Bulkan: Pagkakaiba sa mga binago
Content deleted Content added
Tagasalinero (usapan | ambag) added Category:Tektonika ng plaka using HotCat |
Tagasalinero (usapan | ambag) →Katangian ng bulkan: Inihalintulad sa bersyong Ingles (Hindi pa tapos ang pagsasalinwika). |
||
Linya 5:
Mayroong mga bulkan sa Daigdig dahil na nakahiwalay ang kanyang krast sa 17 pangunahing, maigting na [[Plate tectonics|plakang tektonika]] na lumulutang sa mas mainit at mas malambot na latag ng mundo.<ref>{{cite web|url=http://enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|title=Earthquakes, Volcanoes, and Tsunamis|work=Resources for Environmental Literacy|author=NSTA Press / Archive.Org|date=2007|accessdate=April 22, 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120913041924/http://www.enviroliteracy.org/nsfmod/NaturesFury.pdf|archivedate=September 13, 2012}}</ref> Samakatuwid, sa Daigdig, kadalasang matatagpuan ang mga bulkan kung saan [[Divergent boundary|naghihiwalay]] o [[Convergent boundary|nagdidikitan]] ang mga plakang tektonika, at matatagpuan ang karamihan nito sa ilalim ng tubig. Bilang halimbawa, isang [[Mid-oceanic ridge|gitkaragatang gulod]], tulad ng [[Mid-Atlantic Ridge|Git-Atlantikong Gulod]], ay mga bulkan na bunga ng mga pahiwalay na plakang tektonika samantalang ang [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] ay may mga bulkan na bunga ng mga nagdidikit na plakang tektonika. Maaari ring mabuo ang mga bulkan kung saan may pagbanat at pagpayat sa mga plaka ng krast, hal. sa [[East African Rift|Siwang ng Silangang Aprika]], sa [[Wells Gray-Clearwater volcanic field|bulubulkanin ng Wells Gray-Clearwater]], at [[Rio Grande Rift|Siwang ng Rio Grande]] sa Hilagang Amerika. Ang ganitong uri ng bulkanismo ay nasa ilalim ng grupo ng "palagayin ng plaka" sa bulkanismo.<ref name="Foulger">{{cite book|title=Plates vs. Plumes: A Geological Controversy|last1=Foulger|first1=Gillian R.|year=2010|isbn=978-1-4051-6148-0|publisher=Wiley-Blackwell}}</ref> Ipinaliwanag din ang bulkanismo na malayo sa mga hangganan ng plaka bilang mga [[Mantle plume|pluma ng latag]]. Ipinapalagay na ang mga tinatawag na "[[Hotspot (geology)|batik-init]]", tulad ng Hawaii, ay nanggagaling mula sa tumataas na [[diapir]] na may magma mula sa [[Core–mantle boundary|hangganan ng ubod–latag]], 3,000 km kalalim sa Daigdig. Hindi naman nabubuo ang mga bulkan sa pagdulas ng dalawang plato sa isa't isa.
Maaaring magdulot ang mga pumuputok na bulkan ng mararaming panganib, hindi lamang sa paligid ng [[Lateral eruption|pagputok]]. Isang halimbawa ng peligro ay maaaring maging panganib ang abo sa mga eroplano, lalo na ang mga mayroong mga [[Jet engine|likhisog pang-jet]] kung saan natutunaw ang mga tipik ng abo sa mataas na [[Operating temperature|temperatura ng pagpapatakbo]]; pagkatapos, dumidikit ang mga natunaw na tipik sa mga talim ng [[Turbine|turbina]] at nagbabago sa hugis nito na nakaiistorbo sa pagtakbo ng turbina. Nakaaapekto ang mga malaking pagsabog sa temperatura dahil hinaharangan ng abo at mga patak ng mga [[Sulfuric acid|asido sulpuriko]] ang [[Araw (astronomiya)|araw]] at nagpapalamig sa ibabang atmospera (o [[Troposphere|himpapawid]]); gayunman, maaari rin silang mabaon ng init na siningaw ng Daigdig, sa gayon ay nagpapainit sa mas itaas na atmospera (o [[Stratosphere|alangaang]]). Ayon sa kasaysayan, naging sanhi ang mga [[Volcanic winter|
== Etimolohiya ==
[[Talaksan:MtCleveland_ISS013-E-24184.jpg|thumb|[[Mount Cleveland (Alaska)|Bulkang Cleveland]] sa [[Aleutian Islands|Kapuluang Aleutiano]] ng [[Alaska]] na kinuha mula sa [[International Space Station|Pandaigdigang Himpilang Pangkalawakan]], Mayo 2006]]
