Wikipedia

Arkitektura

proseso ng pagpaplano, pagdidisenyo at pagpapatayo ng mga gusali at iba pang istruktura

Ang arkitektura ay ang pamamaraan at produkto ng pagpaplano, pagdidisenyo, at pagtatayo ng mga gusali o ng ibang mga pisikal na istraktura. Ang mga gawaing pang-arkitektura, sa pisikal na kaanyuan ng mga gusali, ay madalas mapapansin bilang mga simbolo ng kultura at bilang sining. Ang mga sibilisasyon sa kasaysayan ay madalas nakikilala sa kanilang mga pambihirang arkitektura na nananatili hanggang sa kasalukuyan.[1]

Ang Parthenon sa tuktok ng Acropolis, Atenas, Gresya bilang isang halimbawa ng arkitektura.

Ang salitang "arkitektura" ay maaaring maging isang terminong pangkalahatan na naglalarawan ng mga gusali at iba pang istrukturang pisikal. Ito ay ang sining at agham ng pagdidisenyo ng mga gusali at (ibang) istrukturang nonbuilding. Ito ay ang estilo ng ng pagdidisenyo at paraan ng pagtatayo ng mga gusali at iba pang istrukturang pisikal. Higit pa rito, sinasaklaw nito ang kaalaman sa larangan ng sining, agham, teknolohiya, at karanasan ng tao.

Sinasaklaw ng arkitektura ang pagpaplano, disenyo, at pagbuo ng anyo, espasyo, at kapaligiran, na isinasaalang-alang ang functional, teknikal, panlipunan, kapaligiran, at estetikong mga salik. Hinihingi nito ang malikhaing pagmamanipula at koordinasyon ng mga materyales, teknolohiya, liwanag, at anino. Bukod pa rito, madalas itong nangangailangan ng paglutas ng mga magkasalungat na pamantayan. Tinutugunan din ng larangan ng arkitektura ang mga praktikal na elemento ng pagpaplano ng mga gusali at istruktura, kabilang ang pagbabadyet, pagtatantya ng gastos, at ang pamamahala ng mga tauhan na kasangkot sa proyekto.

Ang kasanayan, na nagmula sa sinaunang panahon, ay nagsisilbing isang paraan ng masining na pagpapahayag para sa isang sibilisasyon. Dahil dito, ang arkitektura ay itinuturing na isang anyo ng sining. Ang mga teksto tungkol sa arkitektura ay isinulat mula noong sinaunang panahon; ang pinakamaagang natitirang teksto tungkol sa mga teorya ng arkitektura ay ang tratadong De architectura ng arkitektong Romano na si Vitruvio na isinulat noong ika-1 siglo AD. Nangangatuwiran si Vitruvius na ang isang magandang gusali ay naglalaman ng firmitas, utilitas, at venustas (katibayan, kagamitan, at kagandahan).[2] Pagkalipas ng mga siglo, pinalawak ni Leon Battista Alberti ang mga konseptong ito, na tinukoy ang kagandahan bilang isang likas na kalidad ng mga gusali na tinutukoy ng kanilang mga sukat. Noong ika-16 na siglo, isinulat ni Giorgio Vasari ang Lives of the Most Excellent Painters, Sculptors, and Architects, kung saan ipinakilala niya ang ideya ng istilo sa sining ng Kanluran. Noong ika-19 na siglo, tanyag na sinabi ni Louis Sullivan na "ang anyo ay sumusunod sa tungkulin." Sa kontekstong ito, nagsimulang palitan ng "function" ang mga tradisyunal na terminong "tool" o "utility," na umuusbong upang sumaklaw hindi lamang sa mga praktikal na aspeto kundi pati na rin sa estetika, sikolohikal, at kultural na mga dimensyon. Ang konsepto ng sustainable architecture ay lumitaw noong huling bahagi ng ika-20 siglo.

