Isaac
Si Isaac ang nag-iisang anak nina Abraham at Sara, batay sa Lumang Tipan o Bibliyang Hebreo. Nangangahulugan ang kanyang pangalan ng "siya ay tatawa".[1] Katumbas ito ng Isjaq sa Hebreo. Siya ang ama nina Jacob at Esau.[1] Itinuturing siya bilang isa sa mga patriyarka ng mga Hudyo. Ayon sa Aklat ng Henesis, isangdaang taong gulang na si Abraham noong ipanganak si Isaac.[1][2][3] Si Isaac ang may pinakamatagal na buhay sa lahat ng mga patriyarka. Nabuhay siya magpahanggang sa edad na 180 mga taon. Siya lamang ang natatanging patriyarkang hindi binago ang pangalan, at siya rin ang nag-iisang patriyarkang hindi umalis mula sa Canaan, bagaman isang beses na sinubok niyang lumisan ngunit sinabi sa kanya ng Diyos na huwag gawin ito. Kapag inihambing sa iba pang mga patriyarkang nasa mga pahina ng Bibliya, hindi gaanong makulay ang kanyang kuwento. Bagaman isang pangunahing tauhan sa mga kabanatang 18 hanggang 27 ng Aklat ng Henesis, naglalaman lamang ang mga ito ng iilang mga pangyayaring may kaugnayan sa kanyang buhay.
Isaac | |
---|---|
Asawa | Rebecca |
Anak | |
Magulang | |
Pamilya |
Ang pangalan ni Isaac ay nangangahulugang "siya ay tatawa", na sumasalamin sa pagtawa, sa hindi paniniwala, nina Abraham at Sarah, nang sabihin ng Diyos na sila ay magkakaroon ng anak.[4][5] Siya ang nag-iisang patriarch na hindi binago ang pangalan, at ang tanging hindi umalis sa Canaan.[5] Ayon sa salaysay, namatay siya sa edad na 180, ang pinakamatagal na nabuhay sa tatlong patriyarka.[5] Siya rin ay isang miyembro ng Genealogy ni Hesus.
Etimolohiya
baguhinAng anglicized na pangalang "Isaac" ay isang transliterasyon ng Hebrew na pangalang יִצְחָק (Yīṣḥāq) na literal na nangangahulugang "Tumawa siya / tatawa." Ugaritic ang mga tekstong nagmula noong ika-13 siglo BCE ay tumutukoy sa mabait na ngiti ng Canaanite na diyos El.[6] Gayunpaman, itinuring ng Genesis ang pagtawa sa mga magulang ni Isaac, sina Abraham at Sarah, kaysa kay El. Ayon sa biblikal na salaysay, si Abraham ay nagpatirapa at tumawa nang ang Diyos (Hebreo, Padron:Transliterasyon) ay nagbigay ng balita sa kalaunan ng pagsilang ng kanilang anak. Natawa siya dahil lampas na si Sarah sa edad ng panganganak; kapuwa siya at si Abraham ay matanda na. Nang maglaon, nang marinig ni Sarah ang tatlong sugo ng Panginoon na nag-renew ng pangako, natawa siya sa kaloob-looban sa parehong dahilan. Itinanggi ni Sarah na tumatawa nang tanungin ng Diyos si Abraham tungkol dito.[4][7][8]
Salaysay ng Genesis
baguhinKapanganakan
baguhinMatapos palitan ng Diyos ang mga pangalan nina Abram at Sarai sa 'Abraham at 'Sarah, sinabi niya kay Abraham na siya ay manganganak ng pangalawang anak na lalaki ni Sarah na pinangalanang Isaac, kung saan ang isang bagong tipan ay itatatag. Bilang tugon, nagsimulang tumawa si Abraham, dahil kapwa sila ni Sarah ay lampas na sa natural na edad ng panganganak.[9] Makalipas ang ilang panahon, tatlong lalaki na kinilala ni Abraham bilang mga mensahero ng Diyos ay bumisita sa kanya at kay Sarah, at tinatrato sila ni Abraham sa pagkain at kagandahang-loob. Inulit nila ang propesiya na si Sarah ay manganganak, na nangangako ng kapanganakan ni Isaac sa loob ng isang taon, kung saan si Sarah ay tumawa nang hindi makapaniwala.[10] Diyos mga tanong kung bakit ang mag-asawa ay tumawa nang hindi makapaniwala sa kanyang mga salita, at kung ito ay dahil naniniwala sila na ang mga bagay na iyon ay wala sa kanyang kapangyarihan. Ngayon ay natatakot, walang saysay nilang itinatanggi ang kanilang pagtawanan sa mga salita ng Diyos.[11]
Lumipas ang panahon nang isinilang si Isaac.[12] Bagama't ito ang pangalawang anak ni Abraham[13] (Ang unang anak ni Abraham ay si Ishmael, kasama si Hagar) ito ang panganay at nag-iisang anak ni Sarah.
