Rzeczpospolita

Isang tradisyonal na pantukoy sa Polonya ang salitang Rzeczpospolita (pagbigkas: [ʐɛt͡ʂpɔsˈpɔlʲita]). Nagmula ito sa dalawang salita: rzecz (bagay) at pospolita (karaniwan), kaya ang literal na kahulugan ng salita ay "karaniwang bagay". Isa itong kalko ng Latin na res publica, na may magkaparehong kahulugan, at ang batayan ng salitang republika, na ang karaniwang salin ng "Rzeczpospolita" sa modernong Polako. Sa Tagalog, maaari itong ilapat sa salitang komonwelt, na ang pinakamalapit ding salin sa Ingles.

Gayunpaman, ginagamit lamang ang "Rzeczpospolita" sa modernong Polako para tumukoy sa estadong Polako: ang opisyal na pangalan ng Polonya, halimbawa, ay "Rzeczpospolita Polska". Ginagamit ang salitang "republika" para sa ibang mga estadong may pamahalaang republikano.

Pinagmulan

Unang lumitaw ang salitang "Rzeczpospolita" sa Polonya noong simula ng ika-16 siglo. Una itong nangahulugan bilang estado o ang kalagayan ng pagkakapantay-pantay: isang kilalang paggamit ng salita na umaayon sa kahulugang ito ay ang isang pagbanggit mula kay Jan Zamoyski sa kahalagahan ng edukasyon:

Polako: Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie.
Iyan ang magiging mga Komonwelt, ang paglaki ng kanilang kabataan.

— Jan Zamoyski, Batas sa Pagkakatatag ng Akademya ng Zamość; 1600

Ang Tatlong Rzeczpospolita

Tumutukoy rin ang salitang "Rzeczpospolita" sa tatlong makasaysayang panahon sa kasaysayan ng Polonya:

• Ang Unang Rzeczpospolita (Polako: Pierwsza Rzeczpospolita) ay tumutukoy sa Komonwelt ng Polonya at Litwaniya, na umiral mula 1569 sa paglagda ng Unyon ng Lublin, hanggang 1795, noong pinal na hinati ang Polonya sa Ikatlong Partisyon sa pagitan ng Austria-Unggarya, Prusya at ang Imperyong Ruso.
• Ang Ikalawang Rzeczpospolita (Polako: Druga Rzeczpospolita) ay tumutukoy sa Ikalawang Republika ng Polonya, na umiral mula 1918, noong sumapit ang Unang Digmaang Pandaigdig, hanggang 1939, sa simula ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, kung saan lihim na sinang-ayunan ng Alemanyang Nazi at Unyong Sobyet na hatiin muli ang bansa ayon sa mga tadhana ng Kasunduang Molotov-Ribbentrop. Kahit kung hindi ginamit ang "Rzeczpospolita" sa opisyal na pangalan nito (ang opisyal na pangalan ng bansa sa Polako ay "Republika Polska"), ipinasok ang salita sa unang saligang batas nito (ang Saligang Batas ng Marso, na inangkin noong 1921), kung saan nakalagay na "ang Estadong Polako ay isang Komonwelt" (Polako: Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą).
• Ang Ikatlong Rzeczpospolita (Polako: Trzecia Rzeczpospolita) ay tumutukoy sa Ikatlong Republika ng Polonya, na ibinuo makatapos bumigay ang rehimeng Komunista (ang Republikang Popular ng Polonya) noong 1989. Umaayon ang kasalukuyang estadong Polako sa panahon na ito.

Noong 2005, ninais ng partidong konserbatibong Batas at Katarungan (Prawo i Sprawiedliwość, PiS) na magtatag ng tinaguriang "Ikaapat na Rzeczpospolita" (Czwarta Rzeczpospolita). Unang ginamit ang pariralang "Ikaapat na Rzeczpospolita" sa ganitong konteksto noong 1997 ng pilosopong konserbatibo na si Rafał Matyja sa magasing Bagong Sambayanan (Nowe Państwo).

Ibang paggamit

May ilan ding mga ekspresyong gumagamit ng salitang Rzeczpospolita sa modernong Polako:

• Rzeczpospolita szlachecka - Republika ng mga Maharlika
• Rzeczpospolita Obojga Narodów - Komonwelt ng mga Dalawang Bansa, ibang pangalan para sa Komonwelt ng Polonya at Litwaniya
• Polska Rzeczpospolita Ludowa - Republikang Bayan ng Polonya

Inangkin din ng mga karatig-wika ng Polako ang salitang Rzeczpospolita bilang isang pantukoy sa Komonwelt ng Polonya at Litwaniya, tulad ng Žečpospolita sa Litwano, Рэч Паспалітая (Rech Paspalitaya) sa Belarusyano, at Річ Посполита (Rich Pospolyta) sa Ukranyano.

Tingnan din

• Polonya

Mga kawing panlabas

Wiktionary

Tingnan ang Rzeczpospolita sa
Wiktionary, ang malayang talahulugan.

• Commonwealth of Diverse Cultures: Poland's Heritage Naka-arkibo 2011-06-24 sa Wayback Machine. (sa Ingles at Polako)