Kahulugan at etimolohiya

baguhin

Ang aralin ng arkitektura ay maaring nangangahulugang:

  • Karaniwang tawag sa paglalarawan ng mga gusali at iba pang pisikal na istruktura.[3]
  • Ang agham at sining ng pagdidisenyo ng mga gusali at ilan pa sa ibang mga istruktura.[3]
  • Istilo ng pagdidisenyo at paraan ng pagtatayo ng mga gusali at iba pang pisikal na istruktura.[3]
  • Isang naguugnay na anyo o istruktura.[4]
  • Ang kaalaman sa sining, agham, teknolohiya, at sangkatauhan.[4]
  • Ang pagdidisenyo ng isang arkitekto, mula sa antas na macro hanggang sa micro (detalye sa konstruksyon at mga kagamitan sa bahay). Ang pagsasanay ng isang arkitekto, kung saan ang arkitektura ay ang pagbibigay ng propesyunal na serbisyo kaugnay sa disenyo at konstruksyon ng mga gusali, o ng mga kapaligirang gawa ng tao.

Teorya

baguhin
 
Ang Taj Mahal sa Agra, Indiya
 
Plano ng ikalawang palapag ng Hôtel de Brionne sa Paris

Ang pilosopiya ng arkitektura ay isang sangay ng pilosopiya ng sining, na tumatalakay sa estetikang kahalagahan ng arkitektura, ang palasurian nito, at relasyon nito sa pag-unlad at patubo ng kultura. Maraming pilosopo mula kay Platon hanggang kay Michel Foucault, Gilles Deleuze,[5] Robert Venturi, at Ludwig Wittgenstein ay nag-aalala sa likas na katangian ng arkitektura at kung nakikilala ang arkitektura sa gusali.

Mga makasaysayang tratado

baguhin

Ang pinakamaagang nakaligtas na sulatin sa paksa ng arkitektura ay ang De architectura ng Romanong arkitekto na si Vitruvio noong unang bahagi ng ika-1 siglo AD.[6] Ayon kay Vitruvio, upang malaman kung ang isang gusali ay matatawag na "mabuti", dapat ay alinsunod ito sa tatlong tuntunin na venustas, firmitas, utilias, o kaluguran, katatagan, kagamitan. Ang katumbas nito sa modernong Ingles at Tagalog ay:

  • Kagandahan o beauty – ang isang gusali ay dapat astetikong kasiya-siya
  • Tibay o durability – ang isang gusali ay dapat tumayo nang matatag at manatiling nasa mabuting kalagayan
  • Kagamitan o utility – ang isang gusali ay dapat na angkop para sa mga layunin kung saan ito ginagamit

Ayon kay Vitruvio, hangga't maaari ay dapat magsikap ang mga arkitekto na matupad ang bawat isa sa tatlong katangiang ito.

Nakita ni Leon Battista Alberti, na siya nagpaliwanag sa mga ideya ni Vitruvio sa kanyang tratadong De re aedificatoria, ang kagandahan lalo na bilang isang bagay ng proporsyon, bagaman ang dekorasyon ay gumaganap din bilang bahagi. Mas pinalawig pa ni Leon Battista Alberti ang mga ideya ni Vitruvio sa kanyang tratadong De re aedificatoria, kung saan nakikita niya ang kagandahan lalo na bilang isang bagay ng proporsyon, bagaman ang dekorasyon ay gumaganap din ng isang bahagi. Para kay Alberti, namamahala ang mga patakaran ng proporsyon sa perpektong pigura ng tao, ang Golden mean. Samakatuwid, ang pinakamahalagang aspeto ng kagandahan ay isang likas na bahagi ng isang bagay, sa halip na isang bagay na inilapat nang mababaw, at batay sa unibersal at nakikilalang mga katotohanan. Hindi pa umuunlad paniwala ng estilo sa sining hanggang sa ika-16 na siglo, sa pagsulat ni Giorgio Vasari.[7] Pagsapit ng ika-18 siglo, ang kanyang isinulat na Lives of the Most Excellent Painters, Sculptors, and Architects ay naisalin na sa Italyano, Pranses, Espanyol, at Ingles.

