Kana
Ginagamit
Pangkasaysayan
- Man'yōgana • Hapones: 万葉仮名
- Hentaigana • Hapones: 変体仮名
Pagsasalin
Ang kana (仮名?) ay ang papantig na sistema ng pagsulat ng wikang Hapones na bahagi ng kabuuang sistemang panulat ng mga Hapones. Ito ay malayo sa sistemang logograpikong na panitik ng mga Intsik na tinatawag namang "kanji" (漢字) sa Hapon. Mayroong tatlong uri ng sulating kana: ang pakulot na hiragana (ひらがな), ang patulis na katakana (カタカナ), at ang lumang paggamit ng kanji na tinatawag na man’yōgana (万葉仮名) pinagmulan ng dalawang naunang nabanggit na panulat. Ang Hentaigana (変体仮名, "iba pang kana") ay ang mga makasaysayang uri ng mga makabagong hiragana. Sa makabagong wikang Hapones, ang hiragana at katakana ay dalawang tumpak na magkatambal na panulat na tumutugma sa isa't isa (magkaibang mga titik para sa iisang pantig o tunog).
Ang Katakana na dinagdagan ng ilan pang nga titik ay ginagamit sa pagsulat ng wikang Ainu. Ang Kana ay ginamit din noon para sa wikang Taiwanese bilang batayang titik (furigana) para sa mga panitik ng Intsik noong panahon ng pangangasiwa ng mga Hapon sa Taiwan.
Ang bawat titik sa kana ay tumutugma sa isang pantig ng wikang Hapones. Ito ay palaging katinig-patinig gaya ng "ka", "ki" atbp., o bilang solong patinig gaya ng a, i, u, e, at o maliban sa nag-iisang solong titik na "n".
Ang hiragana at katakana baguhin
Ang mga sumusunod ay inayos gamit ang batayang gojūon. Ang a, i, u, e, o (pababa, unang hanay), at pagkatapos ay ka, ki, ku, ke, ko (pababa, ikalawang hanay) atbp. Ang n may sarili nitong hanay. Ang asterisk tanda para sa mga di na ginagamit na tambalan ng titik.
|
|
- Walang kana para sa ye at yi, dahil ang tumutugma na pantig ay hindi talaga katutubo sa wikang Hapones. Kahit pa mayroon noong kana para sa "wu", maagang nawala ang silbi nito dahil hindi rin ito katutubo sa wika at wala rin ito sa unicode. Ang pantig na [je] ay pinaniniwalaang mayroon sa pre-Classical Japanese, malamang noong bago malikha ang kana. Ngayon ay isinusulat ito gamit ang kanji na 江 para sa pagsulat ng mga lumang teksto. Mayroon ding sinaunang hiragana na we/ye, ゑ. Sa mga sumunod na panahon, ang pantig na we ay unti-unting naging [jɛ], gaya ng makikita sa mga sulatin ng mga Europeo noong ika-17 siglo. Ngunit unti-unti, ito'y pinagsama na sa patinig na "e" at opisyal nang inalis sa pagbabay noong 1946. Sa makabagong pagbabaybay, kung kinakailangan, isinusulat ito gamit ang いぇ (イェ);[citation needed] ngunit ang ganitong gawi ay bihira at wala sa pamantayan.
- Kahit pa wala na sa opisyal na pagbabaybay sa Hapones ang wi at we, ang mga ito'y minsanang isinusulat bilang ウヰスキー para sa whisky at ヱビス para sa Yebisu, isang brand ng serbesa. Ang Hiragana na wi at we ay ginagamit pa rin sa ilang sistemang pagsulat ng wikang Okinawan. Palagiang ginagamit ang katakana na wi at we sa wikang Ainu.
- Ang wo ay napanatili lamang bilang isang tagapag-ugnay sa mga salita na karaniwang sinusulat sa hiragana.
- Ang si, ti, tu, hu, wi at we ay karaniwang sinusulat gamit sa Ingles bilang shi, chi, tsu, fu, i at e na katumbas ng kung papaano ito binibigkas ngayon.
Mga kudlit baguhin
Ang mga panting na nagsisimula sa mga katinig na [g], [z], [d] and [b] ay binabaybay sa kana mula sa mga titik na k, s, t at h na nilagyan ng "dakuten". Ang mga pantig na nagsisimula sa "p" ay binabaybay gamit ang titik para sa "h" na nilagyan ng "handakuten".
| g | z | d | b | p | |
|---|---|---|---|---|---|
| a | が ガ | ざ ザ | だ ダ | ば バ | ぱ パ |
| i | ぎ ギ | じ ジ | ぢ ヂ | び ビ | ぴ ピ |
| u | ぐ グ | ず ズ | づ ヅ | ぶ ブ | ぷ プ |
| e | げ ゲ | ぜ ゼ | で デ | べ ベ | ぺ ペ |
| o | ご ゴ | ぞ ゾ | ど ド | ぼ ボ | ぽ ポ |
- Ang zi, di, at du ay karaniwang sinusulat sa Ingles bilang ji, ji, at zu katumbas ng kung paano ito binibigkas ngayon.
