Niels Bohr: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m r2.7.1) (robot dinagdag: ml:നീൽസ് ബോർ |
No edit summary |
||
Linya 1:
{{Infobox scientist
[[Talaksan:Niels Bohr.jpg|thumb|Niels Bohr]]▼
| name = Niels Bohr
| image = Niels Bohr.jpg
| image_size = 220px
| birth_name = Niels Henrik David Bohr
| birth_date = {{birth date|1885|10|7|df=y}}
| birth_place = [[Copenhagen]], Denmark
| death_date = {{death date and age|df=yes|1962|11|18|1885|10|7}}
| death_place = [[Copenhagen]], Denmark
| nationality = Danish
| field = [[Physics]]
| alma_mater = [[University of Copenhagen]]
| workplaces = {{plainlist|
* [[University of Copenhagen]]
* [[University of Cambridge]]
* [[Victoria University of Manchester]]
}}
| doctoral_advisor = [[Christian Christiansen]]
| academic_advisors = [[J. J. Thomson]]<br />[[Ernest Rutherford]]
| doctoral_students = [[Hendrik Anthony Kramers]]
| known_for = {{plainlist|
* [[Copenhagen interpretation]]
* [[complementarity (physics)|Complementarity]]
* [[Bohr model]]
* [[Sommerfeld–Bohr theory]]
* [[BKS theory]]
* [[Bohr-Einstein debates]]
* [[Bohr magneton]]
}}
| influences = {{plainlist|
* [[Ernest Rutherford]]
* [[Harald Høffding]]
}}
| influenced = {{plainlist|
* [[Werner Heisenberg]]
* [[Wolfgang Pauli]]
* [[Paul Dirac]]
* [[Lise Meitner]]
* [[Max Delbrück]]
* and many others
}}
| awards = {{plainlist |style=white-space: nowrap; |
* [[Nobel Prize in Physics]] (1922)
* [[Franklin Medal]] (1926)
}}
| signature = Niels Bohr Signature.svg
| footnotes =
}}
Si '''Niels (Henrik David) Bohr'''<ref name=Cline>Cline, Barbara Lovett. "Niels Bohr," ''Men Who Made a New Physics: Physicists and the Quantum Theory'', dating pamagat: ''The Questions'', Signet Science Library Book, The New American Library, New York/Toronto, 1965/1969, Library of Congress Catalog Card No. 65-18693</ref> ([[Oktubre 7]], [[1885]] – [[Nobyembre 18]], [[1962]]) ay isang [[Denmark|Danes]] na [[pisika|pisiko]] na nagkaroon ng mahalagang ambag sa pagkaunawa sa kayarian ng [[atomo]] at [[kwantum mekaniks]] at para dito ay nakatanggap ng [[Gantimpalang Nobel]] sa [[pisika]] noong 1922. <ref name="frs">{{cite doi|10.1098/rsbm.1963.0002}}</ref> Kanyang binuo ang modelo ng atomo na tinatawag na [[modelong Bohr]] na may [[nukleyus ng atomo|nukleyus]] sa gitna at may mga [[elektron]] na umiikot sa nukleyus nito na kanyang inihambing sa mga [[planeta]]ng umiikot sa [[araw]]. Siya ay gumawa sa ideya sa mekanikang quantum na ang mga elektron ay gumagalaw mula isang lebel ng enerhiya hanggang sa iba pa sa mga diskretong hakbang at hindi tuloy tuloy. Siya ay nagturo at nakipagtulungan sa maraming mga nangungunang pisiko ng siglo sa kanyang institute sa [[Copenhagen]]. Siya ay bahagi ng pangkat na British na gumawa sa [[Proyektong Manhattan]]. Siya ay ikinasal kay Margrethe Nørlund noong 1912 at ang isa sa kanilang mga anak na si [[Aage Bohr]] ay isa ring pisiko at nakatanggap ng Gantimpalang Nobel noong 1975.