Noong ika-16 na siglo, isinulat ng arkitektong Italian Mannerist, pintor at teorikong si Sebastiano Serlio ang Tutte L'Opere D'Architettura et Prospetiva (Complete Works on Architecture and Perspective). Nagbigay ng napakalaking impluwensya ang tratadong ito sa buong Europa bilang ang unang polyeto na nagbigay-diin sa praktikal kaysa sa teoretikal na aspeto ng arkitektura, at ito ang unang nagtala sa limang order.[8]

Noong unang bahagi ng ika-19 na siglo, isinulat ni Augustus Welby Northmore Pugin ang Contrasts (1836) na pinaghambing ang modernong, industriyal na mundo, na kanyang hinamak, na may ideyal na imahe ng mundong neo-medieval. Naniniwala si Pugin na ang arkitekturang Gotiko ang tanging "tunay na Kristiyanong anyo ng arkitektura."[9] Inilatha ng kritiko ng sining na si John Ruskin ang Seven Lamps of Architecture noong 1849 na may mas makitid na pananaw sa kung ano ang bumubuo sa arkitektura. Ayon kay Ruskin, ang arkitektura ay ang "sining na labis na nagtatapon at nagpapalamuti sa mga edipisyo na pinalaki ng mga tao ... na ang paningin sa kanila" ay nag-aambag "sa kanyang kalusugang pangkaisipan, kapangyarihan, at kasiyahan".[10] Higit na mahalaga ang estetika para kay Ruskin. Patuloy na nilahad ng kanyang gawa ang pagsasabi na ang isang gusali ay hindi tunay na isang gawa ng arkitektura maliban kung ito ay "pinalamutian" . Para sa Ruskin, ang kay ng mahusay na pagkakagawa, mahusay na proporsyon, at functional na ggumaganangangailangan ng mga string course o pamukid.[10]

Tungkol sa pagkakaiba sa pagitan ng mga mithiin ng arkitektura at pagtatayo lamang, isinult ng arkitekto ng ika-20 siglo na si Le Corbusier na: "Ikaw ay gumagamit ng bato, kahoy, at kongkreto, at gamit ang mga materyales na ito ay nagtatayo ka ng mga bahay at palasyo: iyon ay pagtatayo. Gumagana ang katalinuhan. Ngunit bigla mong naantig ang puso ko, natutuwa ako at sinasabi ko: Ito ay Arkitektura."[11] Ayon diumano sa kontemporaryo ni Le Corbusier na si Ludwig Mies van der Rohe sa isang panayam noong 1959, "Nagsisimula ang arkitektura kapag maingat mong pinagsama ang dalawang ladrilyo. Doon ito magsisimula."[12]

Mga modernong konsepto

baguhin
 
Ang National Congress of Brazil na idinisenyo ni Oscar Niemeyer

Pinasimulan ng arkitektong si Louis Sullivan ang isang pangunahing tuntunin sa disenyo ng arkitektura: "Form follows function" o "ang porma ay alinsunod sa tungkulin". Habang natugunan ng parehong kasikatan at pag-aalinlangan ang paniwala na ang mga pagsasaalang-alang sa istruktura at estetika ay dapat na ganap na napapailalim sa praktikalidad, nagkaroon ito ng epekto ng pagpapakilala ng konsepto ng "function" sa halip ng "utility" ni Vitruvio. Nakikita ang "function" na sumasaklaw sa lahat ng pamantayan ng paggamit, persepsyon at kasiyahan ng isang gusali, hindi lamang praktikal kundi pati na rin ang estetika, sikolohikal at kultural.

Nananatiling isang pinagtatalunang paksa ang estetika sa arkitektura, kung saan itinatampok ng mga kritiko ang paghihiwalay sa pagitan ng mga propesyonal at ng publiko. Ayon sa mga pag-aaral, malakas ang kagustuhan ng publiko sa tradisyonal at klasikal na mga istilo ng arkitektura kaysa sa mga modernong disenyo.[13][14] Ipinapangatuwiran ni James Stevens Curl na madalas na pinapaboran ng mga modernistang arkitekto ang mga disenyo na nakadiskonekta at nakakapinsala sa kapaligiran.[15] Binalangkas namin ni Léon Krier ang pangingibabaw ng mga tradisyonal na istilo sa pribadong arkitektura bilang isang "mapuspusing demokratikong katotohanan," na kaibahan sa paglaganap ng mga modernong disenyo sa mga pampublikong komisyon.[16] Kabilang sa mga pilosopiyang nakaimpluwensya sa mga modernong arkitekto at ang kanilang diskarte sa disenyo ng gusali ay Rasyonalismo, Empirismo, Istrukturalismo, Poststructuralism, Dekonstruksyon at Phenomenology.

