Australya

Ang Australya (Ingles: Australia), opisyal na Sampamahalaan ng Australya, ay bansang binubuo ng Sahul, kapuluang Tasmanya, at iilang maliliit na isla. Sumasaklaw ng lawak na 7,741,220 km², ito ang pinakamalaking bansa sa Oseanya. ang populasyon nito sa halos 50 milyon, kung saan lubos na urbanisado at nakakonsentra ito sa silangang babayin. Hinahangganan ang bansa ng Katimugang Karagatan sa timog, Karagatang Indiko sa hilaga't kanluran, at Karagatang Pasipiko sa silangan. Bilang karagdagan, nakikibahagi ito ng limitasyong maritimo sa Silangang Timor, Indonesya, at Papua Nueva Guinea sa timog, at Bagong Silandiya, sa New Zealand, Kapuluang Solomon, at Bagong Caledonia sa silangan. Ang kabisera nito ay Canberra, habang ang pinakamataong lungsod at sentrong pinansiyal nito'y Sidney.

Sampamahalaan ng Australya Commonwealth of Australia (Ingles)
Watawat Eskudo
Awiting Pambansa: Advance Australia Fair "Sumulong Australyang Patas" Awiting Makahari: God Save the King "Diyos Iligtas ang Hari"
Lupaing saklaw ng Sampamahalaan ng Australia at angking teritoryo nito sa Antartika.
Kabisera	Canberra 35°18′29″S 149°07′28″E
Pinakamalaking lungsod	Sidney (metropolitano) Melbourne (urbano)
Wikang pambansa	Ingles
Katawagan	Australyano Aussie (kolokyal)
Pamahalaan	Parlamentaryong monarkiyang pederal at konstitusyonal
• Monarko	Carlos III
• Gobernador-Heneral	David Hurley
• Punong Ministro	Anthony Albanese
Lehislatura	Parlamento
• Mataas na Kapulungan	Senado
• Mababang Kapulungan	Kapulungan ng mga Kinatawan
Independence  from the United Kingdom
• Federation and Constitution	1 January 1901
• Statute of Westminster Adoption Act	9 October 1942 (with effect from 3 September 1939)
• Australia Act	3 March 1986
Lawak
• Kabuuan	7,692,024 km2 (2,969,907 mi kuw) (6th)
• Katubigan (%)	1.79 (2015)
Populasyon
• Senso ng 2021	25,890,773
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$1.718 trillion (20th)
• Bawat kapita	$65,366 (22nd)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$1.708 trillion (13th)
• Bawat kapita	$64,964 (10th)
Gini (2018)	32.5 katamtaman
TKP (2021)	0.951 napakataas · 5th
Salapi	Dolyar ng Australya ($) (AUD)
Sona ng oras	UTC+8; +9.5; +10 (Various)
• Tag-init (DST)	UTC+8; +9.5; +10; +10.5; +11 (Various)
Ayos ng petsa	dd/mm/yyyy
Gilid ng pagmamaneho	kaliwa
Kodigong pantelepono	+61
Internet TLD	.au

Sa loob ng di-bababa sa 40,000 taon bago ang unang pananahan ng mga Ingles sa huling bahagi ng ika-18 siglo, ang Australia ay pinaninirahan ng mga katutubong Awstralyano, na nagsasalita ng mga wikang nakapangkat sa humigit-kumulang 250 grupo ng mga lengguwahe. Matapos matuklasan ng mga Europeo ang kontinente sa pamamagitan ng mga manlalayag na Olandes noong 1606, ang silangang bahagi ng Australia ay inangkin ng Gran Britanya noong 1770 at nang simula'y naging tapunan ng mga bilanggo sa kolonya ng New South Wales mula 26 Enero 1788. Lumaki ang populasyon nang sumunod na mga dekada; ang kontinente ay ginalugad at naitatag ang karagdagang limang nagsasariling Crown Colonies.

Noong 1 Enero 1901, naging isang pederasyon ang anim na kolonya, na ngayo'y tinatawag na Komonwelt ng Australya. Mula noong Pederasyon, napanatili ng Australya ang isang matatag na sistemang pulitikal na demokratikong liberal, na kumikilos bilang isang demokrasyang parlamentaryong pederal at monarkiyang konstitusyonal, na binubuo ng anim na estado at ilang mga teritoryo. Ang populasyon na 23.6 na milyon ay higit na urbanisado at nakatuon sa mga silangang estado at sa baybayin.

