Berlin: Pagkakaiba sa mga binago

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Linya 17:
Ang Berlin ay tumatawid sa pampang ng [[Spree (ilog)|Spree]], na dumadaloy sa [[Havel]] (isang [[tributaryo]] ng [[Ilog Elba|Elbe]]) sa kanlurang boro ng [[Spandau]] . Kabilang sa mga pangunahing topograpikong tampok ng lungsod ay ang maraming lawa sa kanluran at timog-silangan na mga boro na nabuo ng [[Spree (ilog)|Spree]], [[Havel]], at [[Dahme (ilog)|Dahme]], na ang pinakamalakin ay ang [[Lawa ng Müggelsee|Lawa Müggelsee]]. Dahil sa lokasyon nito sa [[Kapatagang Europeo]], ang Berlin ay naiimpluwensiyahan ng isang [[Klimang banayad|banayad na pana-panahong klima]]. Halos sangkatlo ng lugar ng lungsod ay binubuo ng mga kagubatan, [[Tala ng mga liwasan at hardin sa Berlin|liwasan, hardin]], ilog, kanal, at lawa.<ref name="gruen">{{Cite web |last=Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz Berlin, Referat Freiraumplanung und Stadtgrün |title=Anteil öffentlicher Grünflächen in Berlin |url=https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225003118/https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |archive-date=25 February 2021 |access-date=2020-01-10}}</ref> Ang lungsod ay nasa lugar ng diyalektong [[Gitnang Aleman]], ang [[Alemang Berlin|diyalekto ng Berlin]] ay isang varyant ng mga [[Mga diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch|diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch]].
 
Unang naidokumento noong ika-13 siglo at sa pagtawid ng dalawang mahalagang makasaysayang [[Ruta ng kalakalan|rutang pangkalakalan]],<ref name="staple">{{Cite web |date=August 2004 |title=Niederlagsrecht |trans-title=Settlement rights |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |archive-date=22 November 2015 |access-date=21 November 2015 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins |language=de}}</ref> Ang Berlin ay naging kabesera ng [[MargrabyadoMargrabyato ng BrandenburgBrandenburgo]] (1417 – 1701), ang [[Kaharian ng Prusya]] (1701–1918), ang [[Imperyong Aleman]] (1871). –1918), ang [[Republikang Weimar]] (1919–1933), at [[Alemanyang Nazi]] (1933–1945). Ang [[Berlin noong dekada '20]] ay ang ikatlong pinakamalaking munisipalidad sa mundo.<ref>{{Cite web |date=September 2009 |title=Topographies of Class: Modern Architecture and Mass Society in Weimar Berlin (Social History, Popular Culture and Politics in Germany) |url=https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180706161901/https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |archive-date=6 July 2018 |access-date=9 October 2009 |publisher=www.h-net.org}}</ref> Pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] at ang kasunod na pananakop nito ng mga matagumpay na bansa, nahati ang lungsod; ang [[Kanlurang Berlin]] ay naging isang de facto na [[Engklabo at eksklabo|eksklabo]] ng [[Kanlurang Alemanya]], na napapalibutan ng [[Pader ng Berlin]] (mula Agosto 1961 hanggang Nobyembre 1989) at teritoryo ng Silangang Aleman.<ref>{{Cite web |title=Berlin Wall |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080630080628/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |archive-date=30 June 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Ang [[Silangang Berlin]] ay idineklara na kabesera ng Silangang Alemanya, habang ang [[Bonn]] ay naging kabesera ng Kanlurang Alemanya. Kasunod ng [[muling pag-iisang Aleman]] noong 1990, ang Berlin ay muling naging kabesera ng buong Alemanya.
 
Ang Berlin ay isang [[Lungsod pandaigdig|pandaigdigang lungsod]] ng [[Kultura ng Berlin|kultura]], [[Politika ng Berlin|politika]], [[Media ng Berlin|media]], at agham.<ref>{{Cite web |title=Berlin – Capital of Germany |url=https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120112204045/https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |archive-date=12 January 2012 |access-date=18 August 2008 |website=German Embassy in Washington}}</ref><ref>{{Cite news |last=Davies |first=Catriona |date=10 April 2010 |title=Revealed: Cities that rule the world&nbsp;– and those on the rise |publisher=CNN |url=https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |url-status=live |access-date=11 April 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604014630/https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |archive-date=4 June 2011}}</ref><ref>{{Cite news |last=Sifton |first=Sam |date=31 December 1969 |title=Berlin, the big canvas |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130412012910/https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |archive-date=12 April 2013}}</ref><ref>{{Cite journal |date=22 October 2009 |title=Global Power City Index 2009 |url=https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |url-status=live |journal=Institute for Urban Strategies at the Mori Memorial Foundation |archive-url=https://web.archive.org/web/20140629143736/https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |archive-date=29 June 2014 |access-date=29 October 2009}}</ref> Nakabatay ang [[Ekonomiya ng Berlin|ekonomiya]] nito sa mga [[High tech|high-tech]] na kompanya at [[Tersiyaryong sektor ng ekonomiya|sektor ng serbisyo]], na sumasaklaw sa magkakaibang hanay ng mga [[Malilikhaing industriya|malikhaing industriya]], pasilidad ng pananaliksik, mga korporasyon ng media at mga lugar ng kumbensiyon.<ref name="congress">{{Cite web |title=ICCA publishes top 20 country and city rankings 2007 |url=https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080922094543/https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |archive-date=22 September 2008 |access-date=18 August 2008 |website=ICCA}}</ref><ref name="Cityofdesign2">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref> Ang Berlin ay nagsisilbing isang kontinental na pusod para sa trapiko sa himpapawid at tren at may napakakomplikadong ugnayan ng pampublikong transportasyon. Ang metropolis ay isang sikat na destinasyong [[Turismo sa Alemanya|panturista]].<ref>{{Cite journal |date=4 September 2014 |title=Berlin Beats Rome as Tourist Attraction as Hordes Descend |url=https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |url-status=live |journal=Bloomberg L.P. |archive-url=https://web.archive.org/web/20140911154443/https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |archive-date=11 September 2014 |access-date=11 September 2014}}</ref> Kabilang din sa mga makabuluhang industriya ang [[Teknolohiyang pang-impormasyon|IT]], mga [[parmasyutiko]], [[inhinyeriyang biyomedikal]], [[malinis na teknolohiya]], [[biyoteknolohiya]], konstruksiyon, at [[Elektronika|electronika]].
Linya 23:
Ang Berlin ay tahanan ng mga unibersidad na kilala sa buong mundo gaya ng [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Humboldt]], [[Pamantasang Teknikal ng Berlin|Pamantasang Teknikal]], [[Malayang Unibersidad ng Berlin|Malayang Unibersidad]], [[Unibersidad ng Sining ng Berlin|Unibersidad ng Sining]], [[ESMT Berlin]], [[Paaralang Hertie]], at [[Kolehiyong Bard ng Berlin]]. Ang [[Zoolohikong Hardin ng Berlin|Zoolohikong Hardin]]<nowiki/>nito ay ang pinakabinibisitang zoo sa Europa at isa sa pinakasikat sa buong mundo. Dahil ang [[Estudyo ng Babelsberg|Babelsberg]] ang kauna-unahang malakihang estudyong pampelikulang kompleks sa mundo, ang Berlin ay isang lalong sikat na lokasyon para sa mga pandaigdigang [[Tala ng mga pelikulang isinagawa sa Berlin|paggawa ng pelikula]].<ref>{{Cite web |date=9 August 2008 |title=Hollywood Helps Revive Berlin's Former Movie Glory |url=https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080813010550/https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |archive-date=13 August 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Deutsche Welle]]}}</ref> Kilala ang lungsod sa mga pagdiriwang, magkakaibang arkitektura, nightlife, kontemporaneong sining at napakataas na kalidad ng pamumuhay.<ref>{{Cite news |last=Flint |first=Sunshine |date=12 December 2004 |title=The Club Scene, on the Edge |work=The New York Times |url=https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130402221310/https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |archive-date=2 April 2013}}</ref> Mula noong dekada 2000, saksi nag Berlin sa paglitaw ng isang kosmopolitang [[Startup ecosystem|eksenang]] [[entrepreneurship]].<ref>{{Cite journal |date=13 June 2014 |title=Young Israelis are Flocking to Berlin |url=https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |url-status=live |journal=Newsweek |archive-url=https://web.archive.org/web/20140827183310/https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |archive-date=27 August 2014 |access-date=28 August 2014}}</ref>
 
Nagtataglay ang Berlin ng tatlong [[Pandaigdigang Pamanang Pook]]: [[Pulo ng mga Museo]] ; ang mga [[Mga Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin|Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin]]; at ang mga [[Mga Modernismong Pabahay ng Berlin|Modernismong Pabahay ng Berlin]].<ref name="UNESCO">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Kabilang sa iba pang mga tanawin ang [[Tarankahang Brandenburgo]], ang [[gusaling Reichstag]], [[Potsdamer Platz]], ang [[Alaala sa mga Pinaslang na Hudyo ng Europa]], ang [[Gedenkstätte Berliner Mauer|Alaala ng Pader ng Berlin]], ang [[Galeriya ng Silangang Bahagi]], ang [[Haligi ng Tagumpay sa Berlin]], [[Katedral ng Berlin]], at ang [[Fernsehturm Berlin|Toreng Pantelebisyon ng Berlin]], ang pinakamataas na estruktura sa Alemanya. Maraming museo, galeriya, aklatan, orkestra, at mga pinagdadausan ng sports ang Berlin. Kabilang dito ang [[Alte Nationalgalerie|Lumang Pamabansang Galeriya]], ang [[Museong Bode]], ang [[Museong Pergamon]], ang [[Deutsches Historisches Museum|Museuong Pangkasaysayang Aleman]], ang [[Museong Hudyo Berlin]], ang [[Museo ng Likas na Kasaysayan, Berlin|Museo ng Likas na Kasaysayan]], ang [[Foro Humboldt]], ang [[Aklatang Estatal ng Berlin]], ang [[Estatal na Opera ng Berlin]], ang [[Filarmonika ng Berlin]], at ang [[Maraton ng Berlin]].
 
