Wikipedia

Unang Digmaang Pandaigdig: Pagkakaiba sa mga binago

Browse history interactively
← Nakaraang pagkakaibaSusunod na pagkakaiba →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Kampfgruppe (usapan | ambag)
1,635 edit
Kampfgruppe (usapan | ambag)
1,635 edit
mga pagtatama
Linya 54:
|commander2='''[[Puwersang Sentral]]'''
{{flagicon|Germany|empire}} [[Wilhelm II, Emperador ng Alemanya|Guillermo II]]<br />
{{flagicon|Austria|civil ensign}} [[Francis Jose I ng AwstriyaAustriya|Francis Jose I]]<small> (1914–16)</small><br />
{{flagicon|Austria|civil ensign}} [[Carlos I ng AwstriyaAustriya|Carlos I]]<small> (1916–18)</small><br />
{{flagicon|Ottoman Empire}} [[Mehmed V]]<br />
{{flagicon|Bulgaria}} [[Fernando I ng Bulgarya|Fernando I]]<br />
Linya 84:
Noong 1870 ay sumiklab [[Digmaang Prangko-Pruso|ang isang digmaan]] ng [[Pransiya]] at ng mga estadong Aleman sa pangunguna ng [[Kaharian ng Prusya|Prusya]]. Sa digmaang ito'y nasakop ng mga Aleman ang malaking bahagi ng Pransiya hanggang sa tuluyang mapipilan ang mga Pranses. Nagbunsod ito sa pag-iisa-isa ng dating maliliit at magkakahiwalay na mga estadong Aleman na kalaunan ay tinawag bilang [[Imperyong Aleman]]. Napasakamay ng bagong imperyo ang Alsasya at Lorena - mga teritoryong Pranses, samantalang buo naman ang pasya ng Pransiya na mabawi ang mga nasabing teritoryo. Mula noo'y lumakas at umunlad ng gayon na lamang ang industriya't ekonomiya ng bagong tatag na imperyo.<ref name="Guillermo 2004 299">{{harvnb|Guillermo|Almirante|Galvez|Estrella|2004|p=299}}</ref><ref>{{harvnb|Willmott|2003|p=21}}</ref>
 
Makalipas ang dalawang taon ay isang alyansang tinatawag na Liga ng Tatlong Emperador ang pinasinayahan ng mga imperyong Aleman, [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya|AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo]] at [[Imperyong Ruso|Ruso]] subalit hindi nagtagal nang may namuong alitan sa dawalang huling nabanggit hinggil sa mga usapin sa [[Balkan|Rehiyong Balkanika]]. Dahil dito, noong 1879, ay bumuo ng sariling alyansa ang Imperyong Aleman at AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo na tinaguriang Dalawahang Alyansa. Kalaunan nama'y sumali ang [[Italya]] sa nasabing alyansa. Magmula noong 1882, ang samahan ng mga imperyong Aleman, AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo at Kaharian ng Italya ay kinilala bilang [[Tatluhang Alyansa (1882)|Tatluhang Alyansa]]. Sa kabilang banda, nang mabuwag ang Liga ng Tatlong Emperador, ay nakipag-alyansa ang Pransiya sa Imperyong Ruso noong 1894 at nang mga sumunod na taon ay makailang ulit na lumagda ng kasunduan sa [[Imperyong Briton]]. Noon namang 1907 ay nilagdaan ng mga imperyong Briton at Ruso ang Kasunduang Angglo-Ruso. Ang mga pangyayaring ito'y nagbunsod sa pagtatatag ng [[Tatluhang Kasunduan]] ng mga imperyong Briton, Ruso at Republikang Pranses. Noon din ay nagsimulang magparami at magpalakas ng sandatahang lakas ang bawat bansang nabanggit pangunahin na ng Imperyong Briton at Aleman.<ref>{{harvnb|Calairo|2006|pp=288-290}}</ref><ref>{{harvnb|Willmott|2003|pp=15, 21}}</ref><ref>{{harvnb|Keegan|1998|p=52}}</ref>
 
[[Talaksan:Map Europe alliances 1914-en.svg|thumb|300px|left|<center>ang Europa bago ang digmaan</center>]]
 
Noon namang 1908 ay sinakop ng AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya ang [[BosnyaBosniya at Hersegobina]] samantalang nagpahayag ng kasarinlan ang [[Bulgarya]] mula sa [[Imperyong Otomano]]. Ikinagalit ng [[Serbiya]] at ng Imperyong Ruso ang naunang pangyayari sapagkat ang nasabing lugar ay tahahan ng mga mamamayang Eslabo na kanilang mga kalahi. Pagsapit naman ng 1912 ay sinalakay ng Ligang Balkanika na kinabibilangan ng Bulgarya, [[Gresya]], [[Montenegro]] at Serbiya ang Imperyong Otomano na dating nakasasakop sa kanila. Naging matagumpay ang nasabing liga at malaking bahagi ng teritoryo ng Imperyong Otomano sa Rehiyong Balkanika ang kanilang napasakamay subalit may namuong alitan sa pagitan ng Bulgarya't Serbiya hinggil sa isinagawang paghahati-hati ng liga sa [[Masedonya]] samantalang kinilala naman ang pagtatatag ng [[Albanya]]. Nang sumunod na taon ay sinalakay ng Bulgarya ang Gresya't Serbiya subalit napipilan samantalang sinamantala ito ng Imperyong Otomano at [[Rumanya]] upang makakuha ng ilang teritoryo sa Bulgarya.<ref name="Guillermo 2004 299"/><ref>{{harvnb|Keegan|1998|pp=48–49}}</ref><ref>{{harvnb|Willmott|2003|pp=2–23}}</ref>
 