[[Talaksan:Spreading_ridges_volcanoes_map-en.svg|thumb|Mapa na nagpapakita ng mga hangganang pahiwalay (naghihiwalay na oseanikong gulod at kamakailang kubhangining bulkan)]]
Nanggaling ang salitang ''bulkan'' mula sa pangalan ng [[Vulcano]], isang
== Tektonika ng plaka ==
Linya 26:
=== Batik-init ===
{{Main|Batik-init}}Ang mga [[Hotspot (geology)|batik-init]] ay mga mabulkan na lugar na sa palagay ay binubuo ng mga [[Mantle plume|pluma ng latag]] na ipinaniniwalaang mga haligi ng mainit na materyal na tumataas mula sa hangganan ng ubod–latag sa nakapirming puwesto na nagdudulot ng napakaraming pagtunaw. Dahil gumagalaw ang mga plakang tektonika sa kanilang ibayo, natutulog ang bawat bulkan at sa kalaunan ay nabubuo muli habang sumusulong ang plaka sa ibabaw ng nasapantahang pluma. Sinasabi na nabuo ang [[Kapuluan ng Hawaii]] sa ganitong paraan; pati na rin ang [[Snake River Plain|Kapatagan ng Ilog Snake]], kung saan bahagi ang [[Yellowstone Caldera|Kalderang Yellowstone]] ng plakang Hilagang Amerika sa ibabaw ng batik-init. Gayunman, pinagdudahan itong teorya.<ref name="Foulger" />
[[Talaksan:Lakagigar_Iceland_2004-07-01.jpg|right|thumb|Ang [[Lakagigar]], isang bitak-singawan sa [[Iceland|Islandiya]], ang sanhi ng [[Lakagigar|malaking pagkabago sa klima ng mundo noog 1783–84]], ay may bulubukanin ng
[[Talaksan:Skjaldbreidur_Herbst_2004.jpg|alt=|thumb|Ang [[Skjaldbreiður|kjaldbreiður]], isang bulkang kalasag na ang ibig sabihin ng pangalan ay "malapad na kalasag"]]
== Katangian ng bulkan ==
{{See|[[Uri ng mga bulkan]]}}Ang pinakakaraniwang pagkaunawa sa isang bulkan ay isang [[Cone (geometry)|tagilog]] na bundok na bumubuga ng mga [[lava]] at makamandag na [[Volcanic gas|buhag]] mula sa isang [[Volcanic crater|bunganga]] sa kanyang rurok; gayunman, inilalarawan lamang nito ang isa sa mga iba't ibang uri ng bulkan. Mas kumplikado ang mga katanigan ng bulkan at nakadepende ang kanilang istruktura at pag-uugali ayon sa mga iilang salik. Ang mga ilang bulkan ay may mga mabagsik na rurok na hinubog ng mga [[Lava dome|domo de-lava]] sa halip ng isang bunganga sa tuktok habang ang mga iba ay may mga [[Landscape|malatanawing]] katangian tulad ng napakalaking [[talampas]]. Maaaring mabuo ang mga singawan na bumubuga ng mga
=== Bitak-singawan ===
{{Main|Bitak-singawan}}Ang mga
=== Bulkang kalasag ===
Linya 48:
{{Main|Bagang tagilog}}
Nagreresulta ng mga '''bagang tagilog''' mula sa mga pagbuga ng mga maliliit na piraso ng [[Scoria|eskorya]] at [[Pyroclastics|piroklastikos]] (kapwa kahawig sa mga baga, mula rito ang pangalan ng itong uri ng bulkan) na umiipon sa paligid ng singawan. Maaaring maging maiski na pagbuga na naglilikha ng isang hugis-tagilog na burol na marahil 30 hanggang 400 metrong taas. Nag-aalboroto nang [[Monogenetic volcanic field|isang beses]] lamang ang mga bagang tagilog. Maaaring bumuo ang mga bagang tagilog bilang mga [[Parasitic cone|umaagapay na singawan]] sa mga mas malalaking bulkan, o nabubuo sa kanilang sarili. Kabilang sa mga halimbawa ng bagang tagilog ang [[Parícutin]] sa Mehiko at [[Sunset Crater|Bungangang Sunset]] sa [[Arizona]]. In [[New Mexico|Bagong Mehiko]], ang [[Caja del Rio]] ay isang [[Volcanic field|bulubulkanin]] ng higit sa 60 bagang tagilog. Ayon sa mga larawang buntabay iminumungkahi na maaaring magkaroon din ng bagang tagilog sa mga iba pang dutaing lawas sa sistemang Solar; sa ibabaw ng Marte at ng Buwan.<ref>{{cite journal|last1=Wood|first1=C.A.