Wikipedia

Anito

mga dewëta sa mga katutubong kosmolohiya ng Filipinas
(Idinirekta mula sa Diwata)
Nakaturo ang "Diwata" dito. Para Pilipinong satelayt, tingnan ang Diwata-1.
Mga Igorot na bulul na naglalarawan ng mga espiritu ng ninuno (s. 1900)

Ang Anito, o Anitu sa mitolohiyang Pilipino, ay tumutukoy sa mga espiritu ng mga ninuno, espiritu ng mga yumao, masasamang espiritu,[1][2] at mga kahoy na idolo na kumakatawan o nagsisilbing tahanan ng mga ito. Sa kabilang banda, sa konteksto ng katutubong relihiyon, ang Anito ay may mas malawak na kahulugan. Tumutukoy ito sa mga espiritu ng ninuno,[1] na sinasamba sa katutubong relihiyon ng mga Pilipino mula noong panahon bago dumating ang mga kolonyalista hanggang sa kasalukuyan. Ang partikular na interpretasyon ng termino ay nagkakaiba-iba depende sa pangkat etniko.[3][4][5]

Ang Diwata sa mitolohiyang Pilipino ay tumutukoy sa mga diwata (fairies),lambana, espiritu ng kalikasan, nilalang sa kalangitan, at mga diyos sa mitolohiya. Sa katutubong relihiyon, ang terminong ito ay partikular na naglalarawan ng mga nilalang sa kalangitan at espiritu ng kalikasan na hindi kailanman naging tao. Ang Diwata ay maaaring sumaklaw sa mga espiritu ng mga bagay, halaman, o hayop, hanggang sa mga diyos na kumakatawan sa mga puwersa ng kalikasan o abstraktong konsepto, at maging sa mga diyos at diyosa ng isang panteon.[6][7][8]

Anito ang tawag sa mga inukit at rebulto na mala-tao, ang taotao, na gawa sa kahoy, bato, o garing, na kinakatawan ang mga espiritung ito.[3][9].[10]

Tumutukoy ang pag-anito o pag-a-anito sa pakikipag-usap sa mga espiritu,at sa mga kaluluwa ng yumao[3] na kadalasang sinasamahan ng mga ritwal o pagdiriwang, kung saan umaakto ang isang katalonan (Bisaya: babaylan) bilang isang medyum o tagapamagitan upang makipag-usap ng diretso sa mga espiritu. Pag-diwata o paniniwata ang pagpupugay sa mga espiritu ng kalikasan, mga bathala at mga diwata.[3][11][12]

Tinutukoy minsan ang paniniwala sa anito bilang anitismo (Kastila: anitismo o aniteria) sa panitikang pang-iskolar.[9]

Mga Espiritu

baguhin

Ang mga sinaunang Pilipino ay animistiko. Naniniwala sila na ang lahat ng bagay ay may espiritu—mula sa mga bato at puno hanggang sa mga hayop, tao, at likas na mga pangyayari.[13] Ang mga espiritung ito ay sama-samang tinatawag na anito, na nagmula sa Proto-Malayo-Polynesian qanitu at Proto-Austronesian qaNiCu ("espiritu ng namatay"). Mayroon itong mga katumbas sa iba pang kultura ng mga Austronesian, tulad ng aniti sa Micronesia, hantu o antu sa Malaysia at Indonesia, nitu sa Nage, at atua at aitu sa Polynesia. Mayroon ding kaugnay na termino sa Tao (anito), Taivoan (alid), Seediq at Atayal (utux), Bunun (hanitu o hanidu), at Tsou (hicu) sa mga katutubong pangkat sa Taiwan.[14][15] Ang anito ay maaaring mahati sa dalawang pangunahing kategorya: ang mga espiritu ng mga ninuno (anito ninuno) at ang mga diyos at espiritu ng kalikasan (diwata).[1][16][17]

Anito - Mga Espiritu ng Ninuno

baguhin

Ang tapayang libingan ng Manunggul mula sa mga yungib ng Tabon sa Palawan ay nagpapakita ng isang kaluluwa at isang espiritung gabay na naglalakbay patungo sa daigdig ng mga espiritu gamit ang bangka (c. 890–710 BCE).[18]

Ang ninunò ("anito ninuno") ay maaaring espiritu ng tunay na mga ninuno, mga bayani ng kultura, o pangkalahatang mga espiritu ng tagapangalaga ng isang pamilya. Naniniwala ang mga sinaunang Pilipino na kapag namatay ang isang tao, ang kanyang "malayang" kaluluwa (Bisaya: kalag; Tagalog: kaluluwa) ay naglalakbay patungo sa daigdig ng mga espiritu, kadalasang tinatawid ang isang karagatan gamit ang bangka (bangka o baloto).[1][19][20]