Sa ikawalong araw mula sa kanyang kapanganakan, si Isaac ay tuli, gaya ng kinakailangan para sa lahat ng lalaki sa sambahayan ni Abraham, upang makasunod sa tipan ni Yahweh.[14]
Pagkatapos mahiwalay sa suso si Isaac, nakita ni Sara si Ismael na nakikipaglaro sa kanya, at hinimok ang kanyang asawa na palayasin si Hagar na alipin at ang kanyang anak, upang si Isaac ay maging tanging tagapagmana ni Abraham. Nag-alinlangan si Abraham, ngunit sa utos ng Diyos ay dininig niya ang kahilingan ng kanyang asawa.[15]
Nagbubuklod
baguhinSa isang punto sa kabataan ni Isaac, dinala siya ng kanyang amang si Abraham sa Bundok Moriah. Sa utos ng Diyos, si Abraham ay magtatayo ng altar para sa paghahain at ihandog ang kanyang anak na si Isaac sa ibabaw nito. Matapos niyang igapos ang kanyang anak sa altar at ilabas ang kanyang kutsilyo para patayin siya, sa huling sandali ay pinigilan ng anghel ng Diyos si Abraham na magpatuloy. Sa halip, inutusan siyang maghain ng isang kalapit na tupa na nakaipit sa kakahuyan.
Buhay ng pamilya
baguhinBago si Isaac ay 40 (Genesis 25:20),[16] Ipinadala ni Abraham si Eliezer, ang kanyang katiwala, sa Mesopotamia upang hanapin isang asawa para kay Isaac, mula sa pamilya ng kanyang pamangkin Betuel. Pinili ni Eliezer ang Aramean Rebekah para kay Isaac. Matapos ang maraming taon ng pag-aasawa kay Isaac, hindi pa rin nagsilang ng anak si Rebekah at pinaniniwalaang baog. Nanalangin si Isaac para sa kanya at siya ay naglihi. Ipinanganak ni Rebeka ang kambal na lalaki, sina Esau at Jacob. Si Isaac ay 60 taong gulang nang isinilang ang kanyang dalawang anak.[17] Pinaboran ni Isaac si Esau, at pinaboran ni Rebeka si Jacob.[18]
Ang mga salaysay tungkol kay Isaac ay hindi binanggit ang pagkakaroon niya ng mga babae (concubine).[19]
Migrasyon
baguhinLumipat si Isaac sa Beer-lahai-roi pagkamatay ng kanyang ama.[20] Nang makaranas ng taggutom ang lupain , lumipat siya sa Philistine lupain ng Gerar kung saan dating nanirahan ang kanyang ama. Ang lupaing ito ay nasa ilalim pa rin ng kontrol ni Haring Abimelech gaya noong mga araw ni Abraham. Gaya ng kanyang ama, nilinlang din ni Isaac si Abimelec tungkol sa kanyang asawa at nakapasok din sa negosyo ng balon. Bumalik siya sa lahat ng mga balon na hinukay ng kanyang ama at nakita niya na ang mga ito ay natatakpan ng lupa. Ginawa ito ng mga Filisteo pagkatapos mamatay si Abraham. Kaya, hinukay ni Isaac ang mga ito at nagsimulang maghukay ng higit pang mga balon hanggang sa Beersheba, kung saan nakipagkasundo siya kay Abimelech, tulad noong araw ng kanyang ama.[21]
Kapanganakan
baguhinSi Isaac ay tumanda at naging bulag. Tinawag niya ang kanyang anak na si Esau at inutusan itong bumili ng karne para sa kanya, upang matanggap ang pagpapala ni Isaac. Habang si Esau ay nangangaso, si Jacob, pagkatapos na makinig sa payo ng kanyang ina, ay nilinlang ang kanyang bulag na ama sa pamamagitan ng paglitaw ng kanyang sarili bilang si Esau at sa gayon ay nakuha ang pagpapala ng kanyang ama, kung kaya't si Jacob ay naging pangunahing tagapagmana ni Isaac at si Esau ay naiwan sa isang mababang posisyon. Ayon sa Genesis 25:29–34,[22] Nauna nang ipinagbili ni Esau ang kanyang pagkapanganay kay Jacob para sa "tinapay at nilagang lentil". Pagkatapos noon, ipinadala ni Isaac si Jacob sa Mesopotamia upang kumuha ng asawa sa bahay ng kapatid ng kanyang ina. Pagkatapos ng 20 taon na pagtatrabaho para sa kanyang tiyuhin Laban, umuwi si Jacob. Nakipagkasundo siya sa kanyang kambal na kapatid na si Esau, pagkatapos ay inilibing nila ni Esau ang kanilang ama, si Isaac, sa Hebron pagkatapos niyang mamatay sa edad na 180.[23][24]