- Ang [va], [vi], [vu], [ve] at [vo] ay isinusulat gamit mga titik para sa バ[ba], ビ[bi], ブ[bu], ベ[be] at ボ[bo] nang walang ano pa mang pagbabago. Minsan, ginagamit din ang ヴァ, ヴィ, ヴ, ヴェ, ヴォ. Paalala: Ang ヴ ay walang katumbas na Hiragana.
Mga digraph baguhin
Ang mga pantig na nagsisimula sa mga katinig na binibigkas gamit ang ngala-ngala ay binabaybay gamit ang pitong katinig na kana mula sa hanay ng "i" kasunod ang maliliit na titik para sa "ya", "yu" at "yo". Ang mga digraph na ito ay tinatawag na yōon.
| k | s | t | n | h | m | r | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ya | きゃ | しゃ | ちゃ | にゃ | ひゃ | みゃ | りゃ |
| yu | きゅ | しゅ | ちゅ | にゅ | ひゅ | みゅ | りゅ |
| yo | きょ | しょ | ちょ | にょ | ひょ | みょ | りょ |
- Walang digraph para sa mga semivowel na y and w.
- Ang mga digraph ay karaniwang binabaybay gamit ang 3 titik nang hindi isinusulat ang "i".Halimbawa, ang きゃ ay binabaybay sa Ingles bilang kya.
- Ang si+y* at ti+y* ay karaniwang binabaybay na sh* at ch* sa halip na sy* at ty*. Halimbawa, ang しゃ ay binabaybay bilang sha.
- Sa lumang Hapones, ang mga digraph ay maaari ding isulat gamit ang w-kana. Kahit hindi na ginagamit sa modernong wikang Hapones, ang mga digraph na くゎ (/kwa/) at くゐ/くうぃ(/kwi/) ay ginagamit pa rin sa ilang ortograpiyang Okinawan. Bilang karagdagan, ang kana na え ay maaari ding gamitin sa wikang Okinawan para maisulat ang digrap na くぇ, na kumakatawan naman sa tunog na /kwe/.
Makabagong paggamit baguhin
Ang pagkakaiba ng gamit ng hiragana at katakana ay batay sa dibuho nito. Hiragana ang karaniwang ginagamit sa araw-araw habang ang katakana naman ay sa mga piling pagkakataon ginagamit.
Ang hiragana ay ginagamit sa pagsulat ng katutubong salitang Hapones na walang katumbas na kanji (o 'yung mga salitang di na ginagamit o mahirap isulat ang katumbas na kanji) at sa mga elementong pambalarila. .
Ngayon, ang katakana ay karaniwang ginagamit sa pagsulat ng mga salitang banyaga na walang katumbas na kanji, gayon din ang mga pangalan ng mga banyagang tao at lugar. Ang katakana ay ginagamit din para isulat ang mga salitang onomatopoeia at mga salitang pandamdam, mga salitang teknikal, transkripsyon ng mga kanji at pangalan ng mga kompanya.
Ang kana ay maaari ding isulat sa maliit nitong anyo sa ibabaw o tabi ng mga kanji na di gaaanong kilala upang higit na madaling mabasa; ang tawag dito ay furigana. Ang furigana ay karaniwang nakikita sa mga aklat na pambata o mga aklat pang-aralin. Ang mga panitikang para sa mga batang di pa gaanong alam ang kanji ay maaaring hindi na ito gamitin at bagkos ay isulat ang basa ng kanji sa mismong tabi nito na nakahanay sa parehong linya. Halimbawa, 今日（こんにち）は, imbes na isulat ang こんにち nang maliliit sa ibabaw ng 今日.
Kasaysayan baguhin
Ang kaunaunahang kana ay ang tinatawag na man'yōgana, isang lupon ng kanji na ginagamit para sa kanilang tunog sa halip na kahulugan. Ito'y kagaya ng paggamit ngayon sa mga panitik ng Intsik na ginagamit para isulat ang mga salitang banyaga. Ang Man'yōshū (万葉集), isang antolohiya ng mga tula na binuo noong 759 ay isinulat gamit ang sinaunang panulat na ito. Ang Hiragana ay nabuo mula sa pakulot na man'yogana, samantalang ang katakana naman ay nabuo mula sa mga bahagi ng mga titik ng man'yogana na ginagamit bilang pambaybay o sa paglalagay ng paliwanag sa mga sutrang Buddhist. Ang hiragana ay nabuo para sa mabilis na pagsulat samantalang nabuo naman ang katakana para maisulat ng maliliit.