Sa huling bahagi ng ika-20 siglo, isang bagong konsepto ang idinagdag sa mga kasama sa palibot ng parehong istraktura at tungkulin, ang pagsasaalang-alang ng sustainability, o sustainable architecture. Upang matugunan ang kontemporaryong etos, dapat na itayo ang isang gusali sa paraang magiliw sa kapaligiran sa mga tuntunin ng paggawa ng mga materyales nito, ang epekto nito sa natural at naitayong kapaligiran at ang mga pangangailan nito sa natural na kapaligiran para sa pagpainit, bentilasyon at paglamig, paggamit ng tubig, mga produktong basura at ilaw.

Kasaysayan

baguhin
 
Ang bahay kubo, ang tradisyunal na bahay sa Pilipinas

Mga pinagmulan at arkitekturang bernakular

baguhin
Pangunahing artikulo: Arkitekturang bernakular

Unang umunlad ang pagtatayo mula sa dinamika sa pagitan ng mga pangangailangan at paraan. Karaniwang nagsisilbi ang arkitekturang bernakular sa lokal na mga pangangailangan, na limitado sa mga kagamitang ginagamit sa isang partikular na rehiyon, at sumasalamin sa mga lokal na tradisyon at kasanayang pangkultura.[17]

Habang umuunlad ang mga sining ng tao at nagsimulang gawing pormal ang kaalaman sa pamamagitan ng mga tradisyon at kasanayan sa bibig, ang gusali ay naging isang kasanayan, at ang arkitektura ang naging terminong ginamit upang ilarawan ang lubos na pormal at iginagalang na mga aspeto ng kasanayan. Malawakang ipinapalagay na ang tagumpay sa arkitektura ay nakamit sa pamamagitan ng pagsubok at pagkakamali, na may unti-unting kaunting pagsubok at higit pang pag-uulit habang ang mga resulta ay naging kasiya-siya sa paglipas ng panahon. Patuloy na ginagawa ang arkitekturang bernakular sa maraming bahagi ng mundo.

Arkitektura sa sinaunang panahon

baguhin
 
Ang Göbekli Tepe sa Turkiya

Rural ang karamihan sa mga unang pamayanan ng mga tao. Sinasalamin ng mga gusali sa sinaunang panahon ang mga pangangailangan, paniniwala, at ang adaptasyon sa kapaligiran ng mga sinaunang tao, at karamihan sa mga gusali ay ginamit para sa tirahan, mga ritwal, o mga layuning pangkomunidad. Ang mga lumalawak na mga ekonomiya ay nagresulta sa paglikha ng mga proto-city o urbanong lugar, na sa ilang mga pagkakataon ay lumago at umunlad nang mabilis, tulad ng Çatalhöyük sa modernong Turkiya at Mehrgarh at Mohenjo-daro sa modernong Pakistan.

Kasama sa mga Neolitikong pook-arkeolohiko ang Göbekli Tepe at Çatalhöyük sa Turkiya, Jerico sa Lebante, Mehrgarh sa Pakistan, Skara Brae sa Orkney, at mga pamayanang Cucuteni-Trypillian sa Rumanya, Moldabya, at Ukranya. Kalimitan sa mga gusaling ito ay gawa sa mga natural na materyales tulad ng bato, kahoy, putik, at balat ng mga hayop.

Arkitektura sa Klasikong panahon

baguhin
 
Ang Dakilang Piramide ng Giza

Mula sa mga proto-city o mga urbanong lugar ay umusbong ang mga sinaunang mga sibilisasyon tulad ng Sinaunang Ehipto at Mesopotamya, kung saan ang kanilang arkitektura ay kumakatawan sa patuloy na presensya ng mga diyos at supernatural na mga puwersa. Karamihan sa mga sinaunang sibilisasyon ay gumamit ng monumentalidad sa kanilang arkitektura upang simbolikong kumatawan sa kapangyarihang pampulitika ng pinuno o ng estado mismo.

