Kulaylawas: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
m re-categorisation, replaced: :Selula → :Biyolohiya ng selula using AWB |
m orthography: -nsya- > -nsiya-, replaced: sirkumstansiya → sirkunstansiya using AWB |
||
Linya 1:
[[Talaksan:Chromosome.svg|300px|thumb|right|Diagrama ng isang replikadong(kinopya) at kondensadong(siksik) na metaphase na [[eukaryotiko]]ng kromosoma. (1) [[Chromatid]] na isa sa identikal na mga bahagi ng kromosome pagkatapos ng [[yugtong S]]. (2) [[Centromere]] na punto kung saan ang dalawang chromatid ay nagdadampi (3) Maikling braso. (4) Mahabang braso.]]
Ang '''kromosoma'''(Ingles: '''chromsome''') ay isang inayos na istraktura ng [[DNA]] at [[protina]]ng matatagpuan sa mga [[selula]]. Ito ay nag-iisang piraso ng pinulupot na [[DNA]] na naglalaman ng maraming mga [[gene]], mga regulatoryong elemento at ibang sekwensiya ng [[nucleotide]]. Ang mga kromosoma ay naglalaman rin ng tinatakdaan ng DNA na mga protina na nagsisilbing tagabalot ng DNA at tagakontrol ng mga tungkulin nito.
Ang mga kromosoma ay malawak na magkakaiba sa pagitan ng iba't ibang mga [[organismo]]. Ang [[molekula]] ng [[DNA]] ay maaring sirkular(pabilog) o linyar(tuwid) at maaaring binubuo ng 100,000 hanggang 10,000,000,000 mga [[nucleotide]] sa isang mahabang kadena(chain). Sa tipikal, ang mga selulang [[eukaryotiko]] na mga selulang may [[nucleus ng selula|nuclei]] ay may malaking linyar na mga kromosoma at ang mga selulang [[prokaryotiko]] na mga selulang walang mailalarawang [[nucleus ng selula|nuclei]] ay may maliit na sirkular na mga kromosoma bagaman maraming mga eksepsiyon sa patakarang ito. Gayundin, ang mga [[selula]] ay maaari ring maglaman ng isang uri ng kromosoma. Halimbawa, ang [[mitochondria]] sa halot lahat ng mga [[eukaryotes]] at [[chloroplast]] sa [[halaman]] ay may mga sariling kromosoma.
Sa mga [[eukaryotes]], ang mga [[nucleus ng selula|nuclear]] na kromosoma ay binabalot ng mga [[protina]] sa isang siksik na istrakturang tinatawag na [[chromatin]]. Ito ay pumapayag sa napakahabang mga molekula ng [[DNA]] na magkasya sa [[nucleus ng selula]]. Ang istraktura ng mga kromosoma at chromatin ay iba iba sa mga [[siklo ng selula]]. Ang mga kromosoma ang payak na unit para sa [[paghahati ng selula]] at dapat ay kopyahin(replicate), hatiin, at ipasa ng matagumpay sa mga anak na selula(daugther cells) upang masiguro ang dibersidad(pagkakaiba) at pagpatuloy ng mga supling. Ang mga kromosoma ay maaaring umiral na duplikado(kinopya) o hindi duplikado. Ang mga hindi duplikadong kromosoma ay mga isang linyar na hibla(strands) samantalang ang mga duplikadong kromosoma ay naglalaman ng dalawang identikal(magkatulad) na mga kopyang tinatawag na [[chromatid]] na pinagdugtong ng [[centromere]].
Ang pagsisiksik ng mga duplikadong kromosoma habang isinasagawa ang [[mitosis]] at [[meiosis]] ay nagreresulta sa isang klasikong apat-na-brasong istraktura. Ang muling pagsasama(recombination) ay gumagampan ng mahalang papel sa dibersidad(pagkakaiba) na henetiko. Kung ang mga istrakturang ito ay minanipula ng mali sa pamamagitan ng mga prosesong tinatawag na instablidad kromosomal at [[translokasyon]], ang selula ay maaaring sumailalim sa katastropiyang mitotiko at mamatay o maaaring hindi inaasahan ito makatakas sa [[apoptosis]] na tumutungo sa pag-unlad ng sakit na [[kanser]].
