Imperyong Kastila: Pagkakaiba sa mga binago

Ang [[Espanya]] ang sentro ng isa sa unang [[Imperyong Kolonyal]]. Pinamamahalaan ng Espanya ang kanyang malawak na ''overseas empire'' hanggang [[ika-19 na siglo]]. Ayon kay [[Henry Kamen]], nilikha ng Imperyo ang Espanya, sa halip na ang Imperyo ang nilikha ng Espanya.

 

 

== Imperyong Kastila ==

 

 

Mula sa kalagitnaan ng ika-16 na dantaon, ang mga minahan ng ginto at pilak sa Amerika ang nagtaguyod sa lakas militar ng koronang Habsburgo ng Espanya sa mahabang sunud-sunod ng pakikidigma nito sa Europa at [[Hilagang Aprika]]. Natamo ng imperyong Espanya ang pinakamalawak nitong teritoryo sa mundo noong ika-17 at 18 na dantaon, datapuwat nagsimula itong humupa sa pabago-bagong kapalarang pangmilitar at pangkalakalan mula ng mga 1640. Mula sa mga bagong karanasang ito ng pahirap at pagdurusa sa pagpapalawak ng imperyo, nagbalangkas ang mga eskolar na Espanyol ng mga makabagong kaisipan tungkol sa batas natural, kasarinlan, batas pandaigdig, digmaan at ekonomika – gayundin ang pagkuwestyon sa katarungan ng imperyalismo – sa magkakalapit ng paaralang pang-isip na tinawag ng Eskwela ng Salamanca.

== Ang Ugat ng Imperyo (1402–1521) ==

 

]]

 

 

Nagpasyang suportahan ng monarkiyang katoliko ang angkang Aragones ng Napoli laban kay Carlos VIII ng Pransya sa Digmaang Italiano ng 1494. Bilang hari ng Aragon, nasangkot si Fernando sa pakikibaka laban sa Pransya at Venezia upang makontrol ang Italia; ang awayang ito ang naging ubod sa palakad panlabas ni Fernando bilang isang hari. Sa mga labanang ito nanaig ang mga sundalong Espanyol laban sa mga kabalyerong Franses. Dito nabuo ni Gonzalo Fernández de Córdoba ang halos walang talong sandatahang Espanyol ng siglo 16 at 17.

Madalas lusubin ng mga piratang Berbero mula sa Hilagang Africa ang mga pasiging nayon at bayan ng Espanya, Italia at mga pulo sa Meditereneo. Ang Formentera ay iniwanang panandalian ng mga namamayan dito at kung saan ang mahabang pasigan ng Espanya at Italia ay tuluyang iniwan ng mga tao. Ang pinakabantog na korsaryo noong panahong ito ay si Barbarossa (“Mapulang Balbas”) na isang Turko. Ayon kay Robert Davis, may pagitan sa 1 milyon at 1.25 milyong Europeo ang hinuli ng mga pirata ng Hilagang Africa at ipinagbili bilang alipin sa Hilagang Africa at imperyong Otomano noong pagitan ng siglo 16 at 19.

 

== Ginintuang Panahon ng Espanya (1521–1643) ==

{{merge|Ginintuang Panahon ng mga Kastila}}

 

Minsang tinatawag na Ginintuang Siglo ng Espanya ang siglo 16 at 17. Dahil sa pag-iisang dibdib ng mga haring Katoliko, minana ng kanilang apong si Carlos ang imperyong Kastila sa [[Amerika]], imperyong Aragones sa Meditereneo (kasama ang malaking bahagi ng kasalukuyang Italia), gayundin ang korona ng [[Banal na Imperyong Romano]] at ng Mabababang Bansa (Nederlands) at ng Franche-Comté. Dahil dito, nabuo ang imperyo mula sa mga pamana at hindi sa pananakop nito. Matapos niyang talunin ang mga rebeldeng Kastila noong Digmaang Kastila ng mga mamamayan nito, sinasabing si Carlos ang pinakamakapangyarihang tao sa Europa kung saan ang paghahari nito ay hindi mapapantayan hanggang sa dumating ang panahon ni [[Napoleon]]. Noong panahong ito, sinasabing hindi lumulubog ang araw sa imperyo nito. Ang imperyo noong Ginintuang Edad na ito ay kontrolado hindi sa Madrid bagkus mula sa Sevilla.