Ang Australia ay isang maunlad na bansa at isa sa mga pinakamayaman sa mundo, dahil sa ekonomiya nitong ika-12 sa pinakamalaki. Noong 2012 ang Australia ang may ikalimang pinakamataas na kita bawat tao sa buong mundo, at ang gastos-militar ng Australia ang ika-13 pinamakamalaki sa mundo. Dahil taglay nito ang ikalawang pinakamataas na pandaigdigang indise ng kaunlaran ng tao (human development index), mataas ang nagiging ranggo ng Australia sa mga pandaigdigang paghahambing ng pambansang paggawa (national performance), katulad ng kalidad ng buhay, kalusugan, edukasyon, kalayaang pang-ekonomiya, at proteksiyon ng mga kalayaang sibil at mga karapatang pulitikal. Ang Australia ay kasapi ng Mga Nagkakaisang Bansa, G20, Komonwelt ng mga Bansa, ANZUS, Organisasyon para sa Pagtutulungang Ekonomiko at Pag-unlad (Organisation for Economic Co-operation and Development o OECD), Kapisanan ng Pandaigdigang Kalakalan (World Trade Organization o WTO), Kooperasyong Ekonomiko sa Asya-Pasipiko (Asia-Pacific Economic Cooperation o APEC), at ng Pacific Islands Forum.

Etimolohiya

Binibigkas bilang [əˈstɹæɪljə, -liə] sa Ingles Australiano, ang pangalang Australia ay nagmula sa salitang Latin na australis, na nangangahulugang "katimugan." Tinutukoy din ang bansa sa wikang kolokyal bilang Oz mula noong simula ng ika-20 dantaon. Ang Aussie ay isang karaniwang salitang balbal para sa "Australiano." Sa kapitbahayang New Zealand, at bibihira naman sa Australia mismo, ang pangngalang "Aussie" ay ginagamit din upang tukuyin ang bansa, isang pagbubukod na tawag mula sa mga naninirahan dito. Ang awit-pampalakasan na C'mon Aussie C'mon ay isang halimbawa ng lokal na gamit ng Aussie bilang kasingkahulugan ng Australia.

Ang mga alamat tungkol sa Terra Australis Incognita—isang "di-kilalang kalupaan sa Timog"—ay nag-umpisa mula pa noong panahon ng mga Romano at naging isang karaniwang bagay sa heograpiya ng Kalagitnaang Panahon, bagaman at hindi ito batay sa anumang nasusulat na kaalaman hinggil sa kontinente. Matapos ang pagkakatuklas ng mga Europeo, ang pangalan para sa kalupaang Australian ay malimit na nagiging batayan ng sikat na Terra Australis.

Ang pinakaunang naitalang paggamit ng salitang Australia ay noong 1625 sa “Isang talá ng Australia del Espiritu Santo, isinulat ni Ginoong Richard Hakluyt,” (A note of Australia del Espíritu Santo, written by Sir Richard Hakluyt) inilathala ni Samuel Purchas sa Hakluytus Posthumus, isang korupsiyon ng orihinal na pangalang Espanyol na "Tierra Austral del Espíritu Santo" (Katimugang Lupain ng Espiritu Santo) para sa pulo ng Vanuatu. Ang pang-uring Olandes na salitang Australische ay ginamit sa isang aklat na Olandes sa Batavia (Jakarta) noong 1638, upang tumukoy sa bagong tuklas na mga lupain sa timog. Ginamit sa ibang pagkakataon ang Australia noong 1693 sa isang salin ng Les Aventures de Jacques Sadeur dans la Découverte et le Voyage de la Terre Australe, isang nobelang Pranses noong 1676 ni Gabriel de Foigny, sa ilalim ng sagisag-panulat na Jacques Sadeur. Upang tumukoy sa buong rehiyon ng Timog Pasipiko, ginamit ito ni Alexander Dalrymple sa Isang Makasaysayang Paglilikom ng mga Paglalakbay at mga Natuklasan sa Timog Karagatang Pasipiko (An Historical Collection of Voyages and Discoveries in the South Pacific Ocean) noong 1771. Sa pagtatapos ng ika-18 siglo, ang katawagan ay ginamit upang partikular na tukuyin ang mismong bansa, na isinulat naman ng mga botanistang sina George Shaw at Ginoong James Smith ang tungkol sa “malawak na pulo, o manapa’y kontinente, ng Australia, Australasia, o New Holland” sa kanilang dokumento noong 1793 na Soolohiya at Botanika ng New Holland (Zoology and Botany of New Holland), at si James Wilson naman na isinama ito sa isang talangguhit noong 1799.

Ang pangalang Australia ay pinasikat ng manlalakbay na si Matthew Flinders, na nagtulak dito upang pormal itong pagtibayin simula 1804. Sa dokumento ni Robert Brown na Pangkalahatang puna, heograprikal at sistematikal, hinggil sa botanika ng Terra Australis (General remarks, geographical and systematical, on the botany of Terra Australis), ginamit ni Brown ang salitang pang-uri na Australian sa kabuuan – ang unang nalalamang gamit ng pormang iyon. Sa kabila ng popular na kabatiran, ang aklat ay hindi nakatulong sa pag-angkin ng pangalan: ang pangalan ay unti-unting tinanggap higit sampung taon pa ang dumaan.