Ang Pag-anito o Pag-aanito ay kapag nakikipag-usap ang mga babaylan sa mga espiritu ng mga patay at mga espiritu ng ninuno,  at maging sa mga masasamang espiritu[1][21][22]

Anito at ang Daigdig ng mga Espiritu

baguhin

Sa iba’t ibang pangkat-etniko, maraming iba’t ibang lokasyon sa daigdig ng mga espiritu. Ang patutunguhan ng isang kaluluwa ay maaaring nakabatay sa paraan ng pagkamatay, edad, o ugali noong nabubuhay pa. Bago dumating ang Kristiyanismo at Islam, walang konsepto ng langit o impiyerno. Sa halip, ang daigdig ng espiritu ay isang ibang dimensyon na kasabay na umiiral ng materyal na mundo. Ang mga kaluluwa ay muling nagsasama-sama sa kanilang mga yumaong kamag-anak at namumuhay na parang normal sa daigdig ng mga espiritu.[23]

Sa ilang paniniwala, ang masasamang kaluluwa ay kailangang dumaan muna sa paglilinis bago sila makapasok sa isang partikular na kaharian ng espiritu. Sa kalaunan, ang mga kaluluwa ay muling isinisilang matapos ang isang tiyak na panahon sa daigdig ng espiritu.[24][25] Sa ilang kultura, tulad ng sa mga Kalinga, ang pagkakaroon ng batok (tattoo) ay isang rekisito upang matanggap ng mga ninuno ang isang kaluluwa sa kanilang kaharian. Sa iba pang kultura, ang mga tattoo ay nagsisilbing liwanag at gabay sa kanilang paglalakbay patungo sa kabilang buhay.[26]

Ugnayan ng Daigdig ng Espiritu at Materyal na Mundo

baguhin

Ang mga espiritu ng ninuno ay may kakayahang makaapekto sa mundo ng mga buhay, at ang mundo ng mga buhay ay maaari ring makaapekto sa kanila.[27] Ang pag-anito ay isang ritwal upang tumawag sa mabubuting espiritu ng ninuno para sa proteksyon, paggabay (kalara o kalda), o payo. [28]Ang mga espiritu ng ninuno na nagsisilbing tagapamagitan sa mga diyos ay tinatawag na pintakasi o pitulon. Samantala, ang mga masamang espiritu ng mga namatay ay maaaring magpakita bilang mga multo (mantiw) na nagdadala ng kapahamakan sa mga buhay. Maaaring gamitin ang pag-anito upang payapain o palayasin sila.[1]Mahalaga rin ang mga espiritu ng ninuno sa panahon ng pagkakasakit o pagkamatay, dahil sila ang inaakalang tumatawag sa kaluluwa patungo sa kabilang buhay, gumagabay sa kaluluwa sa paglalakbay nito, o sumasalubong sa pagdating nito sa daigdig ng espiritu.[29]

Diwata - Mga Espiritu ng Kalikasan at mga bathala o diyos

Sa ilang pangkat-etniko, ang mga espiritung hindi kailanman naging tao ay tinatawag na diwata. Ang mga espiritung ito ay maaaring:

  1. Mga simpleng espiritu na nagbabantay sa isang bagay, halaman, hayop, o lugar,[1][30]
  2. Mga diyos na kumakatawan sa mga abstract na konsepto o natural na phenomena,[1][31]
  3. Mga diyos na kabilang sa isang pangkat ng mga bathala o diyos (pantheon).[32][33]

Ang mga diwata ay tinatawag din sa iba’t ibang pangalan tulad ng dewatu, divata, duwata, ruwata, dewa, dwata, at diya sa iba't ibang wikang Pilipino. Ang salitang diwa sa Tagalog (ibig sabihin, "espiritu" o "diwa") ay nagmula sa Sanskrit na devata (देवता) o devá (देव), na nangangahulugang "diyos" o "taga-langit". Ang pangalan ng diwata ay dulot ng pagsasanib ng paniniwalang Hindu-Budista sa pamamagitan ng hindi direktang ugnayan ng Pilipinas sa Timog Asya sa pamamagitan ng Srivijaya at Majapahit.[1][34]