 

Sa simula, bigong pang-ekonomiya ang imperyong Kastila sa ibayong dagat. Nagbunga ito ng ilang pag-unlad sa kalakalan at industriya. Noong mga 1520, nagsimula ang malakihang pagmimina ng pilak sa Guanajuato, Mexico ngunit hindi naging maalamat na kayamanan ito matapos mabuksan ang mga minahanng pilak sa Zacatecas, Mexico at Potosi, Peru noong 1546 kasama ang malakihang pagluluwas nito sa Europa. Noong siglo 16, sinasabing hawak ng Espanya ang ginto at pilak na may halagang US $1.5 trilyon (sa halaga noong 1990) mula sa Nueva Espanya. Subalit nang lumaon, ang pag-angkat nito ay nagdibersyon sa ibang porma ng industriya na nagdulot ng inflation sa Espanya noong dakong huling dekada ng siglo 16. Ang situwasyong ito ang nagpalubha sa pagkawala ng maraming klase ng negosyante at artisano kasama ang pagpapatalsik ng mga Hudyo at Moriscos (musulmano/islamo). Ang malaking importasyon ng pilak sa dakong huli ang nagdulot sa Espanya na umasa sa mga panlabas na mapagkukunan ng mga materyales at pabrikadong kalakal.

 

Nilustay ng angkang Habsburgo ang mga yaman mula Amerika at Kastila sa pakikidigma nito sa Europa para sa kapakanan ng angkang Habsburgo. Pumalya ng maraming beses ito sa pagbabayad ng utang-bayan, at binayaang mabangkarota ang Espanya kung saan sumambulat ang hidwaan sa pagitan ng Imperyo at pamayanang Kastila sa isang rebelyong popular ng Digmaan ng mga Bayan ng Kastila (1520-22). Maraming mithiing politikal ang angkang Habsburgo:

[[Talaksan:Habsburg Map 1547.jpg|thumb|right|450px|Mapa ng teritoryo ng mga Habsburgo matapos magbitiw si Carlos V (1556) na ipinakikita sa The Cambridge Modern History Atlas (1912); kulay berde ang mga lupaing Habsburgo. Mula 1556, ang mga lupain mula sa Nederlands hanggang sa silangan ng Pransya, sa timog ng Italia at mga pulo ay angkin ng angkang Habsburgo ng Espanya.

]]

 

Kumampi ang Liga sa mga Frances at nabigo ito sa pagsisikap na sirain ang Liga sa Alemanya. Ang pagkatalo ni Francisco noong 1544 ay nagdulot sa pagkasira ng alyansa nito sa mga Protestante na sinamantala naman ni Carlos. Unang niyang sinubukan ang makipagnegosasyon sa Kapulungan sa Trent noong 1545. Nakidigma ang liderato nito sa pamumuno ni Mauricio, isang taga-halal na Sajonio ng mga Protestante, nang nakaramdam ito ng pagtataksil sa paninindigang ginawa ng mga Katoliko sa kapulungan. Gumanti si Carlos na lusubin ang Alemanya ng pinaghalong sundalong Espanyol at Holandes sa pag-asang maibalik ang kapangyarihan ng Imperyo. Malinaw na nilupig ang mga Protestante na pinamunuan mismo ng emperador sa Labanan sa Mühlberg noong 1547. Noong 1555, lumagda si Carlos sa Kapayapaan sa Augsburg kasama ang mga bansang Protestante upang ibalik ang kapanatagan sa Alemanya sa kanyang simulaing cuius regio, eius religio, isang posisyong hindi naging popular sa kapariang Espanyol at Italiano. Ang paglahok ni Carlos sa Alemanya ay magtatatag ng isang mahalagang papel para sa Espanya bilang tagapagtanggol ng simbahang katoliko na isang mithiin ng ankang Habsburgo sa Santo Imperyong Romano. Matapos ang pitong dekada sa pakikialam nito sa mga digmaan, ang mga pangyayaring ito ang malinaw na mag-aakyat sa Espanya bilang pangunahing lakas sa Europa.

Ang pagbubukas ng konsorsyo sa pagbabangko sa Genoa ang nagdulot ng bangkarota kay Felipe II noong 1557 at gumulo sa mga bahay pangbangko ng Alemanya at nagwakas sa reyno ng mga Fuggers bilang taga-panalapi ng Espanya. Binigyan ng mga bangkerong Genovese ang reynong Habsburgo na mahirap pigilin mangutang dahil sa maasahang kikitain. Ang kapalit nito ay mabilis na paglilipat mula sa Sevilla papunta ng Genoa ng mga pilak na mula sa Amerika bilang kapital sa pagpapatuloy ng negosyo nito.

 

 

{{Link FA|es}}

[[ar:الإمبراطورية الإسبانية]]

[[arz:الامبراطوريه الاسپانيه]]