Noong 28 Hunyo 1914 ay binaril ni [[Gavrilo Princip]], isang makabayang Serbiyo, si [[Artsiduke Francis Fernando ng AwstriyaAustriya|Artsiduke Francis Fernando]], tagapagmana ng trono ng AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya at ang asawa nitong si [[Sophia, Dukesa ng Hohenbergo|Sophia]] sa [[Sarajevo|Sarahebo]], kabisera ng BosnyaBosniya at Hersegobina. Naghain ng banta ang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya laban sa Serbiya ukol sa nasabing pagpatay nang mapag-alamang si Princip ay kasapi ng ''Mlada Bosna'', isang kilusang Serbiyo-Bosnyo na naglalayon ng kalayaan ng mga mamamayang Eslabo na nasasakop ng imperyo. Nagpahayag ng pakikidigma ang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya laban sa Serbiya noong 28 Hulyo 1914, nang hindi makuntento ang nauna sa isinagawang pagtugon ng huli sa naturang banta. Kinabukasan ay iniutos ni [[Nikolas II ng Rusya|Tsar Nikolas II]] ang bahagyang paghahanda ng sandatahang Ruso. Sinagot ito ng pakikidigma ng Imperyong Aleman laban sa Imperyong Ruso noong 1 Agosto at noong 3 Agosto laban sa Pransiya. Nagpahayag din ng pakikidigma ang Imperyong Briton laban sa Imperyong Aleman noong 4 Agosto nang sakupin ng huli ang [[Belhika]] (na umapela naman ng tulong mula sa Imperyong Briton) upang dumaan sa nasabing bansa patungong Pransiya.<ref>{{harvnb|Willmott|2003|pp=26-27, 29}}</ref><ref>{{harvnb|Guillermo|Almirante|Galvez|Estrella|2004|p=300}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/mirror01_01.shtml |title= BBC.Co.Uk: Mga Punong Pamagat ng Daily Mirror: Ang Pagpapahayag ng Digmaan|accessdate=2012-05-24}}</ref>
 
== Kronolohiya ==
Linya 96:
[[Talaksan:WWI-re.png|thumb|350px|right|<center>mga bansang sangkot sa digmaan:<br /> lunti - Alyadong Puwersa, at dilaw - Puwersang Sentral</center>]]
 
Nagsimula ang digmaan noong 28 Hulyo 1914 nang magpahayag ng pakikidigma ang [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]] laban sa [[Serbiya]]. Nang mga sumunod na araw ay nagpahayag na rin ng pakikidigma laban sa isa't isa ang iba pang mga bansa sa [[Europa]].<ref name="Evans 2004 12"/>
 
Ang digmaan ay nagwakas sa kanlurang Europa noong 11 Nobyembre 1918 nang maipatupad ang isang tigil-putukan samantalang nagpatuloy ito sa iba't iba pang dako ng daigdig hanggang sa unti-unti ring nagwakas. Nilagdaan noong 28 Hunyo 1919 ang [[Tratado ng Versailles|Tratado ng Versalles]], isang kasunduang pangkapayapaan, na siyang ganap na nagbigay-katapusan sa digmaan.<ref>{{harvnb|Keegan|1988|p=7}}</ref>
Linya 102:
=== 1914: Mga unang sagupaan ===
 
Noon pa man ay nangako na ng tulong ang [[Imperyong Aleman]] sa [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]] hinggil sa pagsakop nitong huli sa [[Serbiya]]. Sang-ayon sa tulong na nabanggit, inakala ng mga pinunong AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo na ipagtatanggol ng mga Aleman ang kanilang imperyo laban sa mga Ruso samantalang sinasalakay nila ang Serbiya. Sa kabilang banda naman, inasahan ng Imperyong Aleman na ibubuhos ng AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya ang malaking bahagi ng lakas nito laban sa [[Imperyong Ruso]] samantalang sinasalakay niya ang [[Pransiya]]. Bunga ng mga 'di pagkakaunawaan, napilitan ang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya na hatiing mabuti ang sandatahan nito laban sa mga Ruso at Serbiyo.<ref>{{harvnb|Strachan|2004|pp=292–296, 343–354}}</ref>
 