==Talambuhay==
===Simulang buhay===
Si Bohr ay ipinanganak sa [[Copenhagen]], [[Denmark]] noong 1885. Ang kanyang amang si Christian Bohr ay propesor ng [[pisiolohiya ]]sa [[Unibersidad ng Copenhage]](na ipinangalan sa [[Epektong Bohr]]) samantalang ang kanyang inang si Ellen Adler ay nagmula sa isang mayamang mga [[Hudyo]]ng Danish na kilala sa pagbabangkong Danish at mga palibot na [[parliamentaryo]]. Noong 1891, si Bohr ay bininyagang isang [[Lutheran]] na relihiyon ng kanyang ama.<ref>[http://books.google.ca/books?id=rNBuC-u36qMC&pg=PA13&dq=%22As+a+teenager,+Niels+went+%22&hl=en&redir_esc=y] </ref> ngunit sa kabila ng kanyang kalagayang relihiyoso, siya ay kalaunang nagbitiw sa pagiging kasapi ng [[Simbahang Lutheran]]<ref>{{cite book|title=Niels Bohr: Atomic Theorist|year=2008|publisher=Infobase Publishing|isbn=9780816061785|edition=2|coauthors=Ray Spangenburg, Diane Kit Moser|accessdate=26 September 2012|page=37|quote=Niels had quietly resigned his membership in the Lutheran Church the previous April. Although he had sought out religion as a child, by the time of their marriage he no longer “was taken” by it, as he put it. “And for me it was exactly the same,” Margrethe later explained. “[Interest in religion] disappeared completely,” although at the time of their wedding, she was still a member of the Lutheran Church. (Niels's parents were also married in a civil, not a religious, ceremony, and Harald also resigned his membership in the Lutheran Church just before his wedding, a few years later.)}}</ref> at naging isang [[ateista]].<ref>{{cite book|last=Simmons|first=John|title=The Scientific 100: a rankings of the most influential scientists, past and present.|year=1996|publisher=Carol Publishing Group|isbn=978-0-8065-1749-0|page=16|quote=His mother was warm and intelligent, and his father, as Bohr himself later recalled, recognized "that something was expected of me." The family was not at all devout, and Bohr became an atheist who regarded religious thought as harmful and misguided.}}</ref><ref>{{cite book|title=Niels Bohr and Contemporary Philosophy|year=2010|publisher=Springer|isbn=9789048142996|editor=J. Faye, H. Folse|accessdate=10 August 2012|page=88|quote=Planck was religious and had a firm belief in God; Bohr was not, but his objection to Planck's view had no anti-religious motive.}}</ref><ref>{{cite book|title=The Measure of God: History's Greatest Minds Wrestle with Reconciling Science and Religion|year=2006|publisher=HarperCollins|isbn=9780060858339|author=Larry Witham|accessdate=26 September 2012|pages=138-139|quote="Bohr's atheism, the counterpiece of Einstein's monotheism, ... was more affined to traditional Far Eastern philosophy,” according to Stent. ...The young Bohr thus lived in two worlds, but mostly the cultural Christianity of the Danish middle class. As a young man, he had read Søren Kierkegaard, a fellow Dane and a Christian existentialist from the nineteenth century, with some enthusiasm. But he finally faced a religious crisis, and by the time he went to England to study physics, the idea of God had lost its appeal. The aim of life was happiness, he wrote his fiancée, making it impossible “that a person must beg from and bargain with fancied powers infinitely stronger than himself." ... In his only published paper on the topic of religion, Bohr spoke not of deities and doctrines but of psychological experience.}}</ref> Ang kanyang kapatid na si [[Harald Bohr]] ay isang [[matematiko]] at Olimpikong manlalaro ng [[putbol]] na naglaro para sa [[pambansang pangkat ng Denmark]]. Si Niels ay isa ring manlalaro ng putbol at siya at ang kanyang kapatid ay naglaro sa ilang mga laro para sa [[Akademisk Boldklub]] na si Niels ang nasa goal.<ref>There is, however, no truth in the oft-repeated claim that Niels Bohr emulated his brother, Harald, by playing for the Danish national team. {{cite news |last=Dart |first=James |date=27 July 2005 |url=http://www.guardian.co.uk/football/2005/jul/27/theknowledge.panathinaikos |title=Bohr's footballing career |work=The Guardian |location=London |accessdate=26 June 2011}}</ref><ref>Niels Bohr's son, Ernest Bohr, was a 1948 Olympic [[field hockey]] player.</ref>