Pananaw na Panrelihiyon
baguhinMga pananaw ng Hudyo
baguhinSa rabbinical tradition, ang edad ni Isaac sa oras ng pagkakatali ay itinuturing na 37, na kaibahan sa mga karaniwang paglalarawan kay Isaac bilang isang bata.[25] Inisip din ng mga rabbis na ang dahilan ng pagkamatay ni Sarah ay ang balita ng nilalayong paghahain ni Isaac.[25] Ang sakripisyo ni Isaac ay binanggit sa mga panawagan para sa mercy of God sa mga susunod na Jewish tradisyon.[26] Ang post-biblical Jewish na mga interpretasyon ay madalas na nagpapaliwanag ng papel ni Isaac sa kabila ng paglalarawan ng Bibliya at pangunahing nakatuon sa inilaan ni Abraham na sakripisyo ni Isaac, na tinatawag na {{transliteration|hbo|aqedah} } ("binding").[6] Ayon sa isang bersyon ng mga interpretasyong ito, namatay si Isaac sa paghahain at muling nabuhay.[6] Ayon sa maraming salaysay ng Aggadah, hindi katulad ng Bibliya , si Satanas ang sumusubok kay Isaac bilang ahente ng Diyos.[27] Ang kahandaan ni Isaac na sundin ang utos ng Diyos sa halaga ng kanyang kamatayan ay naging huwaran para sa maraming Hudyo na mas pinili ang martirdom kaysa sa paglabag sa batas ng Hudyo.[kailangan ng sanggunian]
Ayon sa tradisyon ng mga Hudyo, pinasimulan ni Isaac ang panalangin sa hapon. Ang tradisyong ito ay batay sa Genesis kabanata 24, bersikulo 63[28] ("Lumabas si Isaac upang magnilay-nilay sa parang sa gabi").[25]
Si Isaac ang tanging patriarch na nanatili sa Canaan sa buong buhay niya at kahit na noong sinubukan niyang umalis, sinabihan siya ng Diyos na huwag gawin iyon.[29] Ang rabinikong tradisyon ay nagbigay ng paliwanag na si Isaac ay halos isakripisyo at anumang bagay na inialay bilang isang sakripisyo ay maaaring hindi umalis sa Land of Israel.[25] Si Isaac ang pinakamatanda sa mga patriarch sa Bibliya noong ang panahon ng kanyang kamatayan, at ang tanging patriyarka na ang pangalan ay hindi binago.[6][30]
Iniugnay din ng literatura ng Rabbinic ang pagkabulag ni Isaac sa katandaan, gaya ng nakasaad sa Bibliya, sa pagbibigkis ng sakripisyo: Nabulag ang mga mata ni Isaac dahil ang mga luha ng mga anghel na naroroon sa oras ng kanyang paghahain ay nahulog sa mga mata ni Isaac.[27]
Mga pananaw ng Kristiyano
baguhinAng early Christian church ay nagpatuloy at binuo ang Bagong Tipan na tema ni Isaac bilang isang uri ni Kristo at ang Simbahan ay parehong "anak ng pangako" at ang "ama ng mga tapat". Tertullian ay gumuhit ng isang pagkakatulad sa pagitan ng pagdadala ni Isaac ng kahoy para sa sakripisyong apoy sa pagpasan ni Kristo ng kanyang krus.[31] at nagkaroon ng pangkalahatang kasunduan na, habang ang lahat ng mga sakripisyo ng Lumang Batas ay mga pag-aasam doon sa Kalbaryo, ang paghahain ni Isaac ay "sa isang pre-eminent na paraan".[32]