[[Talaksan:Stabilization of Western Front WWI.PNG|thumb|left|<center>mga unang sagupaan sa kanlurang Europa</center>]]
Linya 108:
Sa kanlurang Europa'y sinalakay ng sandatahang Aleman, sang-ayon sa Planong ''Schlieffen'', ang Pransiya mula [[Belhika]] sa layuning masakop ang [[Paris]] at mapalibutan ang malaking kabuuan ng sandatahang Pranses. Kanilang napanalunan ang [[Labanan ng mga Hangganan]] mula 14–24 Agosto ngunit napipilan sa [[Unang Labanan ng Marn]], noong 5–12 Setyembre, ng pinagsamang sandatahang Briton-Pranses. Bunga nito'y napilitang umatras ng may 64 kilometro (''40 milya'') pahilaga ang sandatahang Aleman papuntang Ilog Aisne. Ipinagpatuloy naman ng magkalabang panig ang kani-kanilang mga pagsalakay mula Champagne papuntang dalampasigan ng timog Belhika na kinikilala sa kasaysayan bilang [[Habulan patungong Dagat]]. Matapos nito'y kapwa naghukay ang magkalabang panig ng mga bambang na bumabagtas mula sa dalampasigang nabanggit patungong hangganan ng Pransiya at [[Suwisa]]. Sa ganoong pangyayari'y nagsimula ang [[pakikidigmang pambambang]] sa kanlurang Europa na naging dahilan upang halos hindi na umusad ang magkabilang panig sa mga susunod pang taon ng digmaan.<ref name="Taylor 1998 80–93"/>
 
Sa silangang Europa'y nagawa ng sandatahang Aleman na pigilan ang anumang tangkang pananakop ng sandatahang Ruso nang talunin nila ang mga ito sa mga [[Labanan ng Tanenbergo (1914)|Labanan ng Tanenbergo]] at [[Unang Labanan ng mga Lawa ng Masuryo|mga Lawa ng Masuryo]] na naganap mula 17 Agosto hanggang 2 Setyembre. Sa kabilang banda ay bigo naman ang sandatahang AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo na mapigilan ang pag-usad ng sandatahang Ruso papasok ng Galisya.<ref name="bbc.co.uk">{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/eastern_front_01.shtml|title= BBC.Co.Uk: Digmaan at Himagsikan sa Rusya 1914-1921|accessdate=2012-05-25}}</ref><ref name="Tucker 2005 376-378">{{harvnb|Tucker|Robertos|2005|pp=376-378}}</ref>
 
[[Talaksan:French bayonet charge.jpg|thumb|300px|right|<center>isang pagsalakay ng mga sundalong Pranses </center>]]
 
Sa [[Balkan|Rehiyong Balkanika]] ay sinalakay ng AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya ang Serbiya subalit napipilan nang maipanalo ng huli ang [[Labanan ng Ser]] noong 12 Agosto. Makalipas ang dalawa pang linggo, naitaboy pabalik ang sandatahang AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo na nakapagtamo ng matitinding pagkatalo. Muling sumalakay ang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya subalit muli ring napipilan sa [[Labanan ng Kolubara]] noong 16 Nobyembre hanggang 15 Disyembre, at ang [[Belgrade]], kabisera ng Serbiya, na noo'y nasakop na ng AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya, ay muling nabawi ng sandatahang Serbiyo.<ref>{{harvnb|Tucker|Robertos|2005|p=172}}</ref>
 
Lingid naman sa kaalaman ng [[Alyadong Puwersa ng Unang Digmaang Pandaigdig|Alyadong Puwersa]], nagkaroon ng lihim na kasunduan sa isa't isa ang Imperyong Aleman at [[Imperyong Otomano|Otomano]] noong Agosto, 1914. Hindi nagtagal ay lumahok na ang huli sa digmaan. Pagsapit ng Disyembre'y sinalakay ng may Otomano ang [[Bulubundukin ng Caucasus|Bulubunduking Kawkasus]] na hawak ng mga Ruso subalit nabigo sa [[Labanan ng Sarikamish]].<ref>{{cite web |url=http://avalon.law.yale.edu/20th_century/turkgerm.asp|title= Avalon.Law.Yale.Edu: Tratado ng Alyansa ng Alemanya at Turkiya, 2 Agosto 1914|accessdate=2012-05-24}}</ref><ref name="Hinterhoff 1984 499–503">{{harvnb|Hinterhoff|1984|pp=499–503}}</ref><ref>{{harvnb|Rines|1920|p=404}}</ref>
Linya 124:
Sa kabilang panig ng mundo, sinalakay ng [[Bagong Selanda]] ang [[Samoa|Alemang Samoa]] noong 30 Agosto. Nang sumunod na buwan ay sinalakay ng [[Australya]] ang [[Papua Bagong Ginea|Alemang Bagong Ginea]] noong 11 Setyembre. Sinakop naman ng [[Imperyo ng Hapon]] ang [[Mikronesya|Kapuluang Mikronesya]] na isa ring kolonya ng Imperyong Aleman. Sinalakay din ng Imperyong Briton at Hapon ang Tsingtao, isa ring teritoryong Aleman sa [[Tsina]] mula 31 Oktubre hanggang 7 Nobyembre. Hindi nagtagal ay nasakop nang lahat ng Alyadong Puwersa ang mga teritoryong Aleman sa [[Asya]]'t [[Karagatang Pasipiko|Pasipiko]] liban na lamang sa iilang lugar sa Bagong Ginea.<ref>{{harvnb|Keegan|1998|pp=224-232}}</ref><ref>{{harvnb|Falls|1961|pp=79–80}}</ref>
 