== Kasaysayan ==
Linya 44:
Noong 1700, humigit-kumulang 30 porsiyento ng mga residente ng Berlin ay Pranses, dahil sa imigrasyon ng mga Huguenot.<ref name="Gray20072">{{cite book|first=Jeremy|last=Gray|title=Germany|url=https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|year=2007|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-74059-988-7|page=49|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915225030/https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|url-status=live}}</ref> Marami pang ibang imigrante ang nagmula sa [[Bohemya|Bohemia]], [[Mankomunidad ng Polonya-Litwanya|Polonya]], at [[Prinsipado-Arsobispado ng Salzburgo|Salzburgo]].<ref name="Cybriwsky20132">{{cite book|first=Roman Adrian|last=Cybriwsky|title=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|date=23 May 2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-248-9|page=48|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915232139/https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|url-status=live}}</ref>
[[Talaksan:Berlin_Unter_den_Linden_Victoria_Hotel_um_1900.jpg|left|thumb|Ang Berlin ay naging kabesera ng [[Imperyong Aleman]] noong 1871 at mabilis na lumawak sa mga sumunod na taon.]]
Mula noong 1618, ang MargrabyadoMargrabyato ng Brandenburgo ay [[Personal na unyon|personal]] na nakipag-isa sa [[Dukado ng Prusya]]. Noong 1701, nabuo ng dalawahang estado ang [[Kaharian ng Prusya]] habang si [[Federico III, Elektor ng Brandenburgo]], ay kinoronahan ang sarili bilang haring [[Federico I sa Prusya]]. Ang Berlin ay naging kabesera ng bagong Kaharian,<ref>Horlemann, Bernd (Hrsg.</ref> pinalitan ang [[Königsberg]]. Ito ay isang matagumpay na pagtatangka na isentralisa ang kabesera sa napakalayo na estado, at ito ang unang pagkakataon na ang lungsod ay nagsimulang lumago. Noong 1709, pinagsama ang Berlin sa apat na lungsod ng Cölln, Friedrichswerder, Friedrichstadt, at Dorotheenstadt sa ilalim ng pangalang Berlin, "Haupt- und Residenzstadt Berlin".<ref name="Stöver20102">Stöver B. Geschichte Berlins.</ref>
 
Noong 1740, si Federico II, na kilala bilang [[Federico II ng Prusya|Federico ang Dakila]] (1740–1786), ay naluklok sa kapangyarihan.<ref name="Zaide19652">{{cite book|first=Gregorio F.|last=Zaide|title=World History|url=https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|year=1965|publisher=Rex Bookstore, Inc.|isbn=978-971-23-1472-8|page=273|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915200510/https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|url-status=live}}</ref> Sa ilalim ng pamumuno ni Federico II, ang Berlin ay naging sentro ng [[Panahon ng Kaliwanagan|Kaliwanagan]], ngunit saglit ding sinakop noong [[Digmaan ng Pitong Taon]] ng hukbong Ruso.<ref name="PerryChase20122">{{cite book|first1=Marvin|last1=Perry|first2=Myrna|last2=Chase|first3=James|last3=Jacob|first4=Margaret|last4=Jacob|first5=Theodore|last5=Von Laue|title=Western Civilization: Ideas, Politics, and Society|url=https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|date=1 January 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-133-70864-3|page=444|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174457/https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|url-status=live}}</ref> Kasunod ng tagumpay ng Pransiya sa [[Digmaan ng Ikaapat na Koalisyon|Digmaan ng Ika-apat na Koalisyon]], [[Pagbagsak ng Berlin (1806)|nagmartsa]] si [[Napoleon I ng Pransiya|Napoleon Bonaparte]] sa Berlin noong 1806, ngunit nagbigay ng nagsasariling pamahalaan sa lungsod.<ref name="Lewis20132">{{cite book|first=Peter B.|last=Lewis|title=Arthur Schopenhauer|url=https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|date=15 February 2013|publisher=Reaktion Books|isbn=978-1-78023-069-6|page=57|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174348/https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|url-status=live}}</ref> Noong 1815, ang lungsod ay naging bahagi ng bagong [[Lalawigan ng Brandenburgo]].<ref name="StaffInc.20102">{{cite book|author1=Harvard Student Agencies Inc. Staff|author2=Harvard Student Agencies, Inc.|title=Let's Go Berlin, Prague & Budapest: The Student Travel Guide|url=https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|date=28 December 2010|publisher=Avalon Travel|isbn=978-1-59880-914-5|page=83|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914181704/https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|url-status=live}}</ref>