|
:''Para sa munisipalidad, silipin ang [[Gen. Emilio Aguinaldo, Cavite]]. Para sa alay o handog, pumunta sa [[aginaldo]].''
{{Infobox President |
name = Emilio Aguinaldo |
image = Aguinaldo.jpg|
order = Unang [[Pangulo ng Pilipinas]] <br> <sub>''Unang Pangulo ng Unang Republika'' <br>''Diktador ng Pamahalaang Diktadorial'' <br>''Pangulo ng Pamahalaang Rebolusyonaryo'' |</sub>
term_start = [[Mayo 24]], [[1899]] |
term_end = [[Abril 1]], [[1901]] |
vicepresident = [[Mariano Trias]] (1897)|
primeminister = [[Apolinario Mabini]] (1899) <br> [[Pedro Paterno]] (1899) |
predecessor = ''Bagong Tatag'' |
successor = <sub>(pinawalang bisa mula 1901-1935)</sub> <br/>Wesley Merritt (Gobernador-Heneral, 1901) <br/> Manuel Quezon (Pangulo, 1935)|
birth_date = [[Marso 22]], [[1869]] |
birth_place = [[Kawit, Cavite|Cavite El Viejo <sub>(ngayong Kawit)</sub>]], [[Cavite]], [[Pilipinas]] |
death_date = [[Pebrero 6]], [[1964]]|
death_place = [[Lungsod Quezon]], [[Pilipinas]] |
party = Paksyong Magdalo ng Katipunan <sub>(1897-1901)</sub> <br/> National Socialist Party <sub>(1935)</sub>|
occupation = [[Militar]], [[Guro]], [[Rebolusyonaryo]], [[Pulitiko]] |
spouse = (1) [[Hilaria Aguinaldo|Hilaria del Rosario]]† <br />(2) Maria Agoncillo |
religion = [[Simbahang Katoliko|Katoliko]]
signature = Aguinaldo Sig.png
}}
Si '''Emilio Aguinaldo y Famy'''<ref name=NBK>{{cite-NBK|Emilio Aguinaldo}}</ref> ([[Marso 22]], [[1869]]–[[Pebrero 6]], [[1964]]) ay isang Pilipinong heneral, pulitiko at pinuno ng kalayaan, ay ang unang [[Pangulo ng Pilipinas|Pangulo]] ng [[Pilipinas|Republika ng Pilipinas]] ([[Enero 20]], [[1899]]–[[Abril 1]], [[1901]]). Isa siyang [[bayani]]ng nakibaka para sa [[kasarinlan ng Pilipinas]]. Pinamunuan niya ang isang bigong pag-aalsa laban sa [[Espanya]] noong [[1896]]. Makaraang magapi ng [[Estados Unidos]] ang [[Espanya]] noong [[1898]], ipinahayag niya ang kalayaan ng Pilipinas at umupo bilang unang [[pangulo ng Pilipinas]] noong [[Hunyo]] [[1899]]. Malakas ang kaniyang loob subalit nilarawang baguhan sapagkat naniwalang tatangkilin ng Estados Unidos ang kaniyang hangarin. Nang maging ganap at lantad ang mga hangarin ng Estados Unidos hinggil sa Pilipinas, muli niyang pinamunuan ang isang pag-aaklas mula 1899 hanggang 1901. Nadakip siya sa bandang huli ng mga Amerikano noong [[Marso]] [[1901]], makaraang makipaglaban sa loob ng dalawang taon. Nanumpa siya ng katapatan sa Estados Unidos subalit nagsuot ng isang itim na ''bow tie'' hanggang sa tuluyang nakamit ng Pilipinas ang kalayaan noong [[1946]]. Tumakbo siya bilang pangulo noong [[1935]] ngunit nagapi sa halalan ni [[Manuel Quezon]]. Sa mga huling panahon ng kaniyang buhay, nagsilbi siya sa Konseho ng Estado ng Pilipinas.<ref name=NBK/><ref name=Karnow>{{cite-Karnow|Emilio Aguinaldo}}</ref> Siya rin ang pinakabatang pangulo ng Pilipinas.