Ang unang beses na ang pangalang Australia ay lumitaw upang opisyal na gamitin ay sa isang pagsugo kay Lord Bathurst ng 04 Abril 1817 kung saan kinilala ni Gobernador Lachlan Macquarie ang pagtanggap sa mga talangguhit ng Australia ni Kapitan Flinders. Noong 12 Disyembre 1817, itinagubilin ni Macquarie sa Tanggapang Kolonyal na pormal itong kilalanin. Noong 1824, sumang-ayon ang Kaalmirantehan (Admiralty) na ang kontinente’y dapat opisyal na kilalanin bilang Australia.

Mga estado at mga teritoryo

Pangunahing artikulo: States and territories of Australia

Mapa ng mga estado at teritoryo ng Australia

ANG Australia ay may anim na mga estado — New South Wales (NSW), Queensland (QLD), South Australia (SA), Tasmania (TAS), Victoria (VIC) and Western Australia (WA) — at tatlong pangunahing mga teritoryo— ang Australian Capital Territory (ACT), the Northern Territory (NT), at ang Jervis Bay Territory (JBT). Sa karamihan ng mga respto, ang ACT at NT ay gumagangap bilang mga estado maliban nang ang Parliyamento ng Commonwealth ay may kapangyarihang magbago o magbaliktad ng anumang batas na ipinasa mga parliyamento ng isang teritoryo.

Sa ilalim ng Saligang Batas ng Australia, ang mga estado ay may mga plenaryong kapangyarihan na gumawa ng mga batas]] sa anumang nasasakupan samantalang ang Parliamento ng Pederal na Komonwelt ay gumagawa lamang ng batas sa saklaw ng mga nasasakupang lugar sa ilalim ng Seksiyong 51 ng Saligang Batas ng Australia. Halimbawa, ang mga parliamento ng isang estado ay may kapangyrihang magpasa ng batas na nauukol sa edukasyon, batas kriminal, kapulisan ng estado, kalusugan, transportasyon, at lokal na pamahalaan ngunit ang Parliamento ng Komonwelt ay walang spesipikong kapanyariha na magpasa ng batas sa mga isyung ito. Gayumpaman, ang mga batas ng Komonwelt ay maaaring manaig sa mga batas ng estado kung ito ay sasalungat.

Ang bawat estado ng Australia at mga pangunahing teritoryo ay may sarili nitong Parliamento— unikameral sa Northern Territory, the ACT at Queensland, and bikameral sa iba pang estado. Ang mga estado ay mga soberanyang entidad bagaman napapasailalim ng ilang mga kapangyrihan na gaya ng isinasaad sa Saligang Batas ng Australia. Ang mga mababang kapulungan ay tinatawag na Kapulungan ng Asemblea sa South Australia at Tasmania; ang mga mataas na kapulungan ay tinatawag na Konsehong Lehislatibo. Ang pinuno ng pamahalaan sa bawat estado ay ang Premier at ang sa bawat teritoryo ay Pangunahing Ministro. Ang Hari ng Inglatera ay kinakatawan ng bawat estado sa pamamagitan ng isang Gobernador at sa Northern Territory ay ng Administrador. the upper houses are known as the Legislative Council. Sa Komonwelt, ang kinatawan ng Reyna ng Inglatera ay ang Gobernador-Heneral ng Australia.

Diretsang pinangangasiwaan ng Parliamento ng Komonwelt ang mga panlabas ng teritoryo ng Ashmore and Cartier Islands, Christmas Island, the Cocos (Keeling) Islands, at Coral Sea Islands, Heard Island and McDonald Islands, at ang inaangking rehiyon ng Teritoryong Austrlianong Antarktiko gayundin ang panloob na Jervis Bay Territory isang baseng pandagt at daungang pandagat para pambansang kapital sa lupain ng dating bahagi ng New South Wales. Ang panlas ng teritory ng Norfolk Island ay nakaraang nagsasanay ng malaking autonomiya sa ilalim ng Norfolk Island Act 1979 sa pamamagitan ng sarili ng nitong Asembleyang Lehislatibo at isang talaan ng mga administrador na kumakatawan sa Reyna ng Inglatera. Noong 2015, binuwag ng Parliamento ng Komonwelt ang pangangasiwa sa sarili at nagpapasok saNorfolk Island sa mga sistema ng pagbubuwis at welfare ng Austrlia at nagpalit sa asembleyang lehislatibo nito sa isang konseho. Ang Macquarie Island ay bahagi ng Tasmania, at ang Lord Howe Island ay bahagi ng New South Wales.

