Imperyong Akemenida: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
No edit summary |
Bluelink 1 book for verifiability (20221124)) #IABot (v2.0.9.2) (GreenC bot |
||
Linya 1:
{{Infobox former country
|native_name = Khshassa<ref>{{cite book|last1=Daryaee|first1=edited by Touraj|author2=A. Shapour Shahbazi|title=The Oxford handbook of Iranian history|date=2012|publisher=Oxford University Press |url=http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199732159.001.0001/oxfordhb-9780199732159 |location=Oxford|isbn=978-0-19-973215-9|page=131|accessdate=29 December 2016|quote=Although the Persians and Medes shared domination and others were placed in important positions, the Achaemenids did not -- could not -- provide a name for their multinational state. Nevertheless, they referred to it as Khshassa, "the Empire".}}</ref>
Line 75 ⟶ 73:
}}
{{History of Iran}}
Ang '''Imperyong Akemenida''' o '''Achaemenida Empire''' (mula sa [[Lumang Persiyano]] na ''Haxāmanišiya'',<ref>{{cite book|ref=harv|last1=Curtis|first1=Vesta Sarkhosh|authorlink1=Vesta Sarkhosh Curtis|last2=Stewart|first2=Sarah|authorlink2=Sarah Stewart (historian)|title=The Sasanian Era|url=https://books.google.com/books?id=qPVHBAAAQBAJ&pg=PA79|year=2010|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0-85773-309-2}}</ref> {{nowrap|c. 550–330 BCE}}), tinatawag ding '''Ang Unang Imperyong Persiyano''',<ref name=GCS>{{cite book|last=Sampson|first=Gareth C.|title=The Defeat of Rome: Crassus, Carrhae and the Invasion of the East|url=https://archive.org/details/defeatofromecras0000samp|year=2008|publisher=[[Pen and Sword Books|Pen & Sword Books Limited]]|isbn=978-1-84415-676-4|page=[https://archive.org/details/defeatofromecras0000samp/page/33 33]|quote=Cyrus the Great, founder of the First Persian Empire (c. 550–330 BC).}}</ref> ay isang [[imperyo]] sa [[Kanlurang Asya]], na itinatag ni [[Cirong Dakila]]. Sa pinakadakilang lawak nito na ang lawak ay mula sa [[Balkan]] hanggang sa [[Lambak ng Indus]], ay naging isa ito sa mga [[Talaan ng mga pinakamalalaking imperyo|pinakamalalaking imperyo sa kasaysayan]], na sumasaklaw sa 5.5 milyon na kilometrong parisukat, at noon ay naging mas malaki kaysa sa alin mang nakaraang imperyo sa kasaysayan. Bantog ito sa matagumpay na modelo ng isang sentralisadong, pangangasiwang burukratiko (sa pamamagitan ng mga [[satrapa]] sa ilalim ng [[Hari ng mga Hari]]), sa mga pagtayo ng imprastruktura tulad ng mga [[Maharlikang Daan|sistema ng kalsada]] at isang [[Chapar Khaneh|sistema ng koreo]] at sa paggamit ng isang opisyal na wika sa kabuuan ng mga teritoryo nito at sa isang malaking propesyonal na hukbo at sa mga serbisyong sibil, na nagpasigla sa mga katulad na sistema sa mga sumunod na imperyo.<ref name=schmitt-EI-i>[[#refachaemenids-EI|Schmitt]] Achaemenid dynasty (i. The clan and dynasty)</ref> Kilala ito sa Kanluraning kasaysayan bilang ang katunggali ng mga [[Pólis|Griyegong lungsod-estado]] sa panahon ng mga Digmaang Griyego-Persiyano at sa pagpapalaya ng mga [[Babilonyong pagkabihag|Hudyong tapon sa Babilonya]]. Ang [[Mausoleo sa Halicarnassus]], na isa sa [[Pitong mga Kamangha-mangha ng Sinaunang Daigdig]], ay itinayo sa isang Helenistikong estilo sa imperyo.
[[File:Achaemenid_Empire_500_BCE.jpg|thumb|upright=1.7|Mapa ng [[Imperyong Akemenida]](Persiya, dilaw) na nagpabagsak sa [[Medes]] noong 550 BCE at [[Imperyong Neo-Babilonya]] noong 539 BCE.]]
Nang ika-7 siglo BCE, ang mga Persiyano ay namuhay sa timog-kanluraning bahagi ng [[Iranyang Talampas]] sa rehiyon ng [[Persis]],<ref>http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160218163028/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html |date=2016-02-18 }} Macdonell and Keith, Vedic Index. This is based on the evidence of an [[Assyria|Assyrian]] inscription of 844 BCE referring to the Persians as ''Paršu'', and the [[Behistun Inscription]] of [[Darius I]] referring to ''[[Persis|Pārsa]]'' as the area of the Persians. Radhakumud Mookerji (1988). ''Chandragupta Maurya and His Times'' (p. 23). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-0405-8.</ref> na naging kanilang sentro.<ref name=book>{{cite book| author = David Sacks |author2=Oswyn Murray |author3=Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray|author5=Lisa R. Brody| title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| isbn = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)}}</ref> Mula sa rehiyong ito, sumulong si [[Cirong Dakila]] upang talunin ang [[mga Medo]], ang [[Lydia]], at ang [[Imperyong Neo-Babilonyo]], itinatatag ang Imperyong Akemenida. Ang delegasyon ng kapangyarihan sa mga lokal na pamahalaan ay inaakala na kalaunan ay nagpahina sa kapamahalaan ng hari, na nagsanhi sa paggasta sa mga pag-aaring yaman sa mga pagtatangka upang supilin ang mga lokal na paghihimagsik, at humantong sa kawalan ng pagkakaisa ng mga rehiyon sa panahon ng [[Mga Digmaan ni Alejandro ang Dakila|pagsalakay]] ni [[Dakilang Alejandro]] noong 334 BCE.<ref name="book" /> Ang palagay na ito, gayun pa man, ay hinahamon ng ilang mga modernong iskolar na nakikipagtaltalan na ang Imperyong Akemenida ay hindi humarap sa anumang naturang krisis sa panahon ni Alejandro, na mga panloob na paghalili na pakikibaka sa loob ng pamilyang Akemenida lamang ang kailan man lumapit sa pagpapahina ng imperyo.<ref name="book" /> Si Alejandro, na malaking tagahanga ni Cirong Dakila, ay kalaunang sumakop sa imperyo sa kabuuan nito noong 330 BCE.<ref name="Ulrich">{{cite book| author = Ulrich Wilcken| title = Alexander the Great| url = https://books.google.com/?id=WiSZM-LYsk4C| year = 1967| publisher = W. W. Norton & Company| isbn = 978-0-393-00381-9| page = 146}}</ref> Sa kanyang kamatayan, ang karamihan sa dating teritoryo noong imperyo ay sumailalim sa pamamahala ng [[Kahariang Ptolemaiko]] at [[Imperyong Seleucid]], bilang karagdagan sa iba pang mga menor na mga teritoryo na nakakamit ng pagsasarili sa panahong iyon. Kalaunan ay makakabawi ng kapangyarihan yaong Persiyanong populasyon sa gitnang talampas sa ikalawang siglo BCE sa ilalim ng [[Imperyong Parto]].<ref name="book" />
| |||