Itinuturing ng Eastern Orthodox Church at ng Simbahang Romano Katoliko si Isaac bilang isang santo kasama ng iba pang mga patriyarka sa Bibliya.[33] Kasama ng iba pang mga patriyarka at ng Lumang Tipan na Matuwid, ang kanyang kapistahan ay ipinagdiriwang sa Eastern Orthodox Church at ang Byzantine rite ng Simbahang Katoliko sa Ikalawang Linggo bago ang Pasko (Disyembre 11 –17), sa ilalim ng pamagat na ang Linggo ng mga Ninuno.[34][35]
Si Isaac ay ginugunita sa Simbahan ng Katoliko noong 25 Marso[36] or on 17 December.[37]
Bagong Tipan
baguhinAng Bagong Tipan ay nagsasaad na si Isaac ay "inihandog" ng kanyang amang si Abraham, at na pinagpala ni Isaac ang kanyang mga anak.[30] Inihambing ni Paul si Isaac, na sumasagisag sa Kristiyanong kalayaan, kasama ang tinanggihang nakatatandang anak na si Ismael, na sumasagisag sa pagkaalipin;[6][38] Si Hagar ay nauugnay sa tipan ng Sinai, habang si Sarah ay nauugnay sa tipan ng biyaya, kung saan pumasok ang kanyang anak na si Isaac. Ang Epistle of James chapter 2, verses 21–24,[39] ay nagsasaad na ang paghahain ni Isaac ay nagpapakita ng katwiran na iyon (sa Johannine sense) ay nangangailangan ng parehong pananampalataya at gawa.[40]
Sa Epistle to the Hebrews, ang kahandaan ni Abraham na sundin ang utos ng Diyos na ihain si Isaac ay ginamit bilang isang halimbawa ng pananampalataya gaya ng pagkilos ni Isaac sa pagpapala kina Jacob at Esau na may kinalaman sa hinaharap na ipinangako ng Diyos kay Abraham.[41] Sa talatang 19, tinitingnan ng may-akda ang pagpapalaya kay Isaac mula sa sakripisyo bilang kahalintulad sa pagkabuhay na mag-uli ni Jesus, ang ideya ng paghahain ng Si Isaac ay isang prefigurement ng sakripisyo ni Hesus sa krus.[42]
Mga pananaw sa Islam
baguhinItinuturing ng Islam si Isaac (Arabe: اسحاق, romanisado: Isḥāq) na isang propeta, at inilalarawan siya bilang ama ng mga Israelita at isang matuwid na lingkod ng Diyos.
Si Isaac, kasama si Ismael, ay napakahalaga para sa mga Muslim para sa patuloy na pangangaral ng mensahe ng monotheism pagkatapos ng kanyang ama Abraham. Kabilang sa mga anak ni Isaac ay ang follow-up na patriarch ng Israel Jacob, na pinarangalan din bilang isang propetang Islam.
Si Isaac ay binanggit ng labingpitong beses sa pangalan sa Quran, madalas kasama ang kanyang ama at ang kanyang anak na si Jacob.[43] Ang Quran ay nagsasaad na si Abraham ay nakatanggap ng "mabuting balita tungkol kay Isaac, isang propeta, ng mga matuwid", at na pinagpala sila ng Diyos (Padron:Qref). Sa isang mas buong paglalarawan, nang ang anghel ay lumapit kay Abraham upang sabihin sa kanya ang tungkol sa hinaharap na kaparusahan na ipapataw sa Sodoma at Gomorra, ang kanyang asawang si Sarah, ay "tumawa, at binigyan Namin siya. mabuting balita tungkol kay Isaac, at pagkatapos ni Isaac ni (apong lalaki) na si Jacob" (Padron:Qref); at ipinaliwanag pa na ang kaganapang ito ay magaganap sa kabila ng katandaan nina Abraham at Sarah. Ang ilang mga talata ay nagsasalita tungkol kay Isaac bilang isang "kaloob" kay Abraham (6:84; 14:49–50), at idinagdag ng 24:26–27 na ginawa Diyos ang "pagkapropeta at ang Aklat upang mapabilang sa kanyang mga supling", na binibigyang-kahulugan na tumutukoy sa dalawang propetikong anak ni Abraham, ang kanyang makahulang apo na si Jacob, at ang kanyang makahulang apo sa tuhod Joseph. Sa Quran, isinalaysay sa bandang huli na pinuri rin ni Abraham ang Diyos sa pagbibigay sa kanya nina Ismael at Isaac sa kanyang katandaan (Padron:Qref).
