng Aserbayan|Manat]] (₼)
| GDP_PPP_per_capita = $15,882
| currency_code = AZN
| GDP_PPP_per_capita_rank =
| time_zone =
| GDP_nominal = $54.622 bilyon
[[Azerbaijan Time|AZT]] ([[UTC+04]])
| GDP_nominal_year = 2021
| utc_offset_DST = +5
| GDP_nominal_rank =
| drives_on = kanan
| GDP_nominal_per_capita = $5,398
| calling_code = 994
| GDP_nominal_per_capita_rank =
| cctld = [[.az]]
| Gini = 33.7
|footnote_a = Walang bansang kumikilala sa [[Republikang Nagorno-Karabakh]] at ito'y isang ''de facto'' na malayang bansa lamang, at itinuturing na bahagi pa rin ng Azerbaijan.
| Gini_year = 2008
| Gini_change = increase
| HDI = 0.756
| HDI_year = 2019
| HDI_change = increase
| HDI_rank = ika-88
| currency = [[Manat ng Aserbayan|Manat]] (₼)
| currency_code = AZN
| time_zone = AZT
| utc_offset = +4
| date_format = dd.mm.yyyy (AD)
| drives_on = kanan
| calling_code = +994
| cctld = [[.az]]
| today =
}}
Ang '''Aserbayan''' (<small>pagbigkas:</small> /á•zër•bay•ján/, {{lang-az|Azərbaycan}}), opisyal na '''Republika ng Aserbayan''' ({{lang-az|Azərbaycan Respublikası}}), ay isang transkontinental na bansa sa [[Caucasus]], matatagpuan ito kung saan nagtatagpo ang Silangang Europa at Kanlurang Asya.{{refn|group=A|name=first|Bagaman malimit na naihahanay sa Europa, ang Azerbaijan ay itinuturing sa pangkalahatan na matatagpuan sa Kanlurang Asya at ang hilagang bahagi nito'y nahahati ng [[Greater Caucasus]] na kinikilalang hangganan ng Asya at Europa. Isinasama ng [[United Nations]] ang Azerbaijan sa Kanlurang Asya,<ref>{{cite web|url = http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm |title = Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings | language = Ingles | publisher = [[United Nations]]|accessdate = 3 Nobyembre 2015| date = 31 Oktubre 2013}}</ref> samantalang ang ilang lathalain gaya ng [[CIA World Factbook]] ay isinasama ito sa Timog-kanlurang Asya;<ref>{{cite book | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html | title = The World Factbook | chapter = Azerbaijan | accessdate = 3 Nobyembre 2015 | publisher = [[Central Intelligence Agency]] | date = 28 Oktubre 2015 | language = Ingles | archive-date = 9 Hulyo 2016 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html | url-status = dead }}</ref> ayon naman sa [[Encyclopædia Britannica]], ito at ang [[Georgia (bansa)|Georgia]] ay nasa Asya,<ref>{{cite book| first = Evgeny Dmitrievich | last = Silaev| title = Encyclopædia Britannica | chapter = Azerbaijan | date = 3 Nobyembre 2015 | language = Ingles}}</ref> habang napapabilang ito sa Europa ayon sa Worldatlas.com.<ref>{{cite web | url = http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/europe/az.htm | publisher = Worldatlas.com | title = Azerbaijan | accessdate = 3 Nobyembre 2015 | language = Ingles }}</ref>}} Sa kanluran nito matatagpuan ang [[Dagat Caspian]], [[Rusya]] sa hilaga, [[Georgia (bansa)|Georgia]], [[Armenia]] sa kanluran, at [[Iran]]. Ang [[eksklabe]] naman ng [[Nakhchivan]] ay napalilibutan ng [[Armenia]] sa hilaga at silangan, [[Iran]] sa timog at kanluran, at [[Turkey]] sa hilagang-kanluran.
 
Ang '''Aserbayan''' ({{lang-az|Azərbaycan|Azerbaycan}}, <small>[[Alpabetong Aseri|tr.]]</small> ''Azerbaycan''), opisyal na '''Republika ng Aserbayan''' ({{lang-az|Azərbaycan Respublikası}}, <small>[[Alpabetong Aseri|tr.]]</small> ''Azerbaycan Respublikasi''), ay isang bansang transkontinental na matatagpuan sa [[Silangang Europa]] at [[Kanlurang Asya]]. Ito ay bahagi ng [[Transkawkasya]] at pinapaligiran ng [[Rusya]] (sa [[Republika ng Dagestan]]) sa hilaga, [[Dagat Kaspiyo]] sa silangan, [[Heorhiya]] sa hilagang-kanluran, [[Armenya]] at [[Turkiya]] sa kanluran, at [[Iran]] sa timog. Ang [[Baku]] ay ang kabisera at pinakamalaking lungsod ng bansa.
Nagpahayag ng kasarinlan ang [[Azerbaijan Democratic Republic]] noong 1918 at naging kauna-unahang demokratiko at sekular na bansang may mayoryang-Muslim.<ref>{{cite book| first = Tadeusz | last = Swietochowski | title = Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition| publisher = Columbia University Press | year = 1995 | ISBN = 978-0-231-07068-3| language = Ingles}}</ref><ref>{{cite book | first = Reinhard | last = Schulze| title = A Modern History of the Islamic World | publisher = I.B.Tauris | year = 2000 | language = Ingles | ISBN = 978-1-86064-822-9}}</ref> Ito rin ang unang bansang may mayoryang-Muslim, kasunod ng [[Ehipto]] na nagkaroon ng mga opera, teatro, at mga modernong unibersidad.<ref name="E.Cornell">{{cite book | last = Cornell | first = Svante E. | language = Ingles | title = The Politicization of Islam in Azerbaijan | publisher = Silk Road Paper | year = 2006 | pages = 124, 222, 229, 269–270}}</ref> Isinanib ito sa [[Unyong Sobyet]] noong 1920 bilang [[Azerbaijan Soviet Socialist Republic|Aserbayan Soviet Socialist Republic]].<ref name="Swietochowski Borderland" /><ref>{{cite book |last=Pipes|first=Richard |authorlink=Richard Pipes|year=1997|location=Cambridge, Massachusetts|title=The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923|pages= 218–220, 229 |edition=2nd |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-30951-7}}</ref> Noong 30 Agosto 1991, nagpahayag ng kasarinlan ang Aserbayan,<ref>{{cite book|last=King|first=David C.|title=Azerbaijan|date=2006|publisher=Marshall Cavendish|page=27|isbn =978-0761420118 | language = Ingles}}</ref> bago opisyal na [[Pagbuwag ng Unyong Sobyet|buwagin ang Unyong Sobyet]]. Noong Setyembre 1991, ang pinagtatalunang rehiyon ng [[Nagorno-Karabakh]] na may mayoryang-Armenian ay nagsulong ulit ng kanilang hangarin na magkaroon ng hiwalay na estado na [[Nagorno-Karabakh Republic]].<ref>{{cite book| last = Zürcher| first = Christoph| year = 2007 | title = The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus | location = New York| publisher = New York University Press| page= 168| ISBN= 978-0814797099}}</ref> Epektibong nagsasarili ang rehiyon mula sa simula ng [[Digmaang Nagorno-Karabakh]] noong 1991, subalit ito ay kinikilalang bahagi ng Aserbayan hanggang sa magkaroon ng pinal na solusyon sa katayuan nito sa pamamagitan ng negosasyon na isasagawa ng [[OSCE]].<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res822.htm |title= Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года |publisher=United Nations |accessdate=4 Enero 2011|language=Ruso}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res874.htm |title= Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года |publisher=United Nations |accessdate=4 Enero 2011|language=Ruso}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res884.htm |title= Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года |publisher=United Nations |accessdate=4 Enero 2011|language=Ruso}}</ref>
 
Orihinal itong tinirhan ng kabihasnang Kawkausong Albanes (Aghvank), isang bayang Kristiyanong lokal na mayroon ng kanilang sariling alpabeto, ngunit halos nawalan ito ng bakas dahil sa Islamikong panlulupig. Sa kalaunan ay naging mayoryang-Muslim ang lugar, ngunit isa sa mga pinakasuportado sa sekularismo at pagpaparayang relihiyoso. Iprinoklama ng [[Republikang Demokratiko ng Aserbayan]] ang kasarinlan nito mula sa [[Republikang Pederatibong Demokratiko ng Transkaukasya]] noong 1918 at naging ang kauna-unahang estadong sekular at demokratiko sa mundong Islamiko. Naipatalsik ang pamahalaan nito ng Ika-11 Hukbo ng [[Hukbong Pula]] noong 1920, at pagkatapos ay naitatag ang [[Republikang Sosyalistang Sobyetiko ng Aserbayan]] bilang isa sa 15 republikang bumuo ng [[Unyong Sobyetiko]]. Nagsimula ang [[Unang Digmaan ng Nagorno-Karabah]] noong 1988 sa pagitan ng mga mayoryang etnikong Armenyo sa rehiyong [[Nagorno-Karabah]] at Aserbayan; nang naganap ang digmaan ay nagdeklara ng kasarinlan ang modernong [[Republika ng Aserbayan]] noong 30 Agosto 1991 habang binuo ng mga Armenyo ang [[Republikang ng Artsah]] sa Nagorno-Karabah noong 2 Setyembre, ilang buwan bago mabuwag ang Unyong Sobyetiko. Nagtapos ang digmaan noong 1994 nang pandaigdigang kinilala ang lugar at pitong distritong nakapalibot bilang bahagi ng Aserbayan habang [[de facto|de factong]] nag-isa ang Artsah at Armenya. Muling sumibol ang mga tensyon at umumpisa ang [[Ikalawang Digmaan ng Nagorno-Karabah]] noong 27 Setyembre 2020. Tumagal ito hanggang 10 Nobyembre ng parehong taon, kung saan naibalik ang halos lahat ng teritoryong nakuha ng Armenya sa unang digmaan.
 
Ang bansa ay isang [[republika|republikang]] [[estadong sekular|sekular]], [[estadong unitaryo|unitaryo]], [[sistemang semi-presidensyal|semi-presidensyal]], at [[saligang batas|konstitusyonalista]]. Isa ito sa anim na estadong Turkikong malaya at kasaping aktibo ng [[Organisasyon ng mga Estadong Turkiko]] at ng pamayanang [[Organisasyong Internasyonal ng Kalinangang Turkiko|TÜRKSOY]]. Mayroon ito ng mga relasyong diplomatiko sa 182 bansa at pagkakasapi sa 38 organisasyong internasyonal, kabilang ang [[Nasyones Unidas]], [[Konseho ng Europa]], [[Kilusang Di-Nakahanay]], [[Organisasyon para sa Katiwasayan at Kooperasyon sa Europa|OSCE]], at ang [[Organisasyon ng Tratado ng Hilagang Atlantiko#Pakikipagsosyo para sa Kapayapaan|programang pangkapayapaan]] ng [[Organisasyon ng Tratado ng Hilagang Atlantiko|Alyansang Hilagang Atlantiko]]. Isa itong estadong tagamasid ng [[Organisasyong Pandaigdig ng Komersyo]] at kasaping tagapagtatag ng [[GUAM]], [[Komonwelt ng mga Estadong Malaya]], at [[Organisasyon para sa Pagbabawal ng mga Sandatang Kimiko]]. Naihalal ang estado noong 9 Mayo 2006 bilang kasapi ng bagong nilikhang [[Konseho ng Karapatang Pantao ng Nasyones Unidas|Konseho ng Karapatang Pantao]] ng [[Sistema ng Nasyones Unidas#Asembleyang Pangkalahatan|Asembleyang Pangkalahatan ng ONU]]. Sinimulan ng bansa noong 1 Enero 2012 ang dalawang taong termino nito bilang kasaping di-permanente ng [[Sistema ng Nasyones Unidas#Konsehong Pangkatiwasayan|Konsehong Pangkatiwasayan ng ONU]], at noong 2015 ay naging kasaping tagamasid ito ng [[Poro ng mga Bayang Nagluluwas ng Gas]].
 
Ang Aserbayan isang [[bansang umuunlad]], kung saan ika-88 ito sa [[Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao]]. Ito ay may mataas na antas ng pag-unlad sa [[ekonomiya]], [[alpabetisasyon]], at pamantayan ng pamumuhay, at may mababang antas ng omisidiyo at kawalan ng trabaho kung ikukumpara sa mga bansa sa Silangang Europa at Komonwelt ng mga Estadong Malaya. Gayunpaman, inakusahan ang naghaharing [[Bagong Partido ng Aserbayan]], na nasa kapangyarihan mula pa noong 1993 sa ilalim ng dinastiyang Aliyev, ng [[awtoritarismo|pamumunong awtoritaryo]] at pagpapalala ng talaan ng [[karapatang pantao]] sa bansa. Kabilang sa mga paratang ay ang pagtaas ng mga paghihigpit sa kalayaang sibil, partikular sa kalayaan sa pamamahayag at pampolitikang panunupil.
 
== Heograpiya ==
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/wiki/Aserbayan"