Noong 1903, si Bohr ay pumasok sa [[Copenhagen University]] na simulang nag-aral ng [[pilosopiya]] at [[matematika]]. Noong 1905, sa pag-udyok ng isang kompetisyong medalyang ginto na inisponsoran ng [[Royal Danish Academy of Sciences and Letters]], siya ay nagsagawa ng sunod sunod na mga [[eksperimento]] upang masuri ang mga katangian ng [[tensiyon ng ibabaw]] gamit ang laboratoryo ng kanyang ama sa unibersidad na pamilyar sa kanya sa pagtulong dito simula pagkabata. Ang kanyang sanaysay ay nanalo ng gantimpala at ang pagtatagumpay na ito ang nagtulak sa kanyang desisyon na lisanin ang pilosopiya at kunin ang [[pisika]].{{Sfn|Rhodes|1986|pp=62–63}} Siya ay nagpatuloy bilang estudyanteng nagtapos sa Unibersidad ng Copenhagen sa ilalim ng pisikong si [[Christian Christiansen]] at nakatanggap ng doktorado noong 1911. Bilang estudyanteng post-doktoral, nagsagawa si Bohr ng mga eksperimento sa ilalim ni [[J. J. Thomson]] ng [[Trinity College, Cambridge]] at [[Cavendish Laboratory]]. Noong 1912, kanyang nakilala at kalaunan ay sumali kay [[Ernest Rutherford]] sa [[Victoria University of Manchester]] kung saan ay patigil tigil na gumugol ng apat na mabungang mga taon sa pakikipag-ugnayan sa mas matandang mga propesor ng pisika at naging bahagi ng 'Pamilyang Nukleyar' na kinabibilangan ng mga siyentipikong sina [[William Lawrence Bragg]], [[James Chadwick]] at [[Hans Geiger]]. Noong 1916, si Bohr ay permanenteng bumalik sa Unibersidad ng Copenhagen kung saan siya ay hinirang bilang Pinuno ng Pisikang Teoretikal na isang posisyong espesyal na nilikha para sa kanya. Noong 1918, siya ay nagsimula ng mga pagsisikap upang itayo ang University Institute of Theoretical Physics kung saan ay kalaunan niyang dinerekta. Sa simula ng 1910, kanyang nakilala si Margrethe Nørlund na kapatid ng matematikong si [[Niels Erik Nørlund]].{{Sfn|Pais|1991|p=112}} Sila ay ikinasal sa Copenhagen noong 1912.<ref>French and Kennedy, editors, ''Niels Bohr. A centenary volume'' (Harvard University 1985) at 6–7, at 197.</ref> Sa kanilang anim na anak na lalake, ang pinakamatanda ay namatay sa aksidente ng pagbabangka at ang isa pa ay namatay sa [[meninhitis]] sa pagkabata. Ang mga iba ay naging matagumpay kabilang si [[Aage Bohr]] na naging matagumpay na pisiko at ginawaran ng Gantimpalang Nobel sa Pisika noong 1975. Ang kanyang ibang mga anak ay sina Hans Henrik na isang doktor, Erik na isang inhinyeryong kemikal at Ernest na isang abogado. <ref name="nobelprize.org">{{cite web|title=Niels Bohr – Biography|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1922/bohr-bio.html|publisher=[[Nobelprize.org]]|accessdate=10 November 2011}}</ref>
===Pisika===
Noong 1922, si Bohr ay ginawaran ng Gantimpalang Nobel sa Pisika "para sa kanyang mga serbisyo sa imbestigasyon ng istraktura ng mga [[atomo]] at sa [[radiasyon]] na nilalabas mula sa mga ito".<ref>Cf., Niels Bohr, "Nobel Prize Lecture: The Structure of the Atom" (Stockholm, 11 December 1922), reprinted at 91–97, in ''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985).</ref> Ang gantimpala ay kumilala sa kanyang simulang nangungunang paggawa sa umaahong larangan ng [[mekanikang quantum]]. Habang nasa Manchester University, kinuha ni Bohr ang istrakturang nukleyar ni Rutherfod hanggang sa teoriyang quantum ni [[Max Planck]] at kaya ay nagkamit ng isang modelo ng istrakturang atomika na may kalaunang pagpapabuti – na pangunahin ay bilang isang resulta ng mga konsepto ni [[Werner Heisenberg]] – na nanatiling balido hanggang ngayon. Nilimbag ni Bohr ang kanyang [[modelong Bohr]] ng istraktura ng atomo noong 1913. <ref>Niels Bohr, "On the Constitution of Atoms and Molecules" in ''Philosophical Magazine'' 26: 1–25, 476–502, 857–875 (1913).