Gayunpaman, nagkakaiba-iba kung anong mga nilalang ang itinuturing na diwata depende sa pangkat-etniko. Sa ilang pangkat-etniko tulad ng B'laan, Cuyonon Visayan, at Tagalog, ang Diwata ay tumutukoy sa kataas-taasang diyos sa kanilang pantheon, kaya may iba’t ibang katawagan para sa mga espiritung hindi tao.[1][4][34]

Ang mga Diwata Sa mitolohiya ng Pilipinas ay tumutukoy sa mga diwata, mga espiritu ng kalikasan, mga nilalang sa langit, at mga mitolohikal na bathala. Sa katutubong relihiyon, partikular itong tumutukoy sa mga celestial na nilalang at mga espiritu ng kalikasan na hindi kailanman naging tao. Ang mga espiritung ito ay maaaring mula sa mga tagapag-alaga ng mga bagay, halaman, o hayop hanggang sa mga diyos na kumakatawan sa mga natural na puwersa, abstract na konsepto, o kahit na mga diyos sa isang pantheon[35][36] Ang Pag-Diwata o Paniniwata ay isang ritwal na nagbibigay ng papuri, pagsamba at pagsamba sa mga diyos at espiritu ng kalikasan. [1]

Ang iba pang uri ng mga espiritu ay ang mga na espiritu na malayang gumalaw sa mundo ng mga tao at espiritu. Sila ay maaaring magpakita sa anyo ng hayop (karaniwan bilang mga ibon) o anyong tao, may kasarian, at may sariling pangalan. Sila ay kahawig ng mga diwata at mga engkantada sa alamat ng Europa.[37]Ito ang pinaka-karaniwang uri ng mga espiritung nagiging abyan (mga gabay na espiritu ng babaylan), dahil sila ang pinaka-"palakaibigan" at maaaring magkaroon ng interes sa mga gawain ng tao. Sa makabagong alamat ng Pilipinas, kadalasan silang tinatawag na engkanto (mula sa Kastilang encanto).[38]

Mga banal na bagay at lugar

baguhin

Mga Anitong Kahoy - Mga Estatwang Taotao

baguhin

Ang mga espiritu ng ninuno ay karaniwang kinakatawan ng mga inukit na estatwa. Ang mga ito ay kilala bilang taotao ("maliit na tao"; tinatawag ding taotaohan, latawo, tinatao, o tatao), bata-bata ("munting bata"), ladaw ("larawan" o "anyo"; tinatawag ding laraw, ladawang, lagdong, o larawan), at likha ("nilikha"; tinatawag ding likhak) sa karamihan ng Pilipinas.[1][39][40] Iba pang pangalan ng mga estatwang ito sa iba't ibang pangkat-etniko ay:

  • Bulul (tinatawag ding bulol o bul-ul) sa mga Ifugao
  • Tinagtaggu (tinatawag ding tinattaggu) sa mga Kankanaey at Tuwali Ifugao
  • Lablabbon sa mga Itneg
  • Manaug sa mga Lumad
  • Tagno sa mga Bikolano

Sa mga Tagalog, ang taotao ay minsan ding tinatawag na lambana (katunog ng dambana o "altar" o "sagradong lugar"), na mula sa kung saan sila karaniwang inilalagay.[41] Ang Anito o taotao ay karaniwang payak at magaspang na inukit na estatwa na gawa sa kahoy, bato, o garing. May ilang Anito (taotao) na natagpuan ng mga Espanyol na yari sa mahahalagang metal o may palamuti ng ginto at alahas, ngunit ito ay napakabihira. [42]Halos lahat ng taotao ay inilalarawan sa posisyong nakaupo nang nakadekwatro ang mga kamay sa tuhod, na kahawig ng posisyong pang-sanggol, pang-araw-araw na paraan ng pakikipag-usap, at paraan ng pag-aayos ng katawan ng mga sinaunang Pilipino sa oras ng kamatayan. Gayunpaman, may ilang estatwa na nakatayo o ipinapakita na gumagawa ng pang-araw-araw na gawain tulad ng pagsayaw, pagbayo ng palay, o pagpapasuso ng sanggol.[43][44] Sa napakabihirang pagkakataon, ang mga diwata ay maaaring ipakita bilang lambana sa anyong tao, bilang mga lambana o maalamat na nilalang, o bilang mga hayop.[45][46] Kabilang dito ang isang natatanging uri ng estatwa na tinatawag na hipag sa mga Igorot, na kumakatawan sa mga diyos ng digmaan, pati na rin ang kinabigat (mga inukit na poste ng bahay) at hogang (mga inukit na poste mula sa tree fern na ginagamit bilang palatandaan ng hangganan at panangga laban sa kapahamakan).[46]

Mga Dambana, Altar, at Sagradong Lugar

Pinaniniwalaang naninirahan ang mga diwata sa 400-taong gulang na puno ng balete sa Lazi, Siquijor, na may natural na bukal sa pagitan ng mga ugat nito. [1]Ang mga sinaunang Pilipino, pati na rin ang mga Pilipinong patuloy na sumusunod sa katutubong relihiyon ng Pilipinas, ay karaniwang walang tinatawag na "templo" ng pagsamba sa paraang kilala sa ibang kultura. Gayunpaman, mayroon silang mga sagradong dambana, na tinatawag ding bahay ng espiritu.[47] Ang mga dambanang ito ay maaaring iba-iba ang laki—mula sa maliliit na platapormang may bubong, hanggang sa mga estrukturang kahawig ng isang maliit na bahay (ngunit walang dingding), at maging mga dambanang kahawig ng pagoda, lalo na sa timog, kung saan ang mga sinaunang moske ay ginaya rin sa ganitong disenyo.[48] Ang mga dambanang ito ay may iba't ibang tawag depende sa pangkat-etniko. Maaari rin silang magsilbing imbakan ng mga taotao at kabaong ng mga ninuno. Sa mga Bikolano, ang mga taotao ay iniingatan sa loob ng mga sagradong kuweba na tinatawag na moog.[49]

Paggamit sa ibang pangkat-etniko

baguhin

diwata (hango mula sa Sanskrit na devata देवता; [50] ) Tradisyunal na ginagamit ang katawagan para sa diyos at diyosa sa mga rehiyon ng Kabisayaan, Palawan, at Mindanao, samantalang anito ang ginagamit kapag sinasalarawan ang engkanto sa Luzon. Parehong katawagan ang ginagamit sa Bikol, Marinduque, Romblon, at Mindoro, na pinapahiwatig ang walang pinapanigang lugar para sa dalawang katawagan.


Anito sa Mitolohiyang Pilipino

baguhin

Ang Anito sa Mitolohiyang Pilipino ay tumutukoy sa mga Espiritu o kaluluwa Ng mga Ninuno o yumao at ang mga tao-taong kahoy. Ang Anito ay madalas na kinakatawan sa pamamagitan ng mga kahoy na ukit o hulmang tao na nagsisilbing pisikal na representasyon ng mga espiritu.[51][52]

Diwata sa Mitolohiyang Pilipino

baguhin

Sa mitolohiyang Pilipino, ang isang diwata (hango mula sa Sanskrit na devata देवता; [50] ay isang uri ng espiritu ang iba ay diyos at diyosa. Nagkaroon ng pagbabago sa kahulugan ng "diwata" sa paglipas ng panahon, lalo na nang maisama ito sa mitolohiya ng mga sinaunang Pilipino. Sa mitolohiyang Filipino, ang diwata ay mga makapangyarihang espiritu o diyos na nauugnay sa kalikasan. Sila ay itinuturing na mga tagapangalaga ng likas na yaman tulad ng kagubatan, bundok, ilog, at mga halaman. Kilala sila sa kanilang kagandahan at kabutihan, ngunit maaari rin silang magparusa sa mga taong hindi rumerespeto o naninira sa kalikasan. Madalas silang inilalarawan bilang mga ubod-gandang babae o di kaya ay magandang lalaki na may kakayahang magbigay ng proteksyon at biyaya.[53]

Sa mga kwento at alamat ng rehiyon ng Luzon, kadalasang nauugnay ang diwata sa lambana. Ang pagsasama ng diwata at lambana sa mga kwentong-bayan ng Luzon ay nagmumula sa kanilang mga pinagsasaluhang katangian bilang mga espiritu ng kalikasan, mga adaptasyon sa kultura, mga impluwensya ng kasaysayan ng kolonyalismo, at ang kanilang mga papel sa mga kwentong may aral. Sama-sama, pinayayaman nila ang sining ng mitolohiyang Pilipino at nagsisilbing mahalagang paalala ng malalim na koneksyon sa pagitan ng mga tao at ng kanilang likas na kapaligiran.[54][55]

Lambana sa Mitolohiyang Pilipino

baguhin

Sa mitolohiyang Pilipino, ang lambana ay isang uri ng espiritu ng kalikasan o munting diwata, madalas inilalarawan bilang maliit na nilalang na may pakpak, katulad ng mga engkanto sa Kanlurang mitolohiya. Karaniwang nauugnay ