|
Sa larangan ng mga [[araling pantao]] ([[humanidades]]), matatagpuan ang mga panukala o teoriya (mga hinuha) na ang paksa ay hindi lamang tumutuon sa datong empirikal, sa halip ay tumutuon din sa mga [[ideya]]. Ang ganyang mga teoriya ay nasa nasasakupan ng mga ''teoriyang pilosopikal'' na inihahambing ang pagkakaiba mula sa mga ''teoriyang siyentipiko''. Hindi naman talaga kailangang masusubok na makaagham ang teoriyang makapilosopiya sa pamamagitan ng [[eksperimento]].
==Paliwanag==
Sa pang-araw-araw na pananalita, ang salitang "[[teoriya]]" ay ginagamit bilang "pinakamahusay na [[hula]]". Sa makabagong agham, ang teoriyang siyentipiko ay isang subok na at napalawig na [[hipotesis]] na nagpapaliwanag ng maraming mga eksperimento at pinag-uugma-ugma upang magkasama-sama ang mga ideya sa loob ng isang balangkas. Kung may isang taong makatagpo ng isang kaso kung saan ang lahat o bahagi ng isang teoriyang pang-agham bilang mali(contradicted o falsified), ang teoriyang iyon ay babaguhin o kaya ibabasura na.
Ang isang halimbawa ng teoriyang siyentipiko na nagkaroon ng maraming mga pagbabago ay ang [[teoriya ng mikrobyo]] o ''[[germ theory]]'' kaugnay ng [[karamdaman]]. Noong sinaunang mga kapanahunan, naniniwala ang mga tao na ang mga sakit ay sanhi ng mga [[diyus-diyosan]], o ng mga [[sumpa]], o ng hindi angkop na [[ugali]]. Hindi nalalaman noon ang mga [[mikrobyo]], dahil napakaliit ng mga ito upang makita. Nang maimbento ang [[mikroskopyo]], natuklasan ang mga mikrobyo, at ipinanukala ang teoriya ng mikrobyo. Salamat na lamang sa teoriya ng mikrobyo ng karamdaman, maraming mga sakit ang napapagaling na ngayon. Subalit kailangang baguhin ang teoriya ng mikrobyo, dahil may ilang mga sakit na hindi sanhi ng mga mikrobyo.
Ang [[trangkaso]] at [[eskorbuto]] ay mga halimbawa ng mga sakit na hindi dulot ng mga mikrobyo o [[bakterya]], bagkus sanhi sila ng mga [[birus]]. Binago ng mga siyentipiko ang teoriya ng mikrobyo ng karamdaman, kaya't sa kasalukuyan ipinapahayag na ang teoriyang iyon bilang "Ilan sa mga karamdaman ay sanhi ng mga mikrobyo."
Upang maging isang teoriyang siyentipiko, ang isang teoriya ay dapat na masubok ng isang malaking bilang ng mga ulit o beses, ng maraming iba't ibang mga siyentipiko sa iba't ibang mga pook, at dapat na makapasa sa pagsubok bawat pag-uulit. Dapat itong tumpak na maipahayag, kadalasang ginagamitan ng [[matematika]]. At dapat itong umugma sa lahat ng iba pang mga teoriyang pang-agham. Maraming mga sangay ang agham. Ilan sa pangunahing mga sangay ng agham ay ang [[pisika]], [[kimika]], [[biyolohiya]], [[heolohiya]], at [[astronomiya]]. Ang isang teoriyang siyentipiko sa isang sangay ng agham ay dapat na maging totoo sa lahat ng iba pang mga sangay ng agham. Halimbawa, ang [[teoriyang atomiko]] ng [[materya]], na nagsasabing ang lahat ng materya ay binubuo ng mga [[atomo]], ay natagpuan sa pisika, subalit ang mga kimikal na ginamit sa kimika, ang mga buhay na [[lamuymoy]] na ginagamit sa biyolohiya, at ang mga batong pinag-aaralan sa heolohiya, at ang mga planetang pinag-aaralan sa astronomiya, ay binubuo ding lahat ng mga atomo. Ang atomikong teoriya ng materya ay totoo at nasa lahat ng mga pook ng agham.
Kung minsan nakapaglalahad ang mga siyentipiko ng isang teoriyang may kamalian. Ang pagkakatuklas ng isang kataliwasan sa isang teoriyang siyentipiko ay isang pangunahin o mahalagang pangyayari, at maaaring maging tanyag ang isang siyentipiko dahil sa pagkakatuklas ng kataliwasang ito sa patakaran. Naging bantog si [[Albert Einstein]] dahil sa kanyang [[teoriya ng relatibidad]], na nakatagpo ng kataliwasan sa mga batas ng galaw ni [[Isaac Newton]]. Ang teoriya ni Newton, na naging tanggap sa loob ng daan-daang mga taon, ay kinailangang baguhin, at binago nga ito.
==Mga teoriyang makaagham==
|