==Kabataan==
Si '''Emilio Aguinaldo y Famy''' ay isang Pilipinong heneral, pulitiko, at lider ng rebolusyon laban sa Espanya at Estados Unidos. Ipinanganak siya sa [[Kawit|Cavite el Viejo]], [[Cavite]] noong Marso 22, 1869 kina Carlos Aguinaldo y Jamir at Trinidad Famy y Valero (1820-1916) Si Don Carlos ay isang ''gobernadorcillo'' at dahil may lahi siyang Tsino, Tagalog at Mestizo, nagkaroon sila ng yaman at kapangyarihan. Bilang bata, nakatanggap siya ng edukasyon mula sa isa niyang lola at maya-mayang nag-aral ng elementarya sa paaralang elementarya ng Cavite el Viejo noong 1880. Pagkatapos, nag-aral naman siya ng sekundarya sa [[Colegio de San Juan de Letran]], ngunit, tumigil siya noong nasa ikatlong taon na siya para tulungan ang kanyang nabiyudang ina na patakbuhin ang kanilang bukid. Sa edad na 28, si ''Miong'' ay naging ''cabeza de barangay'' sa Binakayan, ang pinakaprogresibong barrio sa Cavite el Viejo. Hinawakan ang posisyon na ito ng 8 taon. Noong 1893, ipinasa ang [[en.wikipedia.org/wiki/Maura_Law|Maura Law]] na ibinago ang sistema ng lokal na gobyerno, binago nito ang tawag na ''gobernadorcillo'' sa ''capitan municipal''. Kaya noong 1895, si Aguinaldo ang pinakaunang taga-Cavite del Viejo na tinawag na ''capitan municipal''.
==Rebolusyong Pilipino==
Noong 1894, sumali siya sa Katipunan o ang K.K.K., isang sikretong organisasyon na pinamumunuan ni [[Andres Bonifacio]], at dedikado itong organisasyon upang maitaboy ang manlulupig na Kastila at makamit ang kalayaan ng Pilipinas sa pamamagitan ng dahas. Ginamit niya ang ''nom de guerre'' na Magdalo, para kay [[Maria Magdalena]]. Ang kanyang sangay ng Katipunan na pinamumunuan ng pinsan niya na si [[Baldomero Aguinaldo]] ay tinawag ding Magdalo.
Nagsimula ang Rebolusyon sa [[San Juan del Monte]] (siyang lungsod ng [[San Juan]], Metro Manila]]. Ngunit sa simula ay hindi sumali ang sangay ni Aguinaldo dahil sa kakulangan ng armas, na isa sa mga dahilan ng pagkatalo ni Bonifacio sa Pinaglabanan. Habang napilitan sina Bonifacio na gumamit ng gerilya para makilaban, nanalo sina Aguinaldo sa iba't ibang laban na nakapagtaboy ng mga Espanyol ng panandalian.
Noong Pebrero 17, 1897, natalo nina Aguinaldo at ilang Katipunero ang puwersa na pinamumunuan ni Gobernador-Heneral Camilo de Polavieja sa Labanan sa Tulay ng Zapote sa Cavite. Si Heneral Edilberto Evangelista, inhinyerong sibil, rebolusyonaryo, at tagatayo ng trintsera, ay namatay sa labanang ito. Ang probinsya ng [[Cavite]] ay naging importanteng lokasyon ng Rebolusyon at dito rin nakanalo ang Magdalo ng marami laban sa Espanya.