Sa ibang bahagi ng Quran, binanggit si Isaac sa mga listahan: Si Jose ay sumusunod sa relihiyon ng kanyang mga ninuno na sina Abraham, Isaac at Jacob (Padron:Qref) at binanggit ang pabor ng Diyos sa kanila (Padron:Qref); Ang lahat ng mga anak ni Jacob ay nagpapatotoo sa kanilang pananampalataya at nangangakong sasambahin ang Diyos na sinasamba ng kanilang mga ninuno na sina "Abraham, Ismael at Isaac" (Padron:Qref); at ang Quran ay nag-uutos sa Muslim na maniwala sa mga paghahayag na ibinigay kay "Abraham, Ismael, Isaac, Jacob at ang mga Patriarch" (Padron:Qref; {{Qref|3|84} }). Sa salaysay ng Quran tungkol sa malapit na pagsasakripisyo ni Abraham sa kanyang anak (Padron:Qref), hindi binanggit ang pangalan ng anak at nagpatuloy ang debate tungkol sa pagkakakilanlan ng anak, bagaman marami ang nakakaramdam na ang pagkakakilanlan ay ang pinakamaliit. mahalagang elemento sa isang kuwento na kung saan ay ibinigay upang ipakita ang lakas ng loob na ang isang tao ay bumuo sa pamamagitan ng pananampalataya.[44]
Quran
baguhinBinanggit ng Quran si Isaac bilang isang propeta at isang matuwid na tao ng Diyos. Sina Isaac at Jacob ay binanggit bilang ipinagkaloob kay Abraham bilang mga kaloob ng Diyos, na pagkatapos ay sumamba sa Diyos lamang at naging matuwid na mga pinuno sa daan ng Diyos:
At ipinagkaloob Namin sa kanya si Isaac at, bilang karagdagang regalo, (isang apo), si Jacob, at ginawa Namin ang mga matuwid na tao sa bawat isa (sa kanila). At ginawa Namin silang mga pinuno, na pumapatnubay (sa mga tao) sa pamamagitan ng Aming Kautusan, at Kami ay nagpadala sa kanila ng inspirasyon upang gumawa ng mabubuting gawa, upang magtatag ng regular na mga panalangin, at magsagawa ng regular na pagkakawanggawa; at patuloy silang nagsilbi sa Amin (at sa Amin lamang).
At KAMI ay nagbigay sa kanya ng masayang balita tungkol kay Isaac, isang Propeta, at isa sa mga matutuwid.
Tingnan din
baguhinSanggunian
baguhin- ↑ Umakyat patungo: 1.0 1.1 1.2 Abriol, Jose C. (2000). "Isaac, Isjac, "siya'y tatawa"; Pagsilang ni Isaac". Ang Banal na Biblia, Natatanging Edisyon, Jubileo A.D. Paulines Publishing House/Daughters of St. Paul (Lungsod ng Pasay) ISBN 9715901077.
{{cite ensiklopedya}}
: CS1 maint: date auto-translated (link), pahina 35. - ↑ Long, Dolores; Long, Richard (1905). "[http://adb.scripturetext.com/genesis/21.htm Isaac]". Ang Dating Biblia (Ang Biblia/Ang Biblia Tagalog), wika: Tagalog/Pambansang Wika ng Pilipinas, nasa dominyong publiko. Online Bible, Byblos.com.