Sa pagsasanay, ang kromosoma(chromosome) ay isang maluwag na inilalarawang termino. Sa mga [[prokaryotes]] at [[virus]], ang terminong genophoe ay mas angkop kung walang [[chromatin]] na makikita. Gayunpaman, ang malaking katawan ng akda ay gumagamit ng salitang kromosoma(chromosome) kahit pa wala itong chromatin. Sa mga [[prokaryotes]], ang [[DNA]] ay hindi karaniwang nakaayos sa isang [[bilog]] na mahigpit na nakapulupot sa sarili nito at minsan ay sinasamahan ng isa o maraming mga mas maliit na sirkular na molekulang DNA na tinatawag na [[plasmid]]. Ang mga maliit na sirkular na [[genome]] na ito ay matatagpuan rin sa [[mitochondria]] at [[chloroplast]] na nagpapakita ng pinagmulang [[bacteria]]l ng mga ito. Ang pinakasimpleng genophore ay matatagpuan sa mga [[virus]]. Ang mga molekulang [[DNA]] o [[RNA]] na ito ay maikling linyar o sirkular na mga genophore na malimit ay nagkukulang sa mga istraktural na mga [[protina]].
==Sa mga eukaryotes==
Ang mga [[eukaryote]]
===Chromatin===
Ang [[chromatin]] ay isang kompleks na [[DNA]] at [[protina]]ng matatagpuan sa [[nukleyo ng selula|nukleyo]]ng eukaryotiko na nagkakahon ng mga kromosoma. Ang istraktura ng chromatin ay labis na iba iba sa pagitan ng iba't ibang yugto ng [[siklo ng selula]] ayon sa inaatas ng [[DNA]].
Linya 19:
* Heterochromatin, na binubuo ng halos hindi aktibong DNA. Ito ay tila nagsisilbi ng istraktural na mga tungkulin sa mga yugtong kromosomal. Ang heterochromatin ay maaari pang karagdagang makilala sa dalawang mga uri:
*Constitutive heterochromatin na hindi [[ekspresyon ng gene|nahahayag]]. Ito ay matatagpuan sa palibot ng [[centromere]] at karaniwan ay naglalaman ng paulit ulit na mga sekwensiya.
*Facultative heterochromatin, na minsan nahahayag.
Ang mga indbidwal na kromosoma ay hindi makikilala sa yugtong ito. Ang mga ito ay lumilitawa sa [[nukleyo ng selula]] bilang pantay(homogeneous) na buhol buhol na halo ng DNA at protina.
===Metaphase na chromatin at dibisyon===
Sa simulang mga yugto ng [[mitosis]] o [[meiosis]]([[paghahati ng selula]]), ang mga strandong chromatin ay nagiging mas siksik. Ang mga ito ay tumitigil na kumilos bilang makukuhang [[gene|henetikong material]](ang [[transkripsiyon ng gene]] ay humihinto) at nagiging isang siksik na madadalang anyo. Ang siksik na anyong ito ay gumagawa sa mga indbidwal na kromosoma na makikita(visible) at ang mga ito ay bumubuo ng klasikong apat na brasong istraktura na isang pares ng magkapatid na [[chromatid]] na nakakabit sa bawat isa sa [[centromere]]. Ang mas maikling mga braso ay tinatawag na mga [[brasong p]](mula sa salitang [[Pranses]] na ''petit'' na maliit) at ang mas mahabang mga braso ay tinatawag na mga [[brasong q]](ang letrang q ay sumusunod sa p sa alpabetong Latin; q-g "grande"). Ito lamang ang natural na konteksto kung saan ang mga indibidwal na kromosoma ay makikita sa pamamagitan ng isang optikal na [[mikroskopyo]].
Sa [[mitosis]], ang mga microtubule ay lumalaki mula sa mga centrosome na matatagpuan sa magkabilang dulo ng [[selula]] at kumakabit rin sa centromere sa isang espesyalisadong mga istraktura na tinatawag na mga [[kinetrochore]] na ang isa ay umiiral sa bawat magkapatid na chromatid. Ang isang espesyal na sekwensiyang DNA base sa rehiyon ng mga kinetochore ay nagbibigay kasama ng mga espesyal na protina ng mas mahaba at tumatagal na pagkakabit sa rehiyong ito. Ang mga microtubule naman ay humihila sa mga chromatid ng papalayo tungo sa mga centromere upang ang bawat anak na mga selula ay nagmamana ng isang hanay ng mga chromatid. Kapag ang mga selula ay naghati, ang mga kromatid ay nakakalag sa pagkakabuhol at ang DNA ay muling ma-[[transkripsiyon ng DNA|tatranskriba]]. Sa kabila ng hitsura ng mga ito, ang mga kromosoma ay istraktural na labis na siksik na pumapayag sa mga higanteng istrakturang DNA na ito na maipaloob sa loob ng [[nukleyo ng selula]].
Linya 95:
<ref>{{cite journal|author=Thanbichler M, Wang SC, Shapiro L|title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure|journal= J. Cell. Biochem.|volume=96|issue=3|pages=506–21|year=2005|pmid=15988757|doi=10.1002/jcb.20519}}</ref> Ang nucleoid ay isang walang katulad na istraktura at umookupa sa isang inilarawang rehiyon ng selula ng bakterya. Gayunpaman, ang istrakturang ito ay dinamiko(nagbabago) at tinutustusan at muling minomodelo ng mga aksiyon ng isang saklaw ng mga tulad ng [[histone]] na mga protina na umuugnay sa bakteryal na kromosoma.<ref>{{cite journal|author= Sandman K, Pereira SL, Reeve JN|title=Diversity of prokaryotic chromosomal proteins and the origin of the nucleosome|journal=Cell. Mol. Life Sci.|volume=54|issue=12|pages=1350–64|year=1998|pmid=9893710|doi=10.1007/s000180050259}}</ref> Sa [[archaea]], ang DNA sa mga kromosoma ay mas higit na nakaayos na ang DNA ay nakakahon sa loob ng mga istrakturang katulad ng mga eukaryotikong [[nucleosome]].<ref>{{cite journal|author=Sandman K, Reeve JN|title=Structure and functional relationships of archaeal and eukaryal histones and nucleosomes| doi=10.1007/s002039900122|journal=Arch. Microbiol.|volume=173|issue=3|pages=165–9|year=2000|pmid=10763747}}</ref><ref>{{cite journal|author=Pereira SL, Grayling RA, Lurz R, Reeve JN|title=Archaeal nucleosomes|doi=10.1073/pnas.94.23.12633|journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.|volume=94|issue=23|pages=12633–7|year=1997|pmid=9356501|url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9356501|pmc=25063}}</ref>
Ang mga bakteryal na kromosoma ay may kagawiang nakatali sa [[membranong plasma]] ng bakterya. Sa aplikasyong [[molekular na biolhiya]], ito ay pumapayag para sa paghihiwalay nito mula sa [[plasmid na DNA]] sa pamamagitan ng [[sentripugasyon]] ng [[lysis|lysadong]] bakterya at pagpe-[[pellet]] ng mga [[membrano]] at mga nakakabit na [[DNA]].
Ang mga prokaryotikong kromosoma at mga plasmid ay tulad ng eukaryotikong DNA ay pangkalahatang [[mekanikal na mga katangian ng DNA|naka-supercoil]]. Ang DNA ay dapat munang ilabas sa nakapahingang estado nito para sa pagkuha ng [[transkripsiyon (henetika)|transkripsiyon]], regulasyon at [[replikasyon ng DNA|replikasyon]].
| |||