Mga estado

Pangalan	Postal abbreviation	Kabisera	Populasyon	Lawak (km2)	Bilang ng upuan sa Kapulungan	Bilang ng mga upuan sa Senado	Lehislatura	Gobernador	Premier
New South Wales	NSW	Sydney	8,189,300	809,952	47	12	Parliament	Margaret Beazley	Dominic Perrottet (Lib)
Victoria	VIC	Melbourne	6,649,200	237,657	38	12	Parliament	Linda Dessau	Daniel Andrews (ALP)
Queensland	QLD	Brisbane	5,221,200	1,851,736	30	12	Parliament	Jeannette Young	Annastacia Palaszczuk (ALP)
Western Australia	WA	Perth	2,681,600	2,642,753	16	12	Parliament	Kim Beazley	Mark McGowan (ALP)
South Australia	SA	Adelaide	1,773,200	1,044,353	10	12	Parliament	Frances Adamson	Peter Malinauskas (ALP)
Tasmania	TAS	Hobart	541,500	90,758	5	12	Parliament	Barbara Baker	Peter Gutwein (Lib)

Mga teritoryo

Pangalan	Postal abbreviation	Uri	Kabisera/Pinakamalaking populasyon	Populasyoon	Lawak (km2)	Bilang ng upuan ng Kapulungan ng Australia	Bilang ng upuan sa Senado ng Australia	Lehislatura	Administrador	Pangunahing Ministor/Akalde
Australian Capital Territory	ACT	Panloob na teritoryo	Canberra	432,300	2,358	3	2	Asembleyang Lehislatibo	—	Andrew Barr (ALP)
Northern Territory	NT	Panloob na teritoryo	Darwin	246,300	1,419,630	2	2	Parliamento	Vicki O'Halloran	Michael Gunner (ALP)
Christmas Island	CX	Panlabas na teritoryo	Flying Fish Cove	1,938	135	Sa ilalim ng Lingiari	Sa ilalim ng NT	—	Natasha Griggs	Gordon Thomson
Norfolk Island	NF	Panlabas ng teritoryo	Kingston	1,758	35	Sa ilalim ng Bean	Sa ilalim ng ACT	—	Eric Hutchinson	Robin Adams
Cocos (Keeling) Islands	CC	Panlabas na teritoryo	West Island	547	14	Sa ilalim ng Lingiari	Sa ilalim ng NT	—	Natasha Griggs	Seri Wati Iku
Jervis Bay Territory	JBT	Panloob na teritoryo	Jervis Bay Village	405	67	Sa ilalim ng Fenner	Sa ilalim ng ACT	—	—	—
Australian Antarctic Territory	AQ	Panlabas ng teritoryo	—	0	5,896,500	—	—	—	—	—
Coral Sea Islands	—	Panlabas ng teritoryo	—	0	780,000	—	—	—	—	—
Heard Island and McDonald Islands	HM	Panlabas ng teritoryo	—	0	372	—	—	—	—	—
Ashmore and Cartier Islands	—	Panlabas na teritoryo	—	0	199	—	—	—	—	—

Relihiyon

Relihiyon sa Australia (2016)

  Simbahang Katoliko Romano (22.6%)

  Ibang Kristiyano (16.3%)

  Walang relihiyon(Ateista o Agnotiko) (30.1%)

  Hudyo (0.4%)

  Muslim (2.6%)

  Hindu (1.9%)

  Budista (2.4%)

  Walang isinaad (9.7%)

  Anglikano (13.3%)

Kultura

Ang Australia ay isang kulturang indibidwalistiko na isang uri ng ng kultura na ang pagpapahalaga ay nasa isang indibidwal o sarili kesa sa isang grupo. Ang mga kulturang indidbidwal ay nagbibigay halaga sa sariling pananaw, pribasiya, autonomiya(pangangasiwa sa sariling buhay), pag-asa sa sarili at sariling sikap. Ang mga Australiano ay gumagamit ng diretsang pakipagtalastasan, naghahayag sa sariling naisin, at gumagamit ng mga iba't ibang paraan upang maayos ang mga alitan sa ibang kapwa tao. Ang Australia ay isang uri ng may mababang pagitan ng kapangyarihan(low power distance culture) kung saan ito ay nagbibigay halaga sa bawat indibidwal na walang tinitingnang estado o katayuan sa buhay at nagtatakwil ng kawalang kapantayan sa lipunan. Tinatakwil ng mga Australiano ang mga autoridad sa ikabubuti ng bawat indibidwal na bahagi ng isang lipunan.

Tingnan din

• Teritoryong panlabas

Mga panlabas na kawing

• Tourism Australia
• Australia Network tv channel (cable & satellite) (sa Ingles)