</ref> Dito, kanyang ipinakilala ang teoriya ng mga [[elektron]] na naglalakbay sa mga [[orbito]] sa palibot ng nukleyus ng atomo, na ang mga katangiang kemikal ng bawat elemento ay malaking natutukoy ng bilang ng mga elektron sa mga panlabas na orbito ng mga atomo nito.<ref>Helge Kragh, "The Theory of the Periodic System" at 50–67, in ''Niels Bohr. A centenary volume'' (Harvard University 1985), edited by A. P. French and P. J. Kennedy. Here also, "Works by Niels Bohr" at 385–391.</ref> Ipinakilala rin ni Bohr ang ideya na ang elektron ay maaring bumagsak mula sa isang mataas na enerhiyang orbito hanggang sa isang mababa sa proseso ng paglalabas ng [[photon]](liwanag na quantum) ng diskretong enerhiya. Ito ang naging saligan ng [[teoriyang quantum]].<ref>Cf., John L. Heilbron, "Bohr's First Theories of the Atom" 33–49, at 39–47, in ''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985).</ref> Sa pamayanang internasyonal ng mga pisikong nukleyar, si Bohr ay gumampan ng papel bilang tagapagtagpo ng mga pangkat na talakayan at mga pagtuturo gayundin bilang tagaturo at tagapayo. Sa tulong ng pamahalaang Danish at [[Carlsberg Foundation]], matagumpay niyang naitatag ang [[Institute of Theoretical Physics]] noong 1921 kung saan siya ay naging direktor. <ref>{{cite web | url=http://www.nbi.ku.dk/english/about/history/ | title=History of the institute: The establishment of an institute | publisher=Niels Bohr Institute |last=Aaserud |first=Finn |archiveurl=http://web.archive.org/web/20080405160424/http://www.nbi.ku.dk/english/about/history/ |archivedate=5 April 2008 |accessdate=11 May 2008}}</ref> Ang institutong ito ay nagsilbing puntong pokal para sa mga maniniliksik ng mekanikang qunatum at mga kaugnay na paksa noong mga 1920 at 1930 nang ang pinakamahuhusay na mga pisikong teoretikal ay gumugol ng isang panahon sa kompanya ni Bohr.<ref>''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985) at 9, 12, 13, 15, 71–73.</ref> Binuo rin ni Bohr ang prinsipyo ng [[komplementaridad (pisika)|komplementaridad]] na ang mga item ay maaaring hiwalay na masuri na may ilang magkakasalungat na mga katangian. Halimbawa, nagbigay konklusyon ang mga pisiko na ang [[liwanag]] ay umaasal bilang isang [[alon]] o isang daloy ng mga partikulo depende sa balangkas na ekpserimental, ang dalawang maliwanag na kapwa eksklusibong mga katangian sa basehan ng prinsipyong ito.
[[Image:Niels Bohr Albert Einstein by Ehrenfest.jpg|thumb|upright|right|Si Niels Bohr at [[Albert Einstein]] na nagdedebate sa teoriyang quantum. Disyembre 1925 sa Leiden.]]
<ref>Edward MacKinnon, "Bohr on the Foundations of Quantum Theory" in ''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985), 101–120. "Shortly before his death [Bohr] complained that no professional philosopher had ever understood his doctrine of complementarity." ''Ibid.'' at 101; cf., 112–113.</ref> Si Bohr ay nagtatag ng mga aplikasyong pilosopikal para sa prinsipyong ito. Mas ninais ni [[Albert Einstein]] ang determinismo ng klasikong pisika kesa sa [[probabilidad|probabilistikong]] bagong pisikang quantum na isa si Einstein sa mga nag-ambag dito. Ang mga isyung pilosopikal na lumitaw mula sa mga nobelang aspeto ng mekanikang qunatum ay naging malawak na ipinadiwang na mga paksa ng talakayan. Sina Einstein at Borh ay nagkaroon ng mabuting kalikasang mga argumento sa mga gayong isyu sa buong buhay nila. <ref>Niels Bohr, "Discussion with Einstein on Epistemological Problems in Atomic Physics", 199–142, in ''Albert Einstein. Philosopher-Scientist'' ([1949]; New York: MJF Books, 3d 1969), edited by P. A. Schilpp; reprinted in Niels Bohr, ''Atomic Physics and Human Knowledge'' (1968), and in ''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985).