Sa pagtatapos ng 1914 ay tatlong pangunahing larangan (o ''front'' sa Ingles) ng digmaan ang nagbukas sa Europa: ito ay ang [[Larangang Kanluran (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Kanluran]] na matatagpuan sa timog Belhika at hilagang Pransiya; [[Larangang Silangan (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Silangan]] sa silangang Alemanya, hilagang-silangang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya at kanlurang Rusya; at [[Kampanyang Serbiyo (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Serbiyo]] sa hilagang Serbiya.<ref name="Calairo 2006 292">{{harvnb|Calairo|2006|p=292}}</ref>
 
=== 1915: Ikalawang taon ng digmaan ===
Linya 133:
Samantala, noong 7 Mayo ay mahigit 1,000 katao ang nasawi nang palubugin ng isang submarinong Aleman (sa pamamagitan ng pagpapatama ng torpido) ang ''RMS Lusitania'', isang pampasaherong barko ng [[Nagkakaisang Kaharian]], sa katubigang malapit sa [[Irlanda]]. Nagprotesta ang [[Estados Unidos]] laban sa [[Imperyong Aleman]] sapagkat 128 sa mga pasaherong nasawi ay mga Amerikano. Bilang tugon, nangako naman ang imperyo na hindi na muling magsasagawa ng anumang pag-atake ang kaniyang mga submarino laban sa mga neutral at pampasaherong barko.<ref>{{harvnb|von der Porten|1969}}</ref>
 
Naglunsad naman ng sunod-sunod na opensiba ang sandatahang Aleman at AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo noong tagsibol at tag-init nang taong iyon papasok ng Rusya hanggang sa tuluyan nang maitaboy palabas ng Polonya at Galisya ang sandatahang Ruso kasabay ng pagbagsak ng kabisera nitong nauna, ang [[Varsovia|Barsobya]], noong 5 Agosto.<ref name="bbc.co.uk"/>
 
Muling sumalakay ang [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]], kasama ang Imperyong Aleman, sa [[Serbiya]] noong 7 Oktubre. Walong araw makalipas ay nagpahayag ng pakikidigma ang [[Bulgarya]] sa panig ng [[Puwersang Sentral]] at sinalakay man din ang Serbiya. Walang nagawa ang sandatahang Serbiyo sa sunod-sunod na pagsalakay ng Puwersang Sentral kaya't ipinag-utos ni Mariskal Radomir Putnik ang pag-atras ng sandatahan patungong [[Albanya]] at [[Montenegro]].<ref name="Tucker 2005 1075–1076">{{harvnb|Tucker|Robertos|2005|pp=1075–1076}}</ref>
 
[[Talaksan:Scene just before the evacuation at Anzac. Australian troops charging near a Turkish trench. When they got there the... - NARA - 533108.tif|thumb|left|<center>isang pagsalakay ng mga Australyano sa Labanan ng Gallipoli</center>]]
 
Ang [[Italya]] na noon pa ma'y kasapi na ng [[Tatluhang Alyansa]] ay tumangging makipaglaban nang magsimula ang digmaan subalit nang mapangakuan ng [[Alyadong Puwersa ng Unang Digmang Pandaigdig|Alyadong Puwersa]] ng ilang teritoryo sa AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya, nagpahayag ito ng pakikidigma laban sa huli noong 23 Mayo at sa Imperyong Aleman nang sumunod na taon. Nagbigay-daan ito upang tuluyan ng magwakas ang Tatluhang Alyansa at magbukas ang [[Kampanyang Italyano (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Italyano]]. Nang sumunod na buwan ay naglunsad ng sunod-sunod na opensiba ang sandatahang Italyano sa kahabaan ng Ilog Isonso sa kanlurang Eslobenya patungong hilagang-silangang Italya.<ref name="Calairo 2006 292"/><ref>{{cite web |url=http://net.lib.byu.edu/estu/wwi/comment/Italy/Page04.htm|title=Net.Lib.Byu.Edu: Pahina ni Tomas Nelson: Italya at ang Digmaang Pandaigdig|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
Naglunsad ng kampanya ang pinagsama-samang sandatahan ng [[Nagkakaisang Kaharian]], [[Pransiya]], [[Awstralya]], [[Bagong Selanda]], [[Kanada]] at [[Indiya]] laban sa [[Imperyong Otomano]] noong 25 Abril sa Tangway ng Galipoli sa layuning masakop ang [[Konstantinopla]] ([[Istanbul]] ngayon) at makakuha ng daanang pandagat patungong [[Imperyong Ruso]] subalit nabigo. Sa kabilang banda, matagumpay namang naitaboy ng sandatahang Ruso sa pangunguna ni Heneral Nikolai Yudenich ang sandatahang Otomano palabas ng [[Bulubundukin ng Caucasus|timog Kawkasus]].<ref name="Hinterhoff 1984 499–503"/><ref>{{harvnb|Chisholm|1911}}</ref>
Linya 157:
Sa katubigan ng [[Dagat Hilaga]] na malapit sa Hutlandiya, [[Dinamarka]] ay nagsagupa ang kapwa naglalakihang plota ng [[Imperyong Briton]] (sa pangunguna ni Almirante Sir Juan Jellicoe) at [[Imperyong Aleman|Aleman]] (sa pangunguna naman ni Bise Almirante Reinhard Scheer) mula 31 Mayo hanggang 1 Hunyo. Bagaman nagawa ng plotang Aleman na makapagdulot ng higit na pinsala sa mga Briton, napanatili naman ng huli ang dominansiya sa Dagat Hilaga hanggang sa matapos ang digmaan.<ref>{{harvnb|Tucker|Robertos|2005|pp=619–624}}</ref>
 
Samantala, upang maibsan ang lumalalang sagupaan sa Verdun, kapwa naglunsad ng matatagumpay na opensiba ang Imperyong Briton at [[Imperyong Ruso|Ruso]] laban sa Puwersang Sentral. Ang mga Ruso sa pangunguna ni Heneral Aleksei Brusilov ay umatake sa sandatahang AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo sa Galisya noong 4 Hunyo samantalang ang mga Briton naman sa pangunguna ni Mariskal Douglas Haig ay sumugod sa kahabaan ng Ilog Som sa kanlurang Pransiya noong 4 Hulyo. Naging madugo ang dalawang opensibang nabanggit; ang [[Opensibang Brusilov]] ay isa sa pinakamapinsalang labanan sa kasaysayan samantalang mahigit sa 19,000 Briton ang nasawi sa unang araw pa lamang ng [[Labanan ng Som]].<ref name="bbc.co.uk"/><ref name="Tucker 2005 376-378"/><ref>{{cite web |url=http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm|title= FirstWorldWar.Com: Ang Labanan ng Som,1916|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
[[Talaksan:Romanian Soldiers interbelic.jpg|thumb|right|<center>mga sundalong Rumanyo</center>]]
 
Sa kasagsagan naman ng dalawang opensibang nabanggit, nagpahayag ang Rumanya ng pakikidigma laban sa Puwersang Sentral noong 27 Agosto at sinalakay ang silangang AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya upang mapasakamay ang [[Transilbanya]]. Matagumpay namang nasakop ang malaking bahagi ng teritoryong nabanggit subalit pagsapit nang 18 Setyembre ay naglunsad ng kontra-opensiba ang pinagsama-samang sandatahang Aleman, AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo at Bulgaryo laban sa mga Rumanyo. Nagpadala ng kaukulang tulong ang mga Ruso subalit nagpatuloy ang pag-abante ng Puwersang Sentral hanggang sa ang [[Bukarest]], kabisera ng Rumanya, ay tuluyan nang nasakop noong 6 Disyembre. Umatras ang sandatahang Rumanyo-Ruso sa [[Moldabya]] upang duon magpalakas at upang pigilan man din ang anumang pananakop na maaaring isagawa ng Puwersang Sentral sa timog-kanlurang Rusya.<ref>{{cite web |url=http://www.worldwar2.ro/primulrazboi/?language=en&article=116|title= WorldWar2.ro: Ang Labanan ng Marasti (Hulyo 1917)|accessdate=2012-05-25}}</ref><ref>{{harvnb|Falls|1961|p=285}}</ref>
 
[[Talaksan:Kämpfe auf dem Doberdo.JPG|200px|left|thumb|<center>isang sagupaan ng mga sundalong Italyano at AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo sa Isonso, Eslobenya</center>]]
 
Sa [[Kampanyang Italyano (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Italyano]], naglunsad ng kontra-opensiba ang [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]] sa Asyago noong tagsibol ng 1916 bilang tugon sa sunod-sunod na opensibang isinagawa ng [[Italya]] sa Ilog Isonso mula nang nakaraang taon. Bilang ganti, sinalakay naman ng sandatahang Italyano ang [[Gorizia|Gorisya]] pagsapit ng tag-init. Tulad ng nangyari sa Larangang Masedonyo, hindi rin halos umusad ang Larangang Italyano hanggang 1917.<ref name="Praga 1993 281">{{harvnb|Praga|Luxardo|1993|p=281}}</ref>
 
Sumiklab naman ang [[Pag-aalsang Arabo]] noong Hunyo, 1916 laban sa [[Imperyong Otomano]] sa pangunguna ni Sherif Hussein at sa tulong na rin ng mga Briton. Matapos ang matagumpay na [[Labanan ng Meka]], kinubkob ng Sandatahang Briton-Arabo ang [[Pagkubkob sa Medina|Medina]]. Tumagal hanggang Enero, 1919 ang isinagawang pagkubkob.<ref>{{harvnb|Gilberto|2004|p=306}}</ref>
Linya 187:
Lumaganap naman sa [[Imperyong Ruso]] ang kawalang-kaayusan at [[Himagsikang Ruso (1917)|himagsikan]] matapos maiwan kina [[Alejandra Feodorovna (Alix ng Hesse)|Emperatris Alejandra]] at [[Grigori Rasputin|Rasputin]] (ang huli ay pinaslang kalaunan) ang pamamahala sa monarkiya nang sumama si [[Nikolas II ng Rusya|Tsar Nikolas II]] sa pakikidigma. Noong 15 Marso ay napilitang bumaba sa trono ang tsar at ang pamamahala sa [[Rusya]] ay napunta sa mga republikano. Muling [[Opensibang Kerenski|naglunsad ng opensiba]] ang bagong tatag na pamahalaan sa ilalim ni [[Alejandro Kerenski]] subalit nabigo. Tuluyan nang nawalan ng sigla ang mga sundalo na makipaglaban samantalang tumindi nang tumindi ang paghihikahos ng mga mamamayang Ruso sapagkat halos bumagsak na noon ang ekonomiya ng bansa dahil na rin lumalaking gastusin para sa digmaan. Nahulog sa kamay ng mga komunistang [[Bolshebik]] sa pangunguna ni [[Vladimir Lenin]] ang pamahalaan sa Petrograd ([[San Pedrosburgo]] ngayon at siya noong kabisera ng Rusya) noong 7 Nobyembre. Nang sumunod na buwan ay lumagda ng kasunduang pangkapayapaan ang mga Bolshebik sa Puwersang Sentral.<ref name="bbc.co.uk"/><ref>{{harvnb|Calairo|2006|pp=297-298}}</ref><ref>{{harvnb|Guillermo|Almirante|Galvez|Estrella|2004|p=301}}</ref>
 
Nakapagtamo naman ng matitinding pinsala ang sandatahang Italyano matapos silang talunin ng pinagsama-samang sandatahang Aleman at AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo sa [[Labanan ng Kaporeto]] mula 24 Oktubre hanggang 9 Nobyembre. Napilitang umatras ang sandatahang Italyano patungong Ilog Piave samantalang nakiusap naman ang pamahalaan nito ng boluntaryong pakikilahok sa digmaan ng lahat ng kakakihang may 18 gulang pataas.<ref name="Praga 1993 281"/>
 
Samantala sa [[Gitnang Silangan]], bilang ganti sa mapaminsalang [[Pagkubkob sa Kut]], naglunsad ang [[Imperyong Briton]] ng isang [[Pagbagsak ng Bagdad (1917)|opensibang sumakop sa Bagdad]] noong 11 Marso. Sa pagtatapos ng taon ay bumagsak naman ang depensang Otomano sa timog Palestina matapos ang [[Labanan ng Herusalem]].<ref>{{harvnb|Mansfield|p=2078}}</ref><ref>{{cite web |url=http://firstworldwar.com/battles/baghdad.htm|title=FirstWorldWar.Com:Ang Pagsakop sa Bagdad, 1917|accessdate=2012-05-25}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.firstworldwar.com/battles/jerusalem.htm|title=FirstWorldWar.Com: Ang Pagbagsak ng Herusalem, 1917|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
Lingid naman sa kaalaman ng mga Aleman ay nag-alok ng isang kasunduang pangkapayapaan si [[Carlos I ng Austriya|Emperador Carlos I]] ng [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]] kay [[Jorges Clemenceau|Punong Ministro Jorges Clemenceau]] ng [[Pransiya]]. Nabigo ang pakikipagnegosasyon at ito'y nabunyag sa mga Aleman na naging mitsa upang magkalamat ang relasyon ng Imperyong Aleman at AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya sa isa't isa.<ref>{{harvnb|Shanafelt|1985|pp=125-130}}</ref>
 
=== 1918: Mga huling opensiba at wakas ng digmaan ===
Linya 201:
Matapos ang kasunduan, nagpasya ang mga Armenyo sa pamumuno ni Heneral Tovmas Nazarbekian na ipagpatuloy ang pakikipaglaban sa mga Otomano sa [[Bulubundukin ng Caucasus|Bulubunduking Kawkasus]]. Nagsagawa ng kontra-opensiba ang mga Armenyo at kanilang tinalo ang sandatahang Otomano sa [[Labanan ng Sardarabad]] 21–29 Mayo, hanggang sa lagdaan ng magkabilang panig ang [[Tratado ng Batum]] nang sumunod na buwan.<ref>{{harvnb|Hovannisian|1971|pp=1-39}}</ref>
 
Ang paglabas naman ng Rusya sa digmaan ay naging hudyat din upang tuluyan nang magwakas ang [[Tatluhang Kasunduan]]. Sinimulan ng Imperyong Aleman na sakupin ang mga teritoryong ipinagkaloob sa kanila ng naturang kasunduan samantalang nagpadala naman ng kaukulang sandatahan ang [[Alyadong Puwersa ng Unang Digmaang Pandaigdig|Alyadong Puwersa]] sa Rusya upang pigilan ito. Sa kabilang banda, ang malaking bilang ng mga sundalong Aleman at AwstroAustro-UnggriyongUnggaryong nakatalaga sa [[Larangang Silangan (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Silangan]] ay inilipat mula roon patungong [[Larangang Larangan (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Kanluran]] sapagkat nilayon ni [[Erich Ludendorff|Heneral Erik Ludendorff]] na makapaglunsad ng opensibang makapagdudulot ng matitinding pinsala sa sandatahan ng Alyadong Puwersa sa [[Pransiya]] at gayundin naman upang mapasuko ang mga ito bago pa man dumating ang mga Amerikano.<ref>{{harvnb|Calairo|2006|pp=293, 299}}</ref><ref name="Westwell 2004 192">{{harvnb|Westwell|2004|p=192}}</ref>
 
[[Talaksan:Western front 1918 allied.jpg|thumb|left|<center>mga huling opensiba,<br /> Agosto-Nobyembre, 1918</center>]]
Linya 213:
[[Talaksan:Waffenstillstand gr.jpg|thumb|right|<center>ang paglagda ng tigil-putukan sa kagubatan ng Compiegne, Pransiya,<br /> 11 Nobyembre 1918</center>]]
 
Nagsimula nang sumuko ang Puwersang Sentral nang lumagda ng tigil-putukan ang [[Bulgarya]] noong 29 Setyembre sa [[Tesalonica|Tesalonika]] matapos ang mga mapaminsalang [[Labanan ng Dobro Pole]] at [[Labanan ng Doyran|Doyran]] sa [[Larangang Masedonyo (Unang Digmaang Pandaigdig)|Larangang Masedonyo]] nang buwan ding iyon. Sunod namang lumagda ng tigil-putukan ang [[Imperyong Otomano]] sa Mudros, [[Gresya]] noong 30 Oktubre matapos matalo ang sandatahan nito sa [[Labanan ng Megido (1918)|Labanan ng Megido]] sa [[Palestina]]. Ang [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]] naman, sa kabilang banda, ay lumagda ng tigil-putukan sa Villa Giusti, hilagang Italya noong 3 Nobyembre nang tuluyan nang mapipilan ng mga Italyano ang kanilang sandatahan sa [[Labanan ng Vittorio Veneto]] noong araw ding iyon.<ref name="Indiana.Edu: Kronolohiya 1918">{{cite web |url=http://www.indiana.edu/~league/1918.htm|title=Indiana.Edu: Kronolohiya 1918|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
Napilitan nang bumaba sa trono si Kayser Guillermo II noong 9 Nobyembre at tumungo papuntang [[Olanda]]. Noong araw ding iyon bumagsak ang monarkiya samantalang itinatag ang [[Republikang Weymar]] sa [[Alemanya]] na siya nang lumagda ng tigil-putukan noong 11 Nobyembre sa kagubatan ng Compiegne, Pransiya. Pagsapit ng 11:00 n.u. nang araw na iyon ay ipinatupad ang tigil-putukan sa buong Larangang Kanluran. Si Jorge Lorenzo Precio, isang Kanadyano, ang itinuturing na kahuli-hulihang sundalo ng [[Kanada]] na napatay noong digmaan matapos siyang mabaril ng isang Alemang ''sniper'' sa ganap na 10:57 n.u. at namatay nang sumunod na minuto.<ref name="Indiana.Edu: Kronolohiya 1918"/><ref>{{cite web |url=http://www.nwbattalion.com/last.html|title=NWBattalion:Ang Mga Huling Oras|accessdate=2012-05-25}}</ref>
Linya 227:
Ang mga teritoryo ng Alemanya ay napunta sa [[Belhika]], [[Dinamarka]], [[Polonya]], [[Czechoslovakia|Tsekoslobakya]] at [[Litwanya]] samantalang muling nabawi ng Pransiya ang mga rehiyon ng Alsasya at Lorena. Ang mga kolonya naman ng dating imperyo sa [[Aprika]] at [[Karagatang Pasipiko]] ay pinaghati-hatian ng [[Awstralya]], [[Bagong Selanda]], Belhika, Hapon, Nagkakaisang Kaharian at Pransiya samantalang napabalik naman sa [[Tsina]] ang lalawigan ng [[Shandong]].<ref name="Guillermo 2004 305-306"/><ref>{{cite web |url=http://en.wikisource.org/wiki/Treaty_of_Versailles/Part_III|title=En.Wikisource.Org: Tratado ng Versalles/Ikatlong Bahagi: Mga Tadhanang Pampolitika para sa Europa|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
Mula naman sa labi ng mga imperyong [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya|AwstroAustro-UnggriyoUnggaryo]] at [[Imperyong Ruso|Ruso]] ay itinatag ang makahiwalay na bansang [[AwstriyaAustriya]] at [[UnggriyaUnggarya]], [[Estonya]], [[Letonya]], Litwanya, [[Pinlandiya]], Polonya at Tsekoslobakya. Ang ilang teritoryo ng Austriya-UnggriyaUnggarya tulad ng [[Trieste|Triyeste]] ay napunta sa Italya at ng [[Transilbanya]] ay sa [[Rumanya]]. Gayundin naman, ang [[Besarabya]] na bahagi ng Imperyong Ruso ay napapunta rin sa Rumanya samantalang ang mga mamamayang Eslabo ng [[Bosniya at Hersegobina]], [[Eslobenya]] at [[Kroasya]] ay nakiisa sa [[Serbiya]] at [[Montenegro]] upang itatag ang [[Yugoslabya]]. Gayundin noong kasagsagan ng digmaan, taong 1917, ay itinatag ang mga bansang [[Armenya]], [[Aserbayan]], at [[Heyorhiya]] subalit nang maitatag sa [[Rusya]] ang [[Unyong Sobyet]] noong 1922 ay muling napasailalim ang mga ito sa pamamahala ng mga Ruso nang sumunod na taon.<ref name="Guillermo 2004 305-306"/><ref name="csun.edu">{{cite web |url=http://www.csun.edu/~sr6161/world/unit%206/Unit%206%20Detail%202.pdf|title=CSUN.Edu: Europa Matapos ang Unang Digmaang Pandaigdig|accessdate=2012-05-25}}</ref>
 
Ang mga teritoryo ng [[Imperyong Otomano]], na kinilala na sa pangalang [[Turkiya]] matapos ang [[Tratado ng Lausanne|Tratado ng Lawsan]], tulad ng [[Irak]], [[Hordan]] at [[Palestina]] ay napunta sa pamamahala ng Nagkakaisang Kaharian samantalang ang [[Libano]] at [[Sirya]] ay sa Pransiya. Naitatag din ang [[Arabyang Saudi|Arabyang Sawdi]] at [[Yemen]] makalipas ang ilan pang taon.<ref name="Guillermo 2004 305-306"/><ref name="csun.edu"/><ref>{{harvnb|Fromkin|1989|p=565}}</ref>
Linya 250:
Lumakas noon ang mga kilusang makatao tulad na lamang ng [[Liga ng mga Nasyon]] at ang idea ng [[pasipismo]] na naglayong maglundo ng kapayapaan sa daigdig sa pamamagitan ng mahinahong pamamaraan. Sa kabilang banda naman ay lumakas din ang idea ng [[pasismo]] na naglalayong magkamit ng higit pang kapangyarihan sa pamamagitan ng paggamit ng dahas.<ref>{{harvnb|Calairo|2006|pp=295, 301}}</ref>
 
Lumawak naman ang kapangyarihan at responsabilidad ng mga bansang nagwagi sa digmaan. Ang pangkalahatang produktong domestiko ng mga bansang [[Estados Unidos]], [[Italya]] at [[Nagkakaisang Kaharian]] ay tumaas samantalang bumababa naman para sa mga bansang Alemanya, [[AwstriyaAustriya-UnggriyaUnggarya]], Imperyong Otomano, [[Olanda]], [[Pransiya]] at Rusya.
 
Samantala, ang mga kasunduang itinadhana sa [[Tratado ng Versailles|Tratado ng Versalles]], pangunahin na ang pagkakaloob ng Alemanya ng malaking bayad-pinsala sa Alyadong Puwersa kung saan sinisi ang [[Imperyong Aleman|dating imperyo]] bilang siyang responsable sa mga kapinsalaang iniwan ng digmaan, ay nagdulot ng kawalang-kasiyahan at pagtutol sa panig ng mga mamamayang Aleman. Lumaganap noon sa Alemanya ang ''Dolchstosslegende'', isang paniniwalang hindi natalo sa digmaan ang sandatahang Aleman subalit pinagtaksilan naman ng mga mamamayan nito, partikular na yaong mga republikano at ng mga nasa pamahalaan na lumagda sa armistisyo at nagpabagsak sa monarkiya. Lumakas din ang ideolohiyang [[Nazismo]] at pasismo sa pangunguna ng ilang makabayang kilusan at ni [[Adolf Hitler|Adolfo Hitler]]. Dumanas ang Alemanya ng matinding paghihikahos hanggang sa tuluyan nang malugmok ang ekonomiya nito paglipas pa ng ilang taon. Halimbawa na lamang noong 1923, ang halaga ng isang dolyar ay katumbas na ng 4.2 trilyong marko sa nasabing bansa. Nito lamang nakaraang Oktubre, 2010 nang nabayaran nang lahat ng Alemanya ang mga bayad-pinsala.<ref>{{harvnb|Chickering|2004|pp=185-188}}</ref><ref>{{harvnb|Guillermo|Almirante|Galvez|Estrella|2004|p=311}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.schoolshistory.org.uk/hitlergainspower.htm#.T8BvdlLiBEA|title=SchoolHistory.Org.Uk: Ang Pag-usbong ni Hitler|accessdate=2012-05-25}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Europe/2010/1004/Germany-finishes-paying-WWI-reparations-ending-century-of-guilt|title=CSMonitor.Com: Natapos nang bayaran ng Alemanya ang lahat ng bayad-pinsala noong Unang Digmaang Pandaigdig|accessdate=2012-05-25}}</ref>
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/wiki/Unang_Digmaang_Pandaigdig"