Ayon sa tradisyon ng mga Hapon, ang kana ay naimbento ng paring Buddhist na si Kūkai noong ika-9 na siglo. Tiyak na si Kūkai ang nagdala sa Hapon ng sistemang panulat na Siddham mula sa Tsina noong 806; ang kanyang interes sa banal na aspeto ng pagsulat at pagsasalita ang nagtulak sa kanya sa kaisipang ang wikang Hapones ay mas maiging isulat gamit ang isang alibatang batay sa pantig sa halip na kahulugan gaya ng pagkagamit sa kanji noong mga panahong yaon. Ang makabagong pagkaka-ayos ng kana ay sumasalamin sa sistemang panulat na Siddham, ngunit ang tradisyonal na pagkakaayos na "iroha" ay sumusunod sa isang tula na gumagamit ng bawat isang kana nang iisang ulit lamang.
Ang kana na ginagamit ngayon ay isina-kodigo noong 1900, at ang mga tuntunin sa paggamit naman ay noong 1946.[1]
| a | i | u | e | o | =:≠ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| - | ≠ | ≠ | = | ≠ | = | 2:3 |
| k | = | = | = | ≠ | = | 4:1 |
| s | ≠ | = | ≠ | = | = | 3:2 |
| t | ≠ | ≠ | = | = | = | 3:2 |
| n | = | = | = | = | = | 5:0 |
| h | ≠ | = | = | = | = | 4:1 |
| m | = | ≠ | ≠ | = | = | 3:2 |
| y | = | = | = | 3:0 | ||
| r | = | = | ≠ | = | = | 4:1 |
| w | = | ≠ | = | ≠ | 2:2 | |
| n | ≠ | 0:1 | ||||
| =:≠ | 6:4 | 5:4 | 6:4 | 7:2 | 9:1 | 33:15 |
Paghahambing baguhin
Ang kana ay ang batayan ng paghahambing sa wikang Hapones. Sila'y pinagsusunod sunod gamit ang gojūon (あ い う え お … わ を ん), ngunit ang pagkakasunod-sunod na gamit ang iroha (い ろ は に ほ へ と … せ す (ん)) ay ginagamit minsan kapag nagtatala. Ang mga talahulugan ay nagkakaiba sa pagkakasunod-sunod ng mga patinig na mahaba o maikli, sa maliit na tsu at sa mga kudlit. Dahil di gumagamit ng espasyo sa pagitan ng mga salita ang wikang Hapones, (maliban na lamang sa mga pambatang panitikan) walang paghahambing na gamit ang isang buong salita, ang lahat ng paghahambing ay sa pamamagitan ng mga kana.
Ang Kana sa Unicode baguhin
Ang sakop ng hiragana sa Unicode ay U+3040 ... U+309F, at ang sakop naman ng katakana ay U+30A0 ... U+30FF. Ang mga di na ginagamit na titik (wi and we) ay mayroon din namang sarili nilang mga code point.
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | ||
| 304x | ぁ | あ | ぃ | い | ぅ | う | ぇ | え | ぉ | お | か | が | き | ぎ | く | ||
| 305x | ぐ | け | げ | こ | ご | さ | ざ | し | じ | す | ず | せ | ぜ | そ | ぞ | た | |
| 306x | だ | ち | ぢ | っ | つ | づ | て | で | と | ど | な | に | ぬ | ね | の | は | |
| 307x | ば | ぱ | ひ | び | ぴ | ふ | ぶ | ぷ | へ | べ | ぺ | ほ | ぼ | ぽ | ま | み | |
| 308x | む | め | も | ゃ | や | ゅ | ゆ | ょ | よ | ら | り | る | れ | ろ | ゎ | わ | |
| 309x | ゐ | ゑ | を | ん | ゔ | ゕ | ゖ | ゙ | ゚ | ゛ | ゜ | ゝ | ゞ | ゟ | |||
| 30Ax | ゠ | ァ | ア | ィ | イ | ゥ | ウ | ェ | エ | ォ | オ | カ | ガ | キ | ギ | ク | |
| 30Bx | グ | ケ | ゲ | コ | ゴ | サ | ザ | シ | ジ | ス | ズ | セ | ゼ | ソ | ゾ | タ | |
| 30Cx | ダ | チ | ヂ | ッ | ツ | ヅ | テ | デ | ト | ド | ナ | ニ | ヌ | ネ | ノ | ハ | |
| 30Dx | バ | パ | ヒ | ビ | ピ | フ | ブ | プ | ヘ | ベ | ペ | ホ | ボ | ポ | マ | ミ | |
| 30Ex | ム | メ | モ | ャ | ヤ | ュ | ユ | ョ | ヨ | ラ | リ | ル | レ | ロ | ヮ | ワ | |
| 30Fx | ヰ | ヱ | ヲ | ン | ヴ | ヵ | ヶ | ヷ | ヸ | ヹ | ヺ | ・ | ー | ヽ | ヾ | ヿ |