José Rizal: Pagkakaiba sa mga binago

Si '''Dr. José Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda ''' <ref>{{cite book|author1=José Rizal|author2=José Rizal National Centennial Commission|title=El filibusterismo|url=http://books.google.com/books?id=9oBGVXO2vc8C|year=1961|publisher=Linkgua digital|isbn=978-84-9953-093-2|pages=[http://books.google.com/books?id=9oBGVXO2vc8C&pg=PA9 9]|language=Spanish}}</ref> ([[Hunyo 19|19 Hunyo 1861–]] [[Disyembre 30|30 Disyembre 1896]]) ay isang [[Mga Pilipino|Pilipinong]] bayani at isa sa pinakatanyag na tagapagtaguyod ng pagbabago sa Pilipinas noong panahon ng pananakop ng mga Kastila. Siya ang kinikilala bilang pinakamagaling na bayani at tinalaitinala bilang isa sa mga [[pambansang bayani ng Pilipinas]] ng Lupon ng mga Pambansang Bayani.<ref name="national">{{cite web|url=http://www.congress.gov.ph/download/researches/rrb_0301_1.pdf |title= Selection and Proclamation of National Heroes and Laws Honoring Filipino Historical Figures |accessdate=8 Setyembre 2009|publisher=Reference and Research Bureau Legislative Research Service, House of Congress}}</ref>

PinanganakIpinanganak si Rizal sa isang mayamang angkan sa [[Calamba, Laguna]] at pampitoikapito siya sa labing-isang anak ng mag-asawang Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos. Nag-aral siya sa [[Pamantasan ng Ateneo de Manila|Ateneo Municipal de Manila]], at nakakuha ng diploma sa [[Batsilyer ng Sining]] at nag-aral ng medisina sa [[Pamantasan ng Santo Tomas]] sa [[Maynila]]. Ipinagpatuloy niya ang kanyang pag-aaral sa [[Unibersidad ng Madrid Complutense|Universidad Central de Madrid]] sa [[Madrid]], [[Espanya]], at nakakuha ng ''Lisensiya sa Medisina'', na nagbigay sa kanyankanya ng karapatan sanayinna angmagpraktis medisinang pagmemedisina. Nag-aral din siya sa [[Pamantasan ng Paris]] at [[Pamantasan ng Heidelberg]].

Isang [[polimata]] si Rizal; maliban sa medisina, ay mahusay siya sa pagpinta, pagguhit, paglilok at pag-ukit. IsaSiya siyangay makata, manunulat, at nobelista na ang pinakatanyag sa kanyang mga gawa ay ang nobela ngna ''[[Noli Me Tángere]]'', at ang kasunod nitong ''[[El filibusterismo]]''.{{#tag:ref|Ang nobela niyang ''Noli'' ay sa kauna-unahang nobela sa Asya na isinulat sa labas ng bansang Hapon at Tsina at isa sa mga unang nobelang laban sa rebelyong anti-kolonyal. Basahin ang: [http://newleftreview.org/A2510].|group=note}}<ref>''Noli Me Tángere'', isinalin ni Soledad Locsin (Manila: Ateneo de Manila, 1996) ISBN 971-569-188-9.</ref> IsaPoliglota ring [[poliglota]]din si Rizal, na nakakaunawa ng dalawampu't dalawang mga wika.{{#tag:ref|Mahusay siya sa mga Kastila, Pranses, Latin, Griyego, Aleman, Portuges, Italyano, Ingles, Olandes at Hapon. Gumawa rin si Rizal ng mga pagsasalin mula sa wikang Arabe, Suwesya, Ruso, Tsino, Griyego, Ebre at [[Sanskrit]]. Sinalin niya ang tula ni [[Friedrich Schiller|Schiller]] sa [[wikang Tagalog|Tagalog]]. Maliban dito may kaalaman din siya sa wikang [[wikang Malay|Malay]], [[Chavacano]], [[wikang Cebuano|Cebuano]], [[wikang Ilokano|Ilokano]] at Subanun.|group=note}}{{#tag:ref|In his essay, "Reflections of a Filipino", (''La Solidaridad'', c.1888), he wrote: "Man is multiplied by the number of languages he possesses and speaks."|group=note}}<ref name = "Laubach">[[Frank Laubach]], ''Rizal: Man and Martyr'' (Manila: Community Publishers, 1936)</ref><ref>Witmer, Christoper (2001-06-02). [http://www.lewrockwell.com/orig/witmer1.html "Noli Me Tangere (Touch Me Not)"]. LewRockwell.com. Retrieved on 2012-09-29.</ref>

Itinatag ni José Rizal ang ''[[La Liga Filipina]]'', isangna samahan na naging daan sa pagkabuo ng [[Katipunan]] na pinamunuan ni [[Andrés Bonifacio]],{{#tag:ref|Kasapi si Bonifacio ng La Liga Filipina. Matapos ang paghuli at pagpapatapon kay Rizal, nabuwag ang samahan at nahati ang pangkat sa dalawa; ang higit na radikal na pangkat ay nabuo bilang Katipunan, ang mga militante ng himagsikan.<ref>[http://www.boondocksnet.com/centennial/sctexts/esj_97d_b.html]. Nakuha 10 Enero 2007.</ref> |group=note}}, na isang lihim na samahan na nagpasimula ng [[Himagsikang Pilipino]] laban sa Espanya na naging saligan ng [[Unang Republika ng Pilipinas]] sa ilalim ni [[Emilio Aguinaldo]]. Siya ay tagapagtaguyod ng pagkakaroon ng Pilipinas ng sarili nitong pamahalaan sa mayapang pamamaraan kaysa sa marahas na himagsikan, atna susuportahan lamang ang karahasan bilang huling duluganopsyon.<ref>{{cite web|last=Trillana III|first=Dr. Pablo S.|title=2 historical events led to birth of modern RP|url=http://www.inquirer.net/specialfeatures/independenceday/view.php?db=1&article=20070611-70586|work=Philippine Daily Inquirer|accessdate=11 Hunyo 2007}}</ref> Naniniwala si Rizal na ang tanging katwirankatuwiran sa pagpapalaya sa Pilipinas at pagkakaroon nito ng sariling pamahalaan ay ang pagbabalik ng karangalan ng mga mamamayan,{{#tag:ref|Sa anotasyon ni Rizal sa ''Sucesos de las islas Filipinas'' (1609) ni Morga, kung saan niya kinopya mula sa [[Museong Britanya]] at nilimbag, tinawagan niya ng pansin ang pinaglumaan nang aklat, at binigyang patotoo sa malago nang kabihasnan ng Pilipinas bago pa man dumating ang mga Kastila. Sa kaniyang sanaysay na "The Indolence of the Filipino" (Sa Kabatuganan ng mga Pilipino), binanggit ni Rizal na walang halos nagawa ang tatlong daantaon ng pamumuno ng mga Kastila upang isulong ang kaniyang kababayan; at sa halip hinila nila ito ng paurong. Ang kawalan ng moral na pantulong, kawalan ng materyal na panghimok, ang pag-alis ng moral, na hindi dapat humihiwalay ang ''indio'' mula sa kaniyang kalabaw, ang walang hanggang digmaan, ang kawalan ng pambansang damdamin, ang pamimirata ng mga Intsik -- lahat ng ito, ayon kay Rizal, ang tumulong sa mga mananakop na magtagumpay upang ilagay ang mga ''indio'' sa 'hanay ng mga halimaw'.(Read English translation by [[Charles Derbyshire]] at [http://www.gutenberg.org/etext/6885 Project Gutenberg].)|group=note}} at kanyang winika niya "Bakit kalayaan, kung ang mga alipin ngayon ay magiging maniniil ng hinaharap?"<ref>{{cite book|author=José Rizal|title=The Reign of Greed|url=http://books.google.com/books?id=vVqHsHxLsXMC|year=2007|publisher=Echo Library|isbn=978-1-4068-3936-4|pages=[http://books.google.com/books?id=vVqHsHxLsXMC&pg=PA231 231]}}</ref> Ang pangkahalatang napagsang-ayunan ng mga dalubhasa sa buhay ni Rizal ay ang pagbitay ditosa kanya ang naghudyatnagtulak upang magsimula ang [[Himagsikang Pilipino]].

Anak si Rizal nina Francisco Rizal Mercado (1818–1897)<ref name="Rizalname">[http://www.nhi.gov.ph/index.php?option=content&task=view&id=122 National Historical Institute "...added “Rizal” to the family surname..."]{{Registration required}}</ref> at ni Teodora Morales Alonzo y Quintos (1827-1911; na ang pamilya nila ay pinalitan ang kanilang apelyido bilang "Realonda"),<ref name=autogenerated2>[http://www.nhi.gov.ph/index.php?option=content&task=view&id=122 National Historical Institute "...Francisco Engracio Mercado added “Rizal” to the family surname..."]{{Registration required}}</ref> na parehong masaganang magsasaka na pinagkalooban ng upa sa isang ''[[asyenda|hacienda]]'' at kaakibat nitong palayan ng mga Dominikano. PampitoIkapito sa labing-isang mangkakapatidmagkakapatid si Rizal: sina Saturnina (Neneng) (1850–1913), [[Paciano Rizal|Paciano]] (1851–1930), Narcisa (Sisa) (1852–1939), Olympia (1855–1887), Lucia (1857–1919), María (Biang) (1859–1945), José Protasio<!---Ang Protacio ay MALI. HUWAG BAGUHIN. Pakitignan ang mga sanggunian sa ibaba. Isinunod kay San Protasio(Saint Protasius/Protase)---> (1861–1896), Concepción (Concha) (1862–1865), Josefa (Panggoy) (1865–1945), Trinidad (Trining) (1868–1951) at Soledad (Choleng) (1870–1929).

Ikalimang salinlahi na si Rizal sa inanak ni Domingo Lam-co [[Quanzhou]] noong kalagitnaan ng ika-17 dantaon.<ref>[http://www.seasite.niu.edu/Tagalog/Tagalog_Default_files/Philippine_national_heroes.htm Rizal's ''rags-to-riches'' ancestor from South China]. Nakuha 18 Pebrero 2007.</ref> Napangasawa ni Lam-co si Inez de la Rosa, na isang [[Sangley]] ng Luzon.<ref>Craig 1914, pg. 31.</ref>

Mayroon dinding lahing Kastila at Hapones si José Rizal. Ang kanyang lolo atna ama ni Teodora ay kalahating Kastila at isang inhinyero na pinangalanangang ngalan ay Lorenzo Alberto Alonzo.<ref>{{cite book | title=José Rizal: life, works, and writings | publisher=Villanueva | author=F. Zaide, Gregorio | year=1957 | pages=5}}</ref> Ang kanyang lolo sa talampakan sa ina ay si Eugenio Ursua, na inanak ng isang Hapones.

Ang ina ni Rizal ay siyang kaniyang unang guro at nagturo sa kaniya ng abakada noong siya ay tatlong taon pa lamang. Noong siya naman ay tumuntong ng siyam na taon, pinadalaay ipinadala siya sa [[Biñan, Laguna]] upang mag-aral sa ilalim ng pamamatnubay ni Justiano Aquino Cruz. Ilang buwan ang nakalipas, pinayuhan niya ang mga magulang ni Rizal na pag-aralin siya sa [[Maynila]]. Noong nagsimula siyang mag-aral sa [[Pamantasan ng Ateneo de Manila|Ateneo Municipal de Manila]], inalis niya ang tatlong huling pangalan na bumubuo sa kaniyang buong pangalan, sa payo ng kaniyang kapatid na si [[Paciano Rizal]] at ng pamilyang Mercado-Rizal, kaya ang kaniyang pangalan ay naging "Jose Protasio Rizal". Dahil dito, minsang naisulat ni Rizal na nagmistula siyang "hindi lehitimong anak".<ref name="repositories.cdlib.org">Vicente L. Rafael [http://escholarship.org/uc/item/4j11p6c1 On Rizal's El Filibusterismo], University of Washington, Dept. of History</ref> Ginawa ang pagbabagong ito upang mas malayang makapaglakbay si Rizal, at mailayo ang kaniyang koneksyon sa kaniyang kapatid na minsan nang nagkaroon ng ugnayan sa Gomburza. Mula pagkabata ay nakakarinig na si Jose at Paciano ng mga hindi pa naririnig na mga kaisipang pulitikal ukol sa kalayaan at karapatang pantao na kinagagalit ng pamahalaan.{{#tag:ref|Noong bininyagan si Jose, naisulat sa mga talaan ang kaniyang mga magulang bilang sina Francisco Rizal Mercado at Teodora Realonda.[http://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/mcc_joserizal/life_lineage1.html&date=2009-10-26+02:25:55 "José Rizal’s Lineage"]|group=note}}{{#tag:ref|Sa edadn na 8 (noong 1869) naisulat niya ang tulang ''Sa aking mga Kabata'' na mayroong tema ng pagmamahal sa sariling wika.<ref>Montemayor, Teofilo H. (2004). [http://www.joserizal.ph/bg01.html "Jose Rizal: A Biographical Sketch"]. José Rizal University. Retrieved 2007-01-10.</ref>|group=note}} Sa kabila ng pagbabago sa kaniyang pangalan, naging kilala din si Jose bilang "Rizal" sa mga patimpalak sa pagtutula, kung saan humanga ang kaniyang mga guro sa wikang Kastila at iba pang mga banyagang wika, at kinalaunan, sa pagsusulat ng mga sanaysay na kritikal sa mga sanaysay ng mga Kastila ukol sa sinaunang lipunang Pilipino.

Ang ''[[Pamantasang Ateneo de Manila|Ateneo Municipal de Manila]]'' ang unang paaralan sa Maynila na kaniyang pinasukan niya noong ikadalawampu ng [[Enero]] 1872.Sa kaniyangSa pananatili niya sa paaralang ito, ay natanggap niya ang lahat ng mga pangunahing medalya at notang sobresaliente sa lahat ng [[aklat]]. Sa paaralan ding ito niya natanggap ang kaniyang Batsilyer sa [[Sining]] na may notang sobresalyente kalakip ang pinakamataas na karangalan.

Nang sumunod na taon, siya ay kumuha ng [[Pilosopiya]] at [[Panitikan]] sa [[Unibersidad ng Santo Tomas]]. Sa Ateneo, kasabay niyang kinuha ang [[agham]] ng [[Pagsasaka]]. Pagkaraan, kinuha niya ang kursong [[panggagamot]] sa nasabing Pamantasan (Santo Tomas) pagkatapos mabatid na ang kaniyang ina ay tinubuan ng katarata. Noong 5 Mayo 1882, nang dahil sa hindi na niya matanggap ang tagibang at mapansuring pakikitungo ng mga paring Kastila sa mga katutubong mag-aaral, nagtungo siya sa [[Espanya]]. Doo'y pumasok siya sa [[Universidad Central de Madrid|Universidad Central de]] [[Madrid]], kung saan, sa ikalawang taon ay natapos niya ang karerang Medisina, bilang "sobresaliente" (napakahusay). Nang sumunod na taon, nakamit niya ang titulo sa Pilosopiya-at-Titik. Naglakbay siya sa [[Pransiya]] at nagpakadalubhasa sa paggamot ng sakit sa mata sa isang klinika roon. Pagkatapos ay tumungo siya sa [[Heidelberg]], [[Alemanya]], kung saan natamonakatamo pa angsiya ng isang titulo.

Sa taon din ng kaniyang pagtatapos ng Medisina, siya ay nag-aral ng [[wikang Ingles]], bilang karagdagan sa mga wikang kaniya nang nalalaman gaya ng [[Wikang Pranses|Pranses]]. Isang dalubwikaDalubwika si Rizal na nakaaalam ng [[Wikang Arabe|Arabe]], [[Wikang Katalan|Katalan]], [[Wikang Tsino|Tsino]], [[Wikang Inggles|Inggles]], [[Wikang French|Pranses]], [[Wikang Aleman|Aleman]], [[Wikang Griyego|Griyego]], [[Wikang Ebreo|Ebreo]], [[Wikang Italyano|Italyano]], [[Wikang Hapon|Hapon]], [[Wikang Latin|Latin]], [[Wikang Portuges|Portuges]], [[Wikang Ruso|Ruso]], [[Wikang Sanskrit|Sanskrit]], [[Wikang Espanyol|Espanyol]], [[Wikang Tagalog|Tagalog]], at iba pang mga katutubong [[mga wika ng Pilipinas|wika ng Pilipinas]].

Marahil ang buhay ni Rizal ang pinakadokumentado sa mga Pilipinong nabuhay noong ika-19 siglo dahil sa maraming mga talang isinulat niya at ukol sa kaniya.<ref name="Rizalino">Kalaw, Teodoro."Epistolario Rizalino: 4 volumes, 1400 letters to and from Rizal". Bureau of Printing, Manila.</ref> Halos bawat detalye sa kaniyang buhay ay naitala, dahil sa kaniyang regular na tagasulat ng kaniyang talaarawan at dahil din sa kaniyang pagiging manunulat, at ang karamihan sa mga materyales na ito ay nananatili pa rin. Naging mahirap sa mga biograpo ang pagsasalin ng kaniyang mga likha niya dahil sa ugali ni Rizal na pagpapalit ng wika.

Matapos siyang makapagtapos mula sa [[Pamantasang Ateneo de Manila|Ateneo Municipal de Manila]], bumisita si Rizal at ang isang kaibigang si Mariano Katigbak upang bisitahin ang lola ni Rizal sa ina na naninirahan sa Tondo, Maynila. SinamaIsinama ni Mariano ang kaniyang kapatid na si '''Segunda Katigbak''', na isang 14-taong Batangueña mula Lipa, Batangas. Karamihan sa mga panauhin ng lola ni Rizal ay mga mag-aaral sa kolehiyo, at alam nila na magaling sa pagpipinta si Rizal. Pinakiusapan siya na gumawa siya ng larawan ni Segunda. Bagaman tumanggi si Rizal noong una, ginawan din niya ng guhit si Segunda. Sa kasamaang palad, may kasintahan na si Katigbak na ang pangalan ay Manuel Luz.<ref>{{cite book|last=Zaide|first=Gregorio|title=Rizal's Life, Works and Writings|year=1957|publisher=Villanueva Book Store|location=Manila, Philippines|pages=43–44}}</ref>

Mula Disyembre 1891 hanggang Hunyo 1892, nanirahan si Rizal at kaniyang mga pamilya sa Blng 2&nbsp;ng Rednaxela Terrace, sa isla ng Hong Kong. Nangupahan si Rizal sa 5 kalye D'Aguilar, Distritong ''Central'', Isla ng Hong Kong bilang kaniyang klinika sa mata mula 2&nbsp;ng hapon hanggang 6&nbsp;ng gabi. Kabilang sa mga naitala sa bahagi nito ng kaniyang buhay ay ang kaniyang mga pagkahanga na kung saan siyam ang nakilala. Sila ay sina Gertrue Beckett, na taga Londres, Nelly Boustead na nagmula sa pamilyang mangangalakal galing Inglatera at Iberia, Seiko Usui (na tinatawag ding O-Sei-san) na kabilang sa lahi ng maharlikang Hapon, ang kaniyang naunang mga pagkakaibigang sina Segunda Katigbak, Leonor Valenzuela, at ang kaniyang panliligaw sa kaniyang malayong pinsan na si Leonor Rivera, na sinasabing kinuhanan ng inspirasyon sa karakter na ''[[Maria Clara]]'' ngsa ''[[Noli Me Tangere]]''.