</ref> Si [[Werner Heisenberg]] ay gumawa bilang katulong ni Borh at tagapaturo sa Copenhagen mula 1926-1927. Sa Copenhagen noong 1927 nang buuin ni Heinsenberg ang [[prinsipyong walang katiyakan]] habang gumagawa sa mga pundasyong [[matematika]]l ng mekanikang qunatum. Kalaunan ay naging pinuno si Heisenberg ng [[proyektong enerhiyang nukleyar na Aleman]]. Noong Abril 1940 sa simula ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], ang [[Alemanya]]ng [[Nazi]] ay sumakop sa Denmark. Noong Setyembre 1941, si Bohr ay binisita ni Heisenberg sa Copenhagen. <ref>Matthias Dőrries, editor, ''Michael Frayn's ''Copenhagen'' in Debate. Historical Essays and Documents on the 1941 Meeting between Niels Bohr and Werner Heisenberg'' (Berkeley: University of California 2005).</ref>
===Proyektong Manhataan===
Noong Setyembre 1943, ang isang maaasahang salita ay umabot kay Bohr tungkol sa kanyang nalalapit na pagdakip ng kapulisang Aleman. Mabilis na nagawa ng resistansiyang Danish na tulungan si Bohr at ang kanyang asawa na makatakas sa pamamagitan ng dagat sa Sweden. Sa sandaling pagkatapos nito, si Bohr ay inilipad sa isang sasakyang panghimpapawid sa Britanya. Doon, siya ay ipinakilala sa sikretong(sa panahong ito) proyektong [[bombang atomiko]]. Kalaunan ay dinirekta siya sa pangunahing lokasyon ng proyekto sa Estados Unidos. <ref>French and Kennedy, editors, ''Niels Bohr. A centenary volume'' (1985) at 280, 282.</ref> Si Bohr ay gumawa sa [[Proyektong Manhattan]] sa labis na sikretong laboratoryong [[Los Alamos National Laboratory|Los Alamos]] sa [[New Mexico]] kung saan ay kilala siya sa pangalang ''Nicholas Baker'' para sa mga kadahilanang pangseguridad.{{Sfn|Pais|1991|p=496}} Ang kanyang papel sa proyekto ay bilang isang maalam na konsultante o amang tagakumpisal. Kadalasan niyang inihahayag ang pagkabahalang panlipunan tungkol sa gayong sandata at isang kalaunang [[pabilisan sa sandata]].<ref name="Long">{{cite web | url=http://www.doug-long.com/bohr.htm |title=Niels Bohr – The Atomic Bomb and beyond |accessdate=26 June 2011 |last=Long |first=Doug |work=Hiroshima – was it necessary?}}</ref> Si Bohr ay naniwala na ang mga sikretong atomiko ay dapat isinasalo sa internasyonal na pamayanang siyentipiko. Pagkatapos makipagpulong kay Bohr, iminungkahi ni [[J. Robert Oppenheimer]] na bisitahin ni Bohr si Presidente [[Franklin D. Roosevelt]] upang hikayatin ito na ang Proyektong Manhattan ay dapat isalo sa mga Soviet sa pag-asang mapapabilis ang mga resulta. Iminungkahi ni Roosevelt na bumalik si Bohr sa Nagkakaisang Kaharian upang mapapapayag ng Britanya. Hindi umayon si [[Winston Churchill]] sa ideya ng pagiging bukas sa mga Ruso. {{Sfn|Rhodes|1986|pp=528–538}}
===Kalaunang mga taon===
[[File:Coat of Arms of Niels Bohr.svg|right|150px|thumb|Coat of arms]]
Pagkatapos ng digmaan, si Bohr ay bumalik sa Copenhagen. Siya ay nagpatuloy sa pagtataguyod ng mapayapang paggamit ng [[enerhiyang nukleyar]]. Nang magawaran ng [[Order of the Elephant]] ng pamahalaan ng Denmark, kanyang dinisenyo ang kanyang sariling [[coat of arms]] na nagpapakita ng isang [[tajitu]] na simbolo ng [[yin at yang]] at ang motto na "ang mga magkabaliktad ay komplementaryo". <ref>{{cite web | coauthors= | title=Bohr crest | publisher=University of Copenhagen | date=17 October 1947 | url=http://www.nbi.dk/hehi/logo/bohr_crest.png | accessdate=16 March 2007}}</ref> Siya ay namatay sa [[Copenhagen]] noong 1962 dahil sa pagkabigo ng [[puso]].{{Sfn|Pais|1991|p=529}} Siya ay inilibing sa [[Assistens Cemetery (Copenhagen)|Assistens Kirkegård]] sa seksiyong [[Nørrebro]] ng Copenhagen.
== Sanggunian ==
Line 7 ⟶ 70:
{{DEFAULTSORT:Bohr, Niels}}
[[Kategorya:
[[Kategorya:Mga Danes]]
{{Link FA|ka}}
| |||