Ngunit, lalong nagkaroon ng malaking agwat ang dalawang kampo sa Katipunan, ang Magdalo at Magdiwang. Dahil dito, napilitan si Bonifacio na mamagitan sa dalawang kampo. Naisip ng Magdalo na magtayo ng sarili nilang gobyerno. Si Bonifacio, kahit para sa kanya na ang Katipunan ay gobyernong ganap, pinayagan niya at pinamunuan rin ang isang halalan na sinimulan sa Kumbensyong Tejeros sa Tejeros, Cavite noong Marso 22, 1897. Nawala rito ang pamumuno niya kay Aguinaldo, at naboto bilang Ministro ng Interyor. Ito ay kinwestyon ni Daniel Tirona, na sinasabing hindi raw nararapat ito kay Bonifacio dahil siya ay hindi nakapagtapos sa pag-aaral. Nagalit si Bonifacio (nilabas ang kanyang baril at binaril na sana si Tirona kung hindi lang siya tumigil) at dineklarang ''null'' at di-wasto ang kumbensyon. Napilitan si Bonifacio na bumalik sa [[Morong, Rizal|Morong]], [[Rizal]]
Hindi na kinilala ni Bonifacio ang gobyernong pinamumunuan ni Aguinaldo at sinimulang ibalik ang kanyang awtoridad, pinagbintangan ang paksyon ni Aguinaldo ng pagtataksil at nagbibigay ng utos na taliwas sa mga utos ni Aguinaldo. Sa utos ni Aguinaldo, hinuli si Bonifacio at ang kanyang mga kapatid at sa isang ''mock trial'', nahatulan ng pagtataksil at nasintensyahan ng kamatayan. Pagkatapos ng pag-aalanganin, naisip niyang tanggalin ang hatol, ngunit pagkatapos makumbinse ni Heneral Manuel Noriel, Pangulo ng Konseho ng Digmaan, at iba pa, binalik ni Aguinaldo ang hatol. Pinatay ang magkapatid na Andres at Procorpio sa pamamagitan ng ''firing squad'' noong Mayo 10, 1897 sa Bundok Hulog na malapit ng apat na kilometro kanluran ng Maragondon, Cavite.
==Biak-na-Bato==
Habang tumitindi ang tensyon, napilitan sina Aguinaldo na lumikas papunta sa mga bundok. Dito pinirmahan niya ang Kasunduan ng Biak-na-bato. Isusuko ni Aguinaldo ang kanyang gobyerno at itigil ang digmaan kapalit ng $800,000 (Mehikano) bilang kapalit. Pinirmahan ito noong Disyembre 14 at 15, 1897. Noong Disyembre 23, umalis sila sa Pilipinas papuntang Hong Kong para lumikas. Ang dala nilang $400,000 (unang ''installment'') ay dineposito sa mga bangko sa Hong Kong. Dito, inayos ni Aguinaldo ang gobyerno at tinawag niyang ''Kataas-taasang Konseho ng Bayan''.
Isang rebolusyonaryong heneral, si Francisco Makabulos, ay nagtatag ng Komiteng Ehekutibong Sentral na siyang naging pamahalaan habang wala sina Aguinaldo. Kahit pumirma si Aguinaldo, tuloy pa rin ang paghuli ng mga Kastila sa mga Pilipinong sumama sa rebolusyon. Dahil dito, nagsimula muli ang rebolusyon.
Noong Abril 1898, nagkaroon ng digmaan sa gitna ng Espanya at Estados Unidos. Sa Labanan sa Look ng Maynila, nanalo ang ''American Asiatic Squadron'' na pinamumunuan ni Commodore George Dewey at nasakop ang Maynila. Si Dewey ang nagbigay ng transportasyon kay Aguinaldo pabalik ng Pilipinas. Bumalik bigla si Aguinaldo sa kanyang posisyon at linusob ang Maynila.
==Deklarasyon ng Kalayaan, Diktadura, at Gobyernong Rebolusyonaryo==
Pagkatapos ng pagsimula ng Digmaang Espanyol-Amerikano, bumalik si Aguinaldo sa Pilipinas noong Mayo 19, 1898.
Noong Mayo 24, dineklara niya na siya ang lider ng buong militar at nagtatag ng gobyernong diktaturyal na siya bilang diktador.
Noong Hunyo 12, dineklara ang Kalayaan ng Pilipinas sa bahay ng mga Aguinaldo sa Cavite el Viejo, at binasa ang Batas na Nagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas. Ito ay sinulat sa baybay Kastila ni Ambrosio Rianzares Bautista, isang kapamilya ni [[Jose Rizal]], na siya ring bumasa.
