Imperyong Akemenida: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
Xsqwiypb (usapan | ambag)
Xsqwiypb (usapan | ambag)
No edit summary
Linya 13:
|year_end = 330 BCE
|life_span = 550 BCE–330 BCE
|event_start = [[PersangPaghihimagsika Paghihimagsikna Persiya]]
|date_start =
|event_end = [[Mga Digmaan ni Alejandro ang Dakila|Pagbagsak sa MasedonyaMacedonia]]
|date_end =
|event1 = [[Labanan ng Thymbra|Pananakop sa Lydia]]
|date_event1 = 547 BKBCE
|event2 = [[Labanan ng Opis|Pananakop sa Babilonya]]
|date_event2 = 539 BKBCE
|event3 = [[Labanan ng Pelusium (525 BKBCE)|Pananakop sa Ehipto]]
|date_event3 = 525 BK
|event4 = [[Mga Digmaang Griyego-PersaPersiya]]
|date_event4 = 499–449 BK
|event5 = [[Labanan ng Pelusium (343 BK)BCE|Ikalawang pananakop sa Ehipto]]
|date_event5 = 343 BK
|
|p1 = Imperyong Medo[[Medes]]
|flag_p1 = Median Empire.jpg
|p2 = Imperyong Neo-Babilonio
Linya 42:
|p7 = Massagetae
|flag_p7 =
|s1 = Imperyong[[Kaharian Masedonyong Macedonia]]
|flag_s1 = Vergina Sun - Golden Larnax.png
|border_s1 = no
|s2 = [[Ikadalawampu't- walong Dinastiyadinastiya ng Ehipto]]
|flag_s2 =
|
|image_flag = Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg
|flag = Watawat ng Iran
|flag_type = Watawat ni [[Dakilang Ciro ang Dakila]]
|image_coat =
|symbol =
Linya 58:
|
|capital = [[Babilonya]]<ref name=EY>{{cite book|last=Yarshater|first=Ehsan|authorlink=Ehsan Yarshater|title=The Cambridge History of Iran, Volume 3|year=1993|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-20092-9|page=482|quote=Of the four residences of the Achaemenids named by [[Herodotus]] — [[Ecbatana]], [[Pasargadae]] or [[Persepolis]], [[Susa]] and [[Babylon]] — the last [situated in Iraq] was maintained as their most important capital, the fixed winter quarters, the central office of bureaucracy, exchanged only in the heat of summer for some cool spot in the highlands. Under the [[Seleucid Empire|Seleucids]] and the [[Parthian Empire|Parthians]] the site of the Mesopotamian capital moved a little to the north on the [[Tigris]] — to [[Seleucia]] and [[Ctesiphon]]. It is indeed symbolic that these new foundations were built from the bricks of ancient [[Babylon]], just as later [[Baghdad]], a little further upstream, was built out of the ruins of the [[Sasanian Empire|Sassanian]] double city of [[Al-Mada'in|Seleucia-Ctesiphon]].}}</ref> (pangunahing kabisera), [[Pasargadae]], [[Ecbatana]], [[Susa]], [[Persepolis]]
|common_languages = [[Lumang PersaPersiyano]]{{anchor|infoa}}<sup>[[#inforefa|[a]]]</sup><br/>[[Imperyal na Arameo]]{{anchor|infob}}<sup>[[#inforefb|[b]]]</sup><br/>[[Wikang Akkadiano|Babilonyo]]<ref>{{cite book| author = Harald Kittel |author2=[[Juliane House]] |author3=Brigitte Schultze|author4=Juliane House|author5=Brigitte Schultze| title = Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction| url = https://books.google.com/?id=oD0dBqGDNscC| year = 2007| publisher = Walter de Gruyter| isbn = 978-3-11-017145-7| pages = 1194–5}}</ref><br/>[[Wikang Medo|Medo]]<br/>[[Sinaunang Griyego]]<ref name="Iranian, E. Tucker 2001">''Greek and Iranian'', E. Tucker, ''A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity'', ed. Anastasios-Phoivos Christidēs, Maria Arapopoulou, Maria Chritē, (Cambridge University Press, 2001), 780.</ref><br />[[Wikang Elamita|Elamita]]<br/> [[Wikang Sumeryo|Sumeryo]]{{anchor|infoc}}<sup>[[#inforefc|[c]]]</sup>
|religion = [[Zoroastrianismo]], [[Relihiyong Babilonyo]]<ref>{{cite book|last=Boiy|first=T.|title=Late Achaemenid and Hellenistic Babylon|year=2004|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-429-1449-0|page=101}}</ref>
|currency = [[Daric]], [[siglos]]
|
|leader1 = [[Dakilang Ciro ang Dakila]]
|leader2 = [[Dario III ng Persiya|Dario III]]
|year_leader1 = 559–529 BCE
|year_leader2 = 336–330 BCE
Linya 75:
}}
{{History of Iran}}
Ang '''Imperyong Akemenida''' (mula sa [[Lumang PersaPersiyano]] na ''Haxāmanišiya'',<ref>{{cite book|ref=harv|last1=Curtis|first1=Vesta Sarkhosh|authorlink1=Vesta Sarkhosh Curtis|last2=Stewart|first2=Sarah|authorlink2=Sarah Stewart (historian)|title=The Sasanian Era|url=https://books.google.com/books?id=qPVHBAAAQBAJ&pg=PA79|year=2010|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0-85773-309-2}}</ref> {{nowrap|c. 550–330 BCE}}), tinatawag ding '''(Ang Unang) Imperyong PersaPersiyano''',<ref name=GCS>{{cite book|last=Sampson|first=Gareth C.|title=The Defeat of Rome: Crassus, Carrhae and the Invasion of the East|year=2008|publisher=[[Pen and Sword Books|Pen & Sword Books Limited]]|isbn=978-1-84415-676-4|page=33|quote=Cyrus the Great, founder of the First Persian Empire (c. 550–330 BC).}}</ref> ay isang [[imperyo]] sa [[Kanlurang Asya]], na itinatag ni [[Cirong Dakila]]. Sa pinakadakilang lawak nito na ang lawak ay mula sa [[Balkan]] hanggang sa [[Lambak ng Indus]], ay naging isa ito sa mga [[Talaan ng mga pinakamalalaking imperyo|pinakamalalaking imperyo sa kasaysayan]], na sumasaklaw sa 5.5 milyon na kilometrong parisukat, at noon ay naging mas malaki kaysa sa alin mang nakaraang imperyo sa kasaysayan. Bantog ito sa matagumpay na modelo ng isang sentralisadong, pangangasiwang burukratiko (sa pamamagitan ng mga [[satrapa]] sa ilalim ng [[Hari ng mga Hari]]), sa mga pagtayo ng imprastruktura tulad ng mga [[Maharlikang Daan|sistema ng kalsada]] at isang [[Chapar Khaneh|sistema ng koreo]] at sa paggamit ng isang opisyal na wika sa kabuuan ng mga teritoryo nito at sa isang malaking propesyonal na hukbo at sa mga serbisyong sibil, na nagpasigla sa mga katulad na sistema sa mga sumunod na imperyo.<ref name=schmitt-EI-i>[[#refachaemenids-EI|Schmitt]] Achaemenid dynasty (i. The clan and dynasty)</ref> Kilala ito sa Kanluraning kasaysayan bilang ang katunggali ng mga [[Pólis|Griyegong lungsod-estado]] sa panahon ng mga Digmaang Griyego-PersaPersiyano at sa pagpapalaya ng mga [[Babilonyong pagkabihag|Hudyong tapon sa Babilonya]]. Ang [[Mausoleo sa Halicarnassus]], na isa sa [[Pitong mga Kamangha-mangha ng Sinaunang Daigdig]], ay itinayo sa isang Helenistikong estilo sa imperyo.
 
Nang ika-7 siglo BKBCE, ang mga PersaPersiyano ay namuhay sa timog-kanluraning bahagi ng [[Iranyang Talampas]] sa rehiyon ng [[Persis]],<ref>http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160218163028/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html |date=2016-02-18 }} Macdonell and Keith, Vedic Index. This is based on the evidence of an [[Assyria|Assyrian]] inscription of 844 BC referring to the Persians as ''Paršu'', and the [[Behistun Inscription]] of [[Darius I]] referring to ''[[Persis|Pārsa]]'' as the area of the Persians. Radhakumud Mookerji (1988). ''Chandragupta Maurya and His Times'' (p. 23). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-0405-8.</ref> na naging kanilang sentro.<ref name=book>{{cite book| author = David Sacks |author2=Oswyn Murray |author3=Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray|author5=Lisa R. Brody| title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| isbn = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)}}</ref> Mula sa rehiyong ito, sumulong si [[Cirong Dakila]] upang talunin ang [[mga Medo]], ang [[Lydia]], at ang [[Imperyong Neo-Babilonyo]], itinatatag ang Imperyong Akemenida. Ang delegasyon ng kapangyarihan sa mga lokal na pamahalaan ay inaakala na kalaunan ay nagpahina sa kapamahalaan ng hari, na nagsanhi sa paggasta sa mga pag-aaring yaman sa mga pagtatangka upang supilin ang mga lokal na paghihimagsik, at humantong sa kawalan ng pagkakaisa ng mga rehiyon sa panahon ng [[Mga Digmaan ni Alejandro ang Dakila|pagsalakay]] ni [[Alejandro ang Dakila|Alejandrong Dakila]] sa 334 BK.<ref name="book" /> Ang palagay na ito, gayun pa man, ay hinahamon ng ilang mga modernong iskolar na nakikipagtaltalan na ang Imperyong Akemenida ay hindi humarap sa anumang naturang krisis sa panahon ni Alejandro, na mga panloob na paghalili na pakikibaka sa loob ng pamilyang Akemenida lamang ang kailan man lumapit sa pagpapahina ng imperyo.<ref name="book" /> Si Alejandro, na malaking tagahanga ni Cirong Dakila, ay kalaunan malulupig ang imperyo sa kabuuan nito nang 330 BK.<ref name="Ulrich">{{cite book| author = Ulrich Wilcken| title = Alexander the Great| url = https://books.google.com/?id=WiSZM-LYsk4C| year = 1967| publisher = W. W. Norton & Company| isbn = 978-0-393-00381-9| page = 146}}</ref> Sa kanyang kamatayan, ang karamihan sa dating teritoryo noong imperyo ay sumailalim sa pamamahala ng [[Ptolemaikong Kaharian]] at [[Imperyong Seleucid]], bilang karagdagan sa iba pang mga menor na mga teritoryo na nakakamit ng pagsasarili sa panahong iyon. Kalaunan ay makakabawi ng kapangyarihan yaong PersangPersiyanong populasyon sa gitnang talampas sa ikalawang siglo BK sa ilalim ng Imperyong Parthian.<ref name="book" />
 
Ang makasaysayang tanda ng Imperyong Akemenida ay hindi lamang humangga sa teritoryal at militar na impluwensya nito kundi pati din sa impluwensyang kultura, panlipunan, teknolohikal at relihiyon. Maraming mga [[Atenas|Ateniense]] ang tumaglay ng mga kaugaliang Akemenida sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay sa isang pagpapalitan ng impluwensiya ng kultura,<ref>{{cite book| author = Margaret Christina Miller| title = Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity| url = https://books.google.com/?id=oGXMMD5rXBQC| year = 2004| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-0-521-60758-2| page = 243}}</ref> na ang ilan ay inimpleyado ng, o nakaalyado sa mga hari ng Persiya.
 
==Kasaysayan==
May mga katutubong 'Indo-Aryan' na kung tawagin ngayon ay ''IranianIraniano'' na naninirahan sa lugar na ngayon ay bansang [[Iran]] noong 3000 BCE. Nahahati sila sa dalawang nasyonalidad na: ang mga Persiya at ang mga Mediyano. Noong 625 BCE, nakapaggawa na ang huli ng isang imperyo na pinakamalaki sa lahat ng kaharian sa kanyang panahon.
 
Bagaman nagsimulang itinatag ang Imperyong Akemenida sa pamumuno ng haring si "Cirong Dakila", ang naturang pangalang "Akemenida" ay nanggaling sa isang datu na pinangalanang si "Akemenyo (Ingles:Achaemenes) na namuno sa mga katutubong Persiya noong 705 BCE hanggang 675 BCE. Si Akemenyo ang itinuturing na ninuno ng mga haring Akemenida ng Imperyong Persiya.