Bulkan: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Tagasalinero (usapan | ambag) Isinaayos ang mga sanggunian |
Tagasalinero (usapan | ambag) Inihalintulad sa bersyong Ingles (Hindi pa tapos ang pagsasalinwika). |
||
Linya 1:
:''Tungkol ito sa isang anyong lupa, para sa mitolohikong diyos, tingnan ang [[Bulkan (diyos)]].''
Ang '''bulkan''' ay [[Rupture (engineering)|pagkalagot]] sa [[Crust (geology)|krast]] ng isang [[Planetary-mass object|bagay na may buntalaing laki]], tulad ng [[Daigdig]], na nagpapahintulot sa paglabas ng mainit na [[Lava|laba]], [[Volcanic ash|
[[Talaksan:Erupción_en_el_volcán_Sabancaya,_Perú.jpg|thumb|Bulkan [[Sabancaya]], Peru sa 2017]]
[[Talaksan:Apaneca,_El_Salvador_-_panoramio_(47).jpg|thumb|Bulubulkaning [[Cordillera de Apaneca]] sa [[El Salvador]]. Tahanan ang bansa sa 170 bulkan, aktibo ang 23 sa mga ito, kabilang dito ang dalawang [[Calderas|kaldera]], at [[Supervolcano|higbulkan]] ang isa sa mga ito. Nabigyan ang El Salvador ng taguring ''La Tierra de Soberbios Volcanes'', (Ang Lupa ng mga Kahanga-hangang Bulkan).]]
Mayroong mga bulkan sa Daigdig dahil na nakahiwalay ang kanyang krast sa 17 pangunahing, maigting na [[Plate tectonics|plakang tektonika]] na lumulutang sa mas mainit at mas malambot na latag ng mundo.<ref>{{cite web|url=http://enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|title=Earthquakes, Volcanoes, and Tsunamis|work=Resources for Environmental Literacy|author=NSTA Press / Archive.Org|date=2007|accessdate=April 22, 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120913041924/http://www.enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|archivedate=September 13, 2012}}</ref> Samakatuwid, sa Daigdig, kadalasang matatagpuan ang mga bulkan kung saan [[Divergent boundary|naghihiwalay]] o [[Convergent boundary|nagdidikitan]] ang mga plakang tektonika, at matatagpuan ang karamihan nito sa ilalim ng tubig. Bilang halimbawa, isang [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], tulad ng [[Mid-Atlantic Ridge|Git-Atlantikong Gulod]], ay mga bulkan na bunga ng mga pahiwalay na plakang tektonika samantalang ang [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] ay may mga bulkan na bunga ng mga nagdidikit na plakang tektonika. Maaari ring mabuo ang mga bulkan kung saan may pagbanat at pagpayat sa mga plaka ng krast, hal. sa [[East African Rift|Siwang ng Silangang Aprika]], sa [[Wells Gray-Clearwater volcanic field|bulubulkanin ng Wells Gray-Clearwater]], at [[Rio Grande Rift|Siwang ng Rio Grande]] sa Hilagang Amerika. Ang ganitong uri ng bulkanismo ay nasa ilalim ng grupo ng "palagayin ng plaka" sa bulkanismo.<ref name="Foulger">{{cite book|title=Plates vs. Plumes: A Geological Controversy|last1=Foulger|first1=Gillian R.|year=2010|isbn=978-1-4051-6148-0|publisher=Wiley-Blackwell}}</ref> Ipinaliwanag din ang bulkanismo na malayo sa mga hangganan ng plaka bilang mga [[Mantle plume|pluma ng latag]]. Ipinapalagay na ang mga tinatawag na "[[Hotspot (geology)|
[[Talaksan:MtCleveland_ISS013-E-24184.jpg|thumb|[[Mount Cleveland (Alaska)|Bulkang Cleveland]] sa [[Aleutian Islands|Kapuluang Aleutiano]] ng [[Alaska]] na kinuha mula sa [[International Space Station|Pandaigdigang Himpilang Pangkalawakan]], Mayo 2006]]▼