Noong Hunyo 18, dineklara niya sa pamamagitan ng dekrito ang opisyal na pagtatag ng kanyang diktadurya. Noong Hunyo 23, dineklara naman niya ang gobyerno na rebolusyonaryo at hindi na diktadurya, siya pa rin bilang pangulo.
==Pangulo==
Itinatag ang Unang Republika ng Pilipinas sa Konstitusyon ng Malolos noong Enero 21, 1899 sa [[Malolos]], [[Bulacan]] at nagtagal hanggang nahuli si Aguinaldo sa [[Palanan]], [[Isabela]] ng mga [[Amerikano]] noong Marso 1, 1901.
===Administrasyon at Gabinete===
Nagkaroon ng dalawang gabinete si Pangulong Aguinaldo na siyang dahilan ng kanyang pamumuno sa pamamagitan ng mga dekrito.
{{Col-begin}}
{{Col-1-of-2}}
{| cellpadding="1" cellspacing="4" style="margin:3px; border:3px solid #000000;" align="left"
!bgcolor="#000000" colspan="3"|
|-
|align="left"|'''OFFICE'''||align="left"|'''NAME'''||align="left"|'''TERM'''
|-
!bgcolor="#000000" colspan="3"|
|-
|[[President of the Philippines|President]] || '''Emilio Aguinaldo''' || 1897–1901
|-
|[[Vice-President of the Philippines|Vice-President]] || '''[[Mariano Trías]]''' || 1897
|-
|[[Prime Minister of the Philippines|Prime Minister]] || '''[[Apolinario Mabini]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
| || '''[[Pedro Paterno]]''' || May 7 – November 13, 1899
|-
!bgcolor="#000000" colspan="3"|
|-
|[[Minister of Finance]] || '''[[Mariano Trías]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
| || '''[[Hugo Ilagan]]''' || May 7 – November 13, 1899
|-
|[[Minister of the Interior]] || '''[[Teodoro Sandico]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
| || '''[[Severino de las Alas]]''' || May 7 – November 13, 1899
|-
|[[Minister of War]] || '''[[Baldomero Aguinaldo]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
| || '''[[Mariano Trias]]''' || May 7 – November 13, 1899
|-
|[[Minister of Welfare]] || '''[[Gracio Gonzaga]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
|[[Minister of Foreign Affairs]] || '''[[Apolinario Mabini]]''' || January 21 – May 7, 1899
|-
| || '''[[Felipe Buencamino]]''' || May 7 – November 13, 1899
|-
|[[Minister of Public Instruction (Philippines)|Minister of Public Instruction]] || '''[[Aguedo Velarde]]''' || 1899
|-
|[[Minister of Public Works and Communications]] || '''[[Máximo Paterno]]''' || 1899
|-
|[[Minister of Agriculture, Industry and Commerce]] || '''[[León María Guerrero]]''' || May 7 – November 13, 1899
|}
{{Col-end}}
===Polisyang Panloob===
====Piskalya====
Nagpagpatuloy ang mga sesyon ng Kongreso ng Malolos at maraming nagawa na maganda. Pinagpatuloy muna ang sistemang piskalya ng mga Kastila, pati rin sa sistema ng pagsingil ng buwis, hindi kasama ang sabong at iba pang katuwaan. Binabaan ang buwis sa digmaan at ang boluntaryong donasyon ay hiningi. Inayos rin ang sistema ng adwana. Binuksan ang pambansang pautang.
====Edukasyon====
Pinabukas kaagad ang mga paaralang elementarya. Ito ay ginawang sapilitan. Si Enrique Mendiola ay nagbukas ng Instituto de Burgos at pinili ang direktor nito ng Direktor ng Pampublikong Instruksyon. Nagbigay ng kurso na agrikultura, pagtilingin, at komersya, pati rin ang kursong A.B. ang unibersidad.
Isang dekrito ang nagbigay oras para buksan ang Universidad Literaria. Ang unibersidad naman na ito ay nagbigay ng kursong medisina, siruhiya, dispensaryo, at notaryo publiko. Ang pangulo ang pipili ng propesor na siyang pipili ng rektor. Ang unang rektor ay si Joaquín Gonzales. Sinundan siya ni León María Guererro.
====Lokal na gobyerno====
Sinunod ng Pangulo ang payo ni [[Apolinario Mabini]] at naglabas ng dalawang dekrito, isa noong Hunyo 18 at isa naman sa ika-20 para ayusin ang sistema ng gobyerno sa mga probinsya at bayan. Nakasulat dito na kahit napilitan siya na maging diktador, gusto niya na kasama ang mga pinakanararapat na maging opisyal na sila rin ay may tiwala galing sa kanilang kababayan.
Sa mga dekritong ito, ang mga lalaking 21 taon pataas ay dapat maghalal ng isang Konseho Popular na binubuo ng isang Pangulo, Ikalawang Pangulo, Kapitan ng Barrio, Delegado ng Katarungan, Rehistrado Sibil, Delegado ng Pulis at Panloob na Kaayusan, at Delegado ng Buwis at Pagmamay-ari. Kinukumpirma ng gobyerno ang mga opisyal na ito.
Ang mga opisyal na inihalal ng Presidente at nakumpirma sa parehong paraan ay: isang Gobernador at tatlong konsehal kasama ang residente ng munisipyo ng probinsiya at ang ''Provincial Council''. Gayundin, ang mga kumander probinsiya militar ay ibinigay para sa bawat isa sa singil ng mga sundalo ng mga Manggagawa para sa pambansang hukbo.
====Pagbabago sa Konstitusyon====
Dahil na rin sa abala, dahil sa ikalimang artikulo ng Konstitusyon ng Malolos na nagtatakda ng paghihiwalay ng Simbahan at Estado, si Punong Ministro Apolinario Mabini ay nagbigay ng suspensyon ng artikulo hanggang magkaroon muli ng Kumbensyong Konstitusyonal. Ang mga lugar na kailangan ng pari ay binibigyan ng suporta. Ito ay pinagtibay noong ika-23 ng Disyembre at naging ika-100 na artikulo na transisyunal ng Konstitusyon.
====Pederasyong Bisaya====
Para mapatunayan ang pagkakaisa ng Republika, ginawang presidente ng Pederasyong Bisaya si Raymundo Melliza sa loob ng dalawang taon, pagkatapos manumpa ng katapatan sa Unang Republika at pagkilala kay Aguinaldo bilang pangulo.
===Polisiyang Panlabas===
====Mga Nakakulong na Espanyol====
Pinalaya ni Pangulong Emilio Aguinaldo ang mga Espanyol na nakakulong sa pamamagitan ng ''executive clemency'' pagkatapos itatag ang Republika. Pinayagan din niya sila na magtrabaho sa Pilipinas.
====Digmaang Pilipino-Amerikano====
Noong Pebrero 4, 1899, binaril ng isang Amerikanong sundalo ang isang Pilipino. Ito ang dahilan kaya nagsimula ang Digmaang Pilipino-Amerikano at nagsimula ang labanan sa gitna ng mga sundalong Amerikano at mga Pilipinong para sa kalayaan. Ang mas malakas na armas ng mga Amerikano ay nagpaalis ng mga Pilipino sa mga lungsod at kailangan maglipat ng lugar ng Gobyernong Malolos.
Lumikas si Pangulong Aguinaldo papuntang Hilagang Luzon habang hinahabol ng mga Amerikano. Noong Hunyo 2, 1899, nakatanggap ng telegrama si Heneral Antonio Luna, isa sa mga kaagaw ng pangulo at magaling na heneral, at nagtanong kung pwede sila magkita sa Kumbento ng Simbahan sa Cabanatuan. Ngunit, tinaksil siya ni Aguinaldo dahil ipinapatay siya ng mga tauhan ng pangulo matapos malaman na wala ang pangulo sa kumbento (Hunyo 5). Nilibing siya sa simbahan at walang imbestigasyong naganap. Hindi nahuli ang pumatay.
Pagkamatay ni Luna, nagkaroon na ng kapangyarihan ang pangulo sa buong militar. Dahil wala na ang kagalingan ni Luna, natalo ng natalo ang militar. Noong Nobyembre 1899, nakaabot na sina Aguinaldo sa Palanan, Isabela. Nagkaroon ng labanan sa Tirad Pass na pinamunuan ni Heneral Gregorio del Pilar para matago ang pangulo. Ngunit, natalo sila sa pwersa ng mga Amerikano at namatay pa si del Pilar at 52 sa 60 na kasama ni del Pilar.
Halos pagkatapos ng dalawang taon, nahuli si Pangulong Aguinaldo ng mga Amerikano sa pamumuno ni Heneral Frederick Funston sa pamamagitan ng pagkukunwari na sila'y mga nahuling Amerikano ng mga ''Macabebe Scouts'' na silang nagturo ng lokasyon ni Aguinaldo.
==Sanggunian==
{{reflist}}
==Mga kaugnay na artikulo==
*[[Pilipinas]]
*[[Kasaysayan ng Pilipinas]]
*[[Himagsikang Pilipino]]
*[[Katipunan]]
*[[Digmaang Espanyol-Amerikano]]
*[[Digmaang Pilipino-Amerikano]]
*[[Pangulo ng Pilipinas]]
*[[Pamamahayag ng Kalayaan ng Pilipinas]]
==Mga panlabas na kawing==
*[http://www.loc.gov/rr/hispanic/1898/aguinaldo.html Emilio Aguinaldo y Famy 1869 - 1964]
{{start box}}
{{succession box |
before= Walang |
title= [[Pangulo ng Pilipinas]] |
years= 1899–1901 |
after= [[Manuel Quezon]]
}}
{{end box}}
{{Mga Pangulo ng Pilipinas}}
{{Himagsikang Pilipino}}
{{DEFAULTSORT:Aguinaldo, Emilio}}
[[Kaurian:Mga Pilipinong liping-Intsik]]
[[Kaurian:Mga Tagalog]]
[[Kaurian:Mga pangulo ng Pilipinas]]
[[Kaurian:Katipunan]]
[[Kaurian:Rebolusyon sa Pilipinas]]
[[Kaurian:Mga Kristiyano]]
{{Link GA|no}}
[[bcl:Emilio Aguinaldo]]
[[ca:Emilio Aguinaldo]]
[[cbk-zam:Emilio Aguinaldo]]
[[ceb:Emilio Aguinaldo]]
[[cs:Emilio Aguinaldo]]
[[da:Emilio Aguinaldo]]
[[de:Emilio Aguinaldo]]
[[en:Emilio Aguinaldo]]
[[es:Emilio Aguinaldo]]
[[et:Emilio Aguinaldo]]
[[fr:Emilio Aguinaldo]]
[[gan:艾米里俄·阿圭那多]]
[[gl:Emilio Aguinaldo]]
[[ia:Emilio Aguinaldo]]
[[id:Emilio Aguinaldo]]
[[ilo:Emilio Aguinaldo]]
[[it:Emilio Aguinaldo]]
[[ja:エミリオ・アギナルド]]
[[ko:에밀리오 아기날도]]
[[la:Aemilius Aguinaldo]]
[[ml:എമിലിയോ അഗിനാൾഡോ]]
[[mr:एमिलियो अग्विनाल्दो]]
[[ms:Emilio Aguinaldo]]
[[nl:Emilio Aguinaldo]]
[[no:Emilio Aguinaldo]]
[[pam:Emilio Aguinaldo]]
[[pl:Emilio Aguinaldo]]
[[pt:Emilio Aguinaldo]]
[[ru:Агинальдо, Эмилио]]
[[sv:Emilio Aguinaldo]]
[[th:เอมีลีโอ อากีนัลโด]]
[[tr:Emilio Aguinaldo]]
[[uk:Еміліо Агінальдо]]
[[war:Emilio Aguinaldo]]
[[yo:Emilio Aguinaldo]]
[[zh-min-nan:Emilio Aguinaldo]]
| 