Wikang Kantones
Ang wikang Kantones (Tsinong tradisyonal: 廣東話; Tsinong pinapayak: 广东话; Jyutping: Gwong2 dung1 waa2; Cantonese Yale: Gwóngdùng wá) ay ang tradisyonal na prestihiyosong baryante ng wikang Yue, isang wikang Sinitiko na bahagi ng pamilyang Sino-Tibetano, na may higit sa 85 milyong katutubong nagsasalita.[1] Nagmula ito sa lungsod ng Guangzhou (kilala bilang Canton dati) at sa nakapaligid na Delta ng Ilog Perlas.[2] Habang partikular na tumutukoy ang salitang Kantones sa prestihiyosong baryante, sa lingguwistika kadalasan itong ginagamit sa buong subgrupong Yue ng Tsino, kabilang dito ang mga magkaugnay ngunit bahagyang nagkakaunawaang baryante tulad ng Taishanes.
| Kantones | |
|---|---|
| 廣東話 Gwóngdūng wá | |
 Gwóngdūng wá (Kantones) na nakasulat sa tradisyonal na Tsino (kaliwa) at pinapayak na Tsino (kanan) | |
| Katutubo sa | Tsina, Hong Kong, Macau, at mga komunidad ng Tsino sa ibang bansa |
| Rehiyon | Guangdong, silangang Guangxi |
Mga sinaunang anyo | Proto-Sino-Tibetano
|
| Mga diyalekto |
|
| Sulating Kantones Braille ng Kantones Sulating Kantones | |
| Opisyal na katayuan | |
| Pinapamahalaan ng | |
| Mga kodigong pangwika | |
| ISO 639-3 | yue (superset for all Yue dialects) |
| ISO 639-6 | yyef (Yue F) |
| Glottolog | cant1236 |
| Linguasphere | 79-AAA-ma |
Itinuturing ang Kantones na isang mahalaga at di-mapaghihiwalay na bahagi ng kultural na identidad para sa mga katutubong nagsasalita nito sa malalaking bahagi ng timog-silangang Tsina, Hong Kong at Macau, gayundin sa mga komunidad nito sa ibang bansa. Sa kalupaang Tsina, ito ang lingguwa prangka ng lalawigan ng Guangdong (bilang ang pangunahing wika ng Delta ng Ilog Perlas) at mga karatig na lugar tulad ng Guangxi. Ito rin ang nangingibabaw at ko-opisyal na wika ng Hong Kong at Macau. Higit pa rito, malawakang sinasalita ang wikang Kantones ng mga Tsino sa Timog-silangang Asya (lalo na sa Biyetnam at Malasya, gayundin sa Singapura at Kambodya sa mas mababang antas) at sa mundong Kanluranin.[2][3]
Bagaman may maraming kahawig na bokabularyo ang Kantones sa Mandarin at iba pang uri ng wikang Tsino, hindi nagkakaunawaan ang mga wikang Sinitiko, pangunahin dahil sa mga pagkakaiba sa tunog, ngunit pati na rin sa mga pagkakaiba sa gramatika at bokabularyo. Minsan nagkakaiba ang istraktura ng pangungusap sa dalawang uri, lalo na ang puwesto ng pandiwa. Isang kapansin-pansing pagkakaiba ng Kantones at Mandarin ang pagkakasulat ng mga sinalita; maaaring irekord ang dalawa nang salita por salita, ngunit kakaunt lamangi ang mga nagsasalita ng Kantones na may kaalaman sa buong nakasulat na anyo ng bokabularyong Kantones, kaya gagamitin na lang ang pormalisadong pagkasulat na di-berbatim, na mas katulad sa nakasulat na Pamantayang Mandarin.[4][2] Subalit, di-berbatim lamang ito pagdating sa bernakular na Kantones dahil posibleng basahin ang Pamantayang Tsino nang salita por salita sa pormal na Kantones, madalas na may kaunting pagbabago lamang sa leksikon na opsiyonal depende sa piniling rehistro ng mambabasa.[3] Nagreresulta ito sa sitwasyon kung saan maaaring magkamukha ang tekstong Kantones at tekstong Mandarin ngunit magkaiba ang pagbigkas. Sa kabaligtaran, kadalasang ginagamit ang nakasulat na (bernakular na) Kantones sa mga di-pormal na sitwasyon tulad ng hatirang pangmadla at mga komiks.[4][2]
Mga pangalan ng Kantones
baguhin| Kantones | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tradisyunal na Tsino | 廣東話 | ||||||||||||||||||||||
| Pinapayak na Tsino | 广东话 | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| 'pananalitang Kanton' o 'pananalitang Guangzhou' | |||||||||||||||||||||||
| Tradisyunal na Tsino | 廣州話 | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Maaaring tumukoy ang "Kantones" sa iba't ibang bagay. Ang paggamit ng "Kantones" sa pagtukoy ng wika na katutubo sa lungsod ng Kanton, ang tradisyonal na pangalan ng Guangzhou sa Ingles, ay pinasikat ng An English and Cantonese Pocket Dictionary ("Pambulsang Diksiyonaryo ng Ingles at Kantones", 1859), isang pinakamabenta ng misyonero na si John Chalmers.[5] Bago ang 1859, madalas itong tinawag na "diyalektong Kanton" sa wikang Ingles.[6][5]
Subalit maaari ring tumukoy ang Kantones sa pangunahing sangay ng Tsino na kinabibilangan ng Kantones mismo pati Taishanes at Gaoyang; maaaring tawagin itong mas malawak na paggamit na "pananalitang Yue" (粵語; 粤语; Jyut6 jyu5; Yuhtyúh). Sa artikulong ito, ginagamit ang "Kantones" para sa wikang Kantones mismo.
Halimbawa
baguhinAng sumusunod ay isang halimbawang teksto sa wikang Kantones ng Artikulo 1 ng Pangkalahatang Pagpapahayag ng Karapatang Pantao at salin sa wikang Tagalog.
| Cantonese[7] | 人人生而自由，喺尊嚴同埋權利上一律平等。佢哋有理性同埋良心，而且應當以兄弟關係嘅精神相對待。 |
|---|---|
| IPA | /jɐn˨˩ jɐn˨˩ sɐŋ˥˧ ji:˨˩ tsiː˨ jɐuː˨˩, hɐi˧˥ tsy:n˥˧ jiːm˨˩ tʰʊŋ˨˩ ma:i˨˩ kʰyːn˨˩ lei˨ sœ:ŋ˨ jɐt˥ lɵt˨ pʰɪŋ˨˩ tɐŋ˧˥. kʰɵy˩˧ tei˨ jɐu˩˧ lei˩˧ sɪŋ˧ tʰʊŋ˨˩ ma:i˨˩ lœ:ŋ˨˩ sɐm˥˧, ji:˨˩ tsʰɛ:˧˥ jɪŋ˥ tɔ:ŋ˥˧ ji:˩˧ jy:˩˧ hɪŋ˥˧ tɐi˨ kʷaːn˥˧ hɐi˨ kɛ:˧ tsɪŋ˥˧ sɐn˨˩ sœ:ŋ˥˧ tɵy˧ tɔ:i˨./ |
| Romanisasyong Yale[8] | yàhnyàhn sàng yìh jihyàuh, hái jyùnyìhm tùhngmàaih kyùhn leih seuhng yātleuht pìhngdáng. kéuihdeih yáuh léihsing tùhngmàaih lèuhngsàm, yìhché yìngdòng yíh hìngdaih gwàanhaih ge jìngsàhn sèung deui doih. |
| Romanisasyong ILE | jan4 jan4 sang1 ji4 dzi6 jau4, hai2 dzyn1 jim4 tung4 maai4 kyn4 lei6 soeng6 jat7 loet9 ping4 dang2. koey5 dei6 jau5 lei5 sing3 tung4 maai4 loeng4 sam1, ji4 tse2 jing1 dong1 ji5 hing1 dai6 gwaan1 hai6 ge3 dzing1 san4 soeng1 doey3 doi6. |
| Romanisasyong Jyutping | jan4 jan4 sang1 ji4 zi6 jau4, hai2 zyun1 jim4 tung4 maai4 kyun4 lei6 soeng6 jat1 leot6 ping4 dang2. keoi5 dei2 jau5 lei5 sing3 tung4 maai4 loeng4 sam1, ji4 ce2 jing1 dong1 ji5 hing1 dai6 gwaan1 hai6 ge3 zing1 san4 soeng1 deoi3 doi6. |
| Tagalog: | "Bawat tao'y isinilang na may laya at magkakapantay ang taglay na dangal at karapatan. Sila'y pinagkalooban ng pangangatwiran at budhi, na kailangang gamitin nila sa pagtuturingan nila sa diwa ng pagkakapatiran." |
Talababa
baguhin- ↑ De paktong sinasalitang wika—habang walang partikular na baryedad ng Tsino na opisyal sa Hong Kong, Kantones ang pangunahing uri na sinasalita at ang de paktong pamantayan sa pagsasalita sa rehiyon. Nagtataguyod ang gobyerno ng Hong Kong ng trilingguwalismo sa Kantones, Mandarin, at Ingles, lalo na sa pampublikong edukasyon.