▲Mayroong mga bulkan sa Daigdig dahil na nakahiwalay ang kanyang krast sa 17 pangunahing, maigting na [[Plate tectonics|plakang tektonika]] na lumulutang sa mas mainit at mas malambot na latag ng mundo.<ref>{{cite web|url=http://enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|title=Earthquakes, Volcanoes, and Tsunamis|work=Resources for Environmental Literacy|author=NSTA Press / Archive.Org|date=2007|accessdate=April 22, 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120913041924/http://www.enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|archivedate=September 13, 2012}}</ref> Samakatuwid, sa Daigdig, kadalasang matatagpuan ang mga bulkan kung saan [[Divergent boundary|naghihiwalay]] o [[Convergent boundary|nagdidikitan]] ang mga plakang tektonika, at matatagpuan ang karamihan nito sa ilalim ng tubig. Bilang halimbawa, isang [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], tulad ng [[Mid-Atlantic Ridge|Git-Atlantikong Gulod]], ay mga bulkan na bunga ng mga pahiwalay na plakang tektonika samantalang ang [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] ay may mga bulkan na bunga ng mga nagdidikit na plakang tektonika. Maaari ring mabuo ang mga bulkan kung saan may pagbanat at pagpayat sa mga plaka ng krast, hal. sa [[East African Rift|Siwang ng Silangang Aprika]], sa [[Wells Gray-Clearwater volcanic field|bulubulkanin ng Wells Gray-Clearwater]], at [[Rio Grande Rift|Siwang ng Rio Grande]] sa Hilagang Amerika. Ang ganitong uri ng bulkanismo ay nasa ilalim ng grupo ng "palagayin ng plaka" sa bulkanismo.<ref name="Foulger">{{cite book|title=Plates vs. Plumes: A Geological Controversy|last1=Foulger|first1=Gillian R.|year=2010|isbn=978-1-4051-6148-0|publisher=Wiley-Blackwell}}</ref> Ipinaliwanag din ang bulkanismo na malayo sa mga hangganan ng plaka bilang mga [[Mantle plume|pluma ng latag]]. Ipinapalagay na ang mga tinatawag na "[[Hotspot (geology)|punto-init]]", tulad ng Hawaii, ay nanggagaling mula sa tumataas na [[diapir]] na may magma mula sa [[Core–mantle boundary|hangganan ng ubod–latag]], 3,000 km kalalim sa Daigdig. Hindi naman nabubuo ang mga bulkan sa pagdulas ng dalawang plato sa isa't isa.
Maaaring magdulot ang mga pumuputok na bulkan ng mararaming panganib, hindi lamang sa paligid ng [[Lateral eruption|pagputok]]. Isang halimbawa ng peligro ay maaaring maging panganib ang abo sa mga eroplano, lalo na ang mga mayroong mga [[Jet engine|likhisog pang-jet]] kung saan natutunaw ang mga tipik ng abo sa mataas na [[Operating temperature|temperatura ng pagpapatakbo]]; pagkatapos, dumidikit ang mga natunaw na tipik sa mga talim ng [[Turbine|turbina]] at nagbabago sa hugis nito na nakaiistorbo sa pagtakbo ng turbina. Nakaaapekto ang mga malaking pagsabog sa temperatura dahil hinaharangan ng abo at mga patak ng mga [[Sulfuric acid|asido sulpuriko]] ang [[Araw (astronomiya)|araw]] at nagpapalamig sa ibabang atmospera (o [[Troposphere|himpapawid]]); gayunman, maaari rin silang mabaon ng init na siningaw ng Daigdig, sa gayon ay nagpapainit sa mas itaas na atmospera (o [[Stratosphere|alangaang]]). Ayon sa kasaysayan, naging sanhi ang mga [[Volcanic winter|bulkanikang tagginaw]] ng mga napakamalalang [[Famine|taggutom]].
== Etimolohiya ==
▲[[Talaksan:MtCleveland_ISS013-E-24184.jpg|thumb|[[Mount Cleveland (Alaska)|Bulkang Cleveland]] sa [[Aleutian Islands|Kapuluang Aleutiano]] ng [[Alaska]] na kinuha mula sa [[International Space Station|Pandaigdigang Himpilang Pangkalawakan]], Mayo 2006]]
[[Talaksan:Spreading_ridges_volcanoes_map-en.svg|thumb|Mapa na nagpapakita ng mga hangganang pahiwalay (naghihiwalay na oseanikong gulod at kamakailang kubhangining bulkan)]]
Nanggaling ang salitang ''bulkan'' mula sa pangalan ng [[Vulcano]], isang bulkanikang pulo sa [[Aeolian Islands|Kapuluang Eoliko]] ng Italya na ang pangalan naman ay nanggaling mula kay [[Hephaistos|Vulcan]], ang diyos ng apoy sa [[mitolohiyang Romano]].<ref>{{cite web|url=http://press.princeton.edu/chapters/s7694.html|title=Volcano|work=Mind over Magma: The Story of Igneous Petrology|first1=Davis A.|last1=Young|date=January 2016|accessdate=January 11, 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151112071530/http://press.princeton.edu/chapters/s7694.html|archivedate=November 12, 2015}}</ref> Ang pag-aaral sa mga bulkan ay tinatawag na [[Volcanology|bulkanolohiya]].
==
{{Main|Plakang tektonika}}
=== Hangganang pahiwalay ===
{{Main|Hangganang pahiwalay}}Sa mga [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], naghihiwalay ang dalawang [[Tectonic plate|plakang tektonika]] mula sa isa't isa habang nabubuo ang [[Oceanic crust|oseanikong krast]] sa paglamig at pagtigas ng batong mainit at tunaw. Dahil napakanipis ang krast sa mga gulod na ito dahil sa hatak ng mga plakang tektoniko, humahantong ang pagpapakawala ng presyon sa [[Adiabatic process|adiabatikong]] buklad (nang walang paglipat ng init o butang) at ang bahgyang pagtutunaw ng [[Mantle (geology)|latag]] na sanhi ng bulkanismo at pagbuo ng bagong oseanikong krast. Karamihan sa mga [[Divergent boundary|hangganang pahiwalay]] ay nasa ilalim ng mga karagatan; samakatuwid, sa ilalim ng tubig ang karamihan ng aktibidad-bulkan na bumubuo sa bagong sahig-dagat. Ang mga [[Black smoker|singawang idrotermal]] ay ebidensya ng ganitong uri ng aktibidad-bulkan. Kung saan sa ibabaw ng lebel ng dagat ang gitkaragatang gulod, nabubuo ang mga bulkanikang pulo; halimbawa, [[Iceland|Islandiya]].
=== Hangganang padikit ===
{{Main|Hangganang padikit}}
[[Kategorya:Bulkan|*]]
Ang mga sona ng [[Subduction|subduksyon]] ay mga lugar kung saan bumabangga ang dalawang plaka, kadalasang isang plakang oseaniko at plakang kontinental. Sa ganitong kaso, lumulubog ang plakang oseaniko sa ilalim ng plakang kontinental na bumubuo ng malalim na poso malayo sa pampang. Sa isang proseso na tinatawag na [[Flux melting|''flux melting'']], binababa ng tubig na pinakawalan mula sa plakang nalulubog ang temperaturang pantunaw ng iwak-latag sa ibabaw nang gayon ay nabubuo ang [[magma]]. Karaniwang [[Viscous|napakalapot]] ang magma dahil mataas ang kanyang nilalamang [[Silica|silika]] kaya kadalasang hindi ito umaabot sa ibabaw, ngunit lumalamig at tumitigas at sa lalim na iyon. Kung umaabot naman ito sa ibabaw, nabubuo ang isang bulkan. Ang mga tipikal na halimbawa nito ay ang [[Bundok Etna]] at ang mga bulkan sa [[Pacific Ring of Fire|Singsing ng Apoy ng Pasipiko]].
=== Batik-init ===
{{Main|Punto-init}}Ang mga [[Hotspot (geology)|batik-init]] ay mga mabulkan na lugar na sa palagay ay binubuo ng mga [[Mantle plume|pluma ng latag]] na ipinaniniwalaang mga haligi ng mainit na materyal na tumataas mula sa hangganan ng ubod–latag sa nakapirming puwesto na nagdudulot ng napakaraming pagtunaw. Dahil gumagalaw ang mga plakang tektonika sa kanilang ibayo, natutulog ang bawat bulkan at sa kalaunan ay nabubuo muli habang sumusulong ang plaka sa ibabaw ng nasapantahang pluma. Sinasabi na nabuo ang [[Kapuluan ng Hawaii]] sa ganitong paraan; pati na rin ang [[Snake River Plain|Kapatagan ng Ilog Snake]], kung saan bahagi ang [[Yellowstone Caldera|Kalderang Yellowstone]] ng plakang Hilagang Amerika sa ibabaw ng batik-init. Gayunman, pinagdudahan ang teoryang ito.<ref name="Foulger2" />
== Talasanggunian ==
▲<references />{{agham-stub}}
| |||