|title=Cindercones on Earth, Moon and Mars|journal=Lunar and Planetary Science|volume=X|date=1979|pages=1370–1372|bibcode=1979LPI....10.1370W}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Meresse|doi=10.1016/j.icarus.2007.10.023|pmc=|pmid=|year=2008|pages=487|issue=2|volume=194|journal=Icarus|title=Formation and evolution of the chaotic terrains by subsidence and magmatism: Hydraotes Chaos, Mars|first1=S.|first5=G.|last5=Neukum|first4=P.|last4=Masson|first3=N.|last3=Mangold|first2=F.O.|last2=Costard|bibcode=2008Icar..194..487M}}</ref><ref name="Ulysses">{{Cite journal|doi=10.1016/j.icarus.2011.11.030|title=A unique volcanic field in Tharsis, Mars: Pyroclastic cones as evidence for explosive eruptions|year=2012|last1=Brož|first1=P.|last2=Hauber|first2=E.|journal=Icarus|volume=218|issue=1|pages=88|bibcode=2012Icar..218...88B}}</ref><ref name="mesic">{{Cite journal|last1=Lawrence|title=LRO observations of morphology and surface roughness of volcanic cones and lobate lava flows in the Marius Hills|last12=Spudis|first12=P.D.|last13=Giguere|first13=T.A.|last14=Garry|first14=W.B.|doi=10.1002/jgre.20060|last11=Bussey|journal=Journal of Geophysical Research: Planets|volume=118|issue=4|pages=615|year=2013|pmid=|pmc=|first11=D.B.J.|first10=T.D.|first1=S.J.|first5=J.T.S.|last2=Stopar|first2=J.D.|last3=Hawke|first3=B.R.|last4=Greenhagen|first4=B.T.|last5=Cahill|last6=Bandfield|last10=Glotch|first6=J.L.|last7=Jolliff|first7=B.L.|last8=Denevi|first8=B.W.|last9=Robinson|first9=M.S.|bibcode=2013JGRE..118..615L}}</ref>
[[Talaksan:Volcano_scheme.svg|thumb|'''
=== Istratobulkan (bulkang pinaglakip) ===
Linya 54:
Ang mga '''istratobulkan''' o '''bulkang pinaglakip''' ay mga matangkad, alimusod na bundok na gawa sa mga agos ng lava at iba pang binuga sa mga salit-salit na saray. Kilala rin ang mga istratobulkan bilang mga bulkang pinaglakip dahil nalilikha sila mula sa mga maramihang istruktura sa mga iba't ibang alboroto. Ang mga istratobulkan ay gawa sa dupong, abo, at lava. Pumapatong nang pumapatong ang mga dupong at abo sa isa't isa, umaagos ang lava sa ibabaw ng abo, kung saan lumalamig at tumitigas ito, at nauulit ang proseso. Kabilang sa mga klasikong halimbawa nito ang [[Mount Fuji|Bundok Fuji]] sa Hapon, [[Bulkang Mayon]] sa Pilipinas, at [[Mount Vesuvius|Bundok Vesubio]] at [[Stromboli]] sa Italya.
Sa buong [[nakatalang kasaysayan]], umanyo ang mga [[Volcanic ash|abong]] nalalabas dahil sa [[Explosive eruption|eksplosibong pagsabog]] ng mga istratobulkan bilang ang pinakamalalang
=== Higbulkan ===
{{Main|Superbulkan}}
Ang '''higbulkan''' ay isang malaking [[caldera|kaldera]] at maaaring magdulot ng pagkaluray sa isang napakalaking, minsan kontinental na iskala. Nakakapaglamig nang lubos ang mga ganitong bulkan sa pandaigdigang temperatura sa loob ng maraming taon pagkatapos ng pagsabog dahil sa napakatinding dami ng [[Asupre|asupreng]] at abong ibinuga sa atmospera. Ito ang pinakamapanganib na bulkan. Kabilang sa mga halimbawa ang [[Yellowstone Caldera|Kalderang Yellowstone]] sa [[Yellowstone National Park|Pambansang Liwasan ng Yellowstone]] at [[Valles Caldera]] sa [[New Mexico|Bagong Mehiko]] (kapwa sa kanlurang Estados Unidos); [[Lake Taupo|Ilog Taupo]] sa Bagong Silandiya; [[Lake Toba|Ilog Toba]] sa [[Sumatra]], Indonesia; at [[Ngorongoro Crater|Bungangang Ngorongoro]] sa Tanzania. Dahil napakalawak ang maaaring sakop ng mga ito, mahirap hanapin ang mga higbulkan iilang siglo pagkatapos ng pagsabog. Katulad dito, itinuturing ding higbulkan ang mga [[Large igneous province|malaking lalawigang apuyin]] dahil sa napakaraming nabugang lavang [[basalto]] (kahit [[Effusive eruption|di-eksplosibo]] ang daloy ng lava).