{{cite ensiklopedya}}
: External link in
(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)|title=
- ↑ "Isaac". Ang Biblia/Bagong Magandang Balita Biblia (Lumang Tipan, Deuterocanonico at Bagong Tipan). Philippine Bible Society, Lungsod ng Batangas, Pilipinas. 2008.
{{cite ensiklopedya}}
: CS1 maint: date auto-translated (link), nasa Ang Kapanganakan ni Isaac - ↑ Umakyat patungo: 4.0 4.1 Genesis 17:15–19, Genesis 18:10–15
- ↑ Umakyat patungo: 5.0 5.1 5.2 deClaise-Walford 2000, p. 647.
- ↑ Umakyat patungo: 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 Encyclopedia of Religion, Isaac.
- ↑ Singer, Isidore; Broydé, Isaac (1901–1906). "Isaac". Sa Singe, Isidore; Adler, Cyrus; atbp. (mga pat.). The Jewish Encyclopedia. New York: Funk & Wagnalls.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Hirsch, Emil G.; Bacher, Wilhelm; Lauterbach, Jacob Zallel; Jacobs, Joseph; Montgomery, Mary W. (1901–1906). "Sarah (Sarai)". Sa Singer, Isidore; Adler, Cyrus; atbp. (mga pat.). The Jewish Encyclopedia. New York: Funk & Wagnalls.
{{cite book}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Genesis 17:15–19
- ↑ Genesis 18:10–12
- ↑ Genesis 18:13–15
- ↑ Genesis 21:1–7
- ↑ Genesis 16:15 }
- ↑ { Genesis 21:1–5
- ↑ Genesis 21:8–12
- ↑ Genesis 25:20
- ↑ Genesis 25:26
- ↑ Genesis 25:20–28
- ↑ Encyclopaedia Judaica, Volume 10, p. 34.
- ↑ Genesis 25:11
- ↑ Genesis 26
- ↑ Genesis 25:29–34
- ↑ Jewish Encyclopedia, [http ://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=174&letter=I Isaac].
- ↑ Genesis 35:28–29
- ↑ Umakyat patungo: 25.0 25.1 25.2 25.3 The New Encyclopedia of Judaism, Isaac.
- ↑ Encyclopædia Britannica, Isaac.
- ↑ Umakyat patungo: 27.0 27.1 Brock, Sebastian P., Brill's New Pauly, Isaac.
- ↑ Genesis 24:63
- ↑ Genesis 26:2
- ↑ Umakyat patungo: 30.0 30.1 Easton, M. G., Illustrated Bible Dictionary, 3rd ed., Isaac.
- ↑ Cross and Livingstone, Oxford Dictionary of the Christian Church, 1974, art Isaac
- ↑ Kelly, J.N.D. Early Christian Doctrines, A & C Black, 1965. p. 72
- ↑ "Ang mga patriyarka, propeta at ilang iba pang mga tao sa Lumang Tipan ay naging at noon pa man. ay pararangalan bilang mga banal sa lahat ng mga tradisyong liturhikal ng Simbahan." – Katekismo ng Simbahang Katoliko 61
- ↑ "Sunday of the Forefathers - OrthodoxWiki".
- ↑ Liturgy > Liturgical year >The Christmas Fast – Byzantine Catholic Archeparchy of Pittsburgh
- ↑ "Izaak". DEON.pl (sa wikang Polako). Nakuha noong 2022-03-03.
{{cite web}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Zeno. "Lexikoneintrag zu »Isaac, S. (2)«. Vollständiges Heiligen-Lexikon, Band 3. Augsburg ..." www.zeno.org (sa wikang Aleman). Nakuha noong 2022-03-03.
{{cite web}}
: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Galatians 4:21–31
- ↑ James 2:21–24
- ↑ Encyclopedia of Christianity, Bowden, John, ed., Isaac.
- ↑ Hebrews 11:17–20
- ↑ F.F. Bruce, "The Epistle to the Hebrews" Marshall. Morgan at Scott, 1964 pp. 308–313
- ↑ Watt, W. Montgomery. "Isaac". Encyclopedia of Islam. Brill.
- ↑ Glasse, C. (1991). "Isaac". Concise Encyclopedia of Islam. HarperSanFrancisco. p. 472. ISBN 9780060631260.
{{cite ensiklopedya}}
: CS1 maint: date auto-translated (link)