Ang arkitektura at urbanismo ng mga klasikal na sibilisasyon tulad ng mga sibilisasyong Griyego at Romano ay umunlad mula sa mga mithiing sibiko kaysa sa mga mithiing relihiyoso o empirikal. Lumitaw ang mga bagong uri ng gusali at ang istilo ng arkitektura ay binuo sa anyo ng mga klasikal na order. Ang arkitekturang Romano ay naimpluwensyahan ng arkitektura ng Griyego habang isinasama nila ang maraming elementong Griyego sa kanilang mga gawi sa pagtatayo.

Ang mga teksto sa arkitektura ay naisulat na mula pa noong sinaunang panahon—ang mga tekstong ito ay nagbibigay ng parehong pangkalahatang payo at mga partikular na pormal na reseta o canon. Ang ilang mga halimbawa ng mga canon ay matatagpuan sa mga sinulat ni Vitruvio noong ika-1 siglo BC.

Mga sanggunian

baguhin
  1. ↑ "Architecture". Encyclopædia Britannica (sa wikang Ingles). 3 Disyembre 2022. Nakuha noong 6 Marso 2023.
  2. ↑ The Oxford handbook of Greek and Roman art and architecture (sa wikang Ingles). Marconi, Clemente, 1966–. New York. 2015. ISBN 978-0-19-978330-4. OCLC 881386276.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) CS1 maint: others (link)
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Shorter Oxford English Dictionary (1993), Oxford, ISBN 0198605757
  4. ↑ 4.0 4.1 Merriam–Webster's Dictionary of English Usage, ISBN 978-0-87779-132-4
  5. ↑ Deleuze, Gilles (1990). Pourparlers. Paris: Minuit. p. 219. It is not the line that is between two points, but the point that is at the intersection of several lines.
  6. ↑ D. Rowland – T.N. Howe: Vitruvius. Ten Books on Architecture. Cambridge University Press, Cambridge 1999, ISBN 0-521-00292-3
  7. ↑ Françoise Choay, Alberti and Vitruvius, editor, Joseph Rykwert, Profile 21, Architectural Design, Vol. 49, No. 5–6.
  8. ↑ Sebastiano Serlio – On domestic architecture. Naka-arkibo 16 April 2021 sa Wayback Machine., Columbia University Libraries, accessed February 5, 2021.
  9. ↑ D'Anjou, Philippe (2011). "An Ethics of Freedom for Architectural Design Practice". Journal of Architectural Education. 64 (2): 141–147. doi:10.1111/j.1531-314X.2010.01137.x. JSTOR 41318789. S2CID 110313708.
  10. ↑ 10.0 10.1 John Ruskin, The Seven Lamps of Architecture, G. Allen (1880), reprinted Dover, (1989), ISBN 0-486-26145-X.
  11. ↑ Le Corbusier, Towards a New Architecture, Dover Publications(1985). ISBN 0-486-25023-7.
  12. ↑ Verney, Harriet (25 Hulyo 2017). "9 innovative contemporary buildings that test the limits of humble brick". CNN Lifestyle (sa wikang Ingles). CNN. Inarkibo mula sa orihinal noong May 29, 2023. Nakuha noong 5 Pebrero 2025.
  13. ↑ "Who Do We Design For?". Bnieuws (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Enero 2025. Nakuha noong 4 Pebrero 2025.
  14. ↑ "Public Favours Traditional Architecture". Architects' Journal. 18 Marso 2014. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Enero 2025. Nakuha noong 4 Pebrero 2025.
  15. ↑ Curl, James Stevens (2018). Making Dystopia: The Strange Rise and Survival of Architectural Barbarism. Oxford University Press. pp. xxv–xxxi.
  16. ↑ Krier, Léon (2009). The architecture of community. Island Press. pp. 7–9. ISBN 9781597265782.
  17. ↑ Ghisleni, Camilla (25 Nobyembre 2020). "What is Vernacular Architecture?". ArchDaily (sa wikang Ingles). Nakuha noong 30 Enero 2024.
baguhin

  Ang lathalaing ito na tungkol sa Arkitektura ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Arkitektura&oldid=2156157"