=== Submarinong bulkan ===
{{Main|Submarinong bulkan}}Ang mga '''submarinong bulkan''' ay karaniwang tampok ng sahig ng karagatan. Sa mababaw na tubig, nagpaparamdam ang mga aktibong bulkan sa pagsabog ng singaw at mabatong labi pataas mula sa ibabaw ng karagatan. Sa kalaliman naman, pinipigil ng napakabigat na timbang ng tubig sa ibabaw ang eksplosibong pagkaputok ng singaw at gas; gayunman, maaari silang matuklas ng mga [[Hydrophone|hidropono]] at pag-iibang kulay ng tubig dahil sa mga [[Volcanic gas|bulkanikong buhag]]. Ang [[Pillow lava|lavang malaunan]] ay karaniwang produkto ng pagsabog ng mga submarinong bulkan at kakikitaan ng makapal na pagkakasunod-sunod ng pahinto-hintong kimpal na hugis-unan na nabubuo sa ilalim ng tubig. Kahit ang mga malalaking submarinong pagsabog ay maaaring hindi makaistorbo sa ibabaw ng tubig dahil sa mabilisang paglamig at mas mataas na balintang ng tubig (kumpara sa hangin) na kadalasang nagiging sanhi ng bulkanikong pasingawan na nagbubuo ng matarik na tukod sa sahig ng karagatan. Karaniwan ang mga [[Hydrothermal vent|pasingawang hidrotermal]] malapit sa mga bulkang ito, at [[Black smoker|sumusuporta ang ilan ng mga kakaibang ekosistema]] ayon sa mga natunaw na mineral. Sa paglipas ng panahon, maaaring lumaki nang lumaki ang mga nabuo ng mga submarinong bulkan na umuusli sila sa ibabaw ng tubig bilang mga bagong pulo o lumulutang na [[Pumice raft|balsang buga]].
Noong 2018, natuklas ang mararaming senyas-[[Sismolohiya|lindol]] ng mga ahensyang nagsusubaybay ng [[Earthquake|lindol]] sa buong mundo noong Mayo at Hunyo. Lumikha sila ng isang kakaibang malahuning tunog at iilan sa mga senyas na natuklas noong Nobyembre sa taong iyon ay tumagal nang hanggang 20 minuto. Ipinakita ng isang kampanyang [[Oceanographic|oseanograpo]] noong May 2019 na ang mga dating misteryosong malahuning tunog ay dahil sa pagbuo ng submarinong bulkan sa baybayin ng [[Mayotte]].<ref>{{cite web|language=en|title=Origin of mystery humming noises heard around the world, uncovered|author=Ashley Strickland|website=CNN|date=10 Jan 2020|url=https://www.msn.com/en-us/news/technology/origin-of-mystery-humming-noises-heard-around-the-world-uncovered/ar-BBYN2oY?ocid=spartanntp}}</ref>
=== Bulkang subglasyal ===
{{Main|Bulkang subglasyal}}Nabubuo ang mga '''bulkang subglasyal''' sa ilalim ng mga [[Ice cap|kapa de-yelo]]. Gawa sila ng patag na lava na umaagos sa ibabaw ng malawakang lavang malaunan at [[Palagonite|palagonita]]. Tuwing natutunaw ang kapa de-yelo, gumuguho ang lava sa itaas na umiiwan ng patag-tuktok na bundok. Kilala ang mga bulkang ito bilang ''table volcano'', ''tuya'', o (di-karaniwan) ''moberg''. Makikita ang mga napakahusay na halimbawa ng ganitong uri ng bulkan sa Islandiya, subalit, mayroon ding mga tuya sa [[British Columbia]]. Ang pinagmulan ng tawag ay mula sa [[Tuya Butte]] na isa sa mga iilang tuya sa lugar ng [[Tuya River|Ilog Tuya]] at [[Tuya Range|Bulubundkin ng Tuya]] sa hilagang British Columbia. Ang Tuya Butte ang pinakaunang [[anyong lupa]] na nasuri kaya nakapasok ang pangalan nito sa panitikang heolohikal para sa ganitong uri ng bulkan. Kamakailang itinatag ang [[Tuya Mountains Provincial Park|Panlalawagiang Liwasan ng Bulubundukin ng Tuya]] upang maprotektahan ang kakaibang tanawin na ito na matatagpuan sa hilaga ng [[Tuya Lake|Lawa ng Tuya]] at timog ng [[Jennings River|Ilog Jennings]] malapit sa hangganan sa [[Yukon Territory|Teritoryo ng Yukon]].
=== Bulkang putik ===
{{Main|Bulkang putik}}Ang mga '''bulkang putik''' o '''domo de-putik''' ay mga pormasyong nabuo ng dunilabasang likido at gas, ngunit mayroong iilang proseso na maaaring maging sanhi ng ganitong aktibidad. Ang mga pinamalaking istraktura ay 10 kilometro sa diyametro at umaabot ng 700 metro.
== Talasanggunian ==
| |||