- ↑ De paktong sinasalitang wika—habang walang partikular na baryedad ng Tsino na opisyal sa Macau, Kantones ang pangunahing uri na sinasalita at ang de paktong pamantayan sa pagsasalita sa rehiyon. Nagtataguyod ang gobyerno ng Macau ng Kantones, Mandarin, Portuges, at Ingles, lalo na sa pampublikong edukasyon.
Mga sanggunian
baguhin- ↑ Wikang Kantones mula sa Ethnologue (ika-26 na ed., 2023)
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Snow, Donald B. (2004). Cantonese as Written Language: The Growth of a Written Chinese Vernacular [Kantones bilang Wikang Nakasulat: Ang Paglago ng isang Nakasulat na Tsinong Bernakular] (sa wikang Ingles). Hong Kong University Press. p. 48. ISBN 9789622097094. Inarkibo mula sa orihinal noong 2016-04-24. Nakuha noong 2015-11-09.
- ↑ 3.0 3.1 Lee, Kwai; Leung, Wai (2012). "The status of Cantonese in the education policy of Hong Kong" [Ang katayuan ng Kantones sa patakarang pang-edukasyon ng Hong Kong]. Multilingual Education (sa wikang Ingles). 2: 2. doi:10.1186/2191-5059-2-2. hdl:10397/98877.
- ↑ 4.0 4.1 Matthews, Stephen; Yip, Virginia (1994). Cantonese: A Comprehensive Grammar [Kantones: Isang Komprehensibong Balarila] (sa wikang Ingles). London: Routledge. ISBN 9780203420843.
- ↑ 5.0 5.1 Kataoka, Shin; Lee, Yin-Ping Cream (2022). 晚清民初歐美傳教士書寫的廣東話文獻精選 [Mga Piling Publikasyon sa Kantones ng Mga Kanluraning Misyonero sa Tsina (1828–1927)] (PDF). Chinese University of Hong Kong. p. 25.
- ↑ "Han-fung's Record". The Sacred Edict: Containing Sixteen Maxims of the Emperor Kang-Hi [Ang Sagradong Kautusan: Naglalaman ng Labing-anim na Kawikaan ni Emperador Kang-Hi] (sa wikang Ingles). Sinalin ni Milne, William. 1817. pp. xxvii–xxviii. Inarkibo mula sa orihinal noong 2007-04-30.
dinala niya ang Pakahulugan ng Sagradong Kautusan' [廣訓衍], na inilimbag ng ministro na si Wang-yew-poh [王又樸], tungkol sa kita ng asin sa Shen-See dati. Isinulat ang interpretasyong ito sa hilagang diyalekto, [...] sa una at ikalabinlima ng bawat buwan, maaari nilang ipahayag ang orihinal na teksto sa diyalektong Kanton. (Isinalin mula sa Ingles)
- ↑ "OHCHR | Universal Declaration of Human Rights – Cantonese" [OHCHR | Pangkalahatang Pagpapahayag ng Karapatang Pantao – Kantones]. OHCHR (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2023-07-24.
- ↑ Kwaan, Choi Wah; atbp. (2004). English-Cantonese Dictionary 英粵字典: Cantonese in Yale Romanization [Diksiyonaryong Ingles-Kantones 英粵字典: Kantones sa Romanisasyong Yale] (sa wikang Ingles). Sha Tin: New Asia-Yale-in-China Chinese Language Center; The Chinese University of Hong Kong, 1991; "first copublished edition", The Chinese University Press, The Chinese University of Hong; New Asia-Yale-in-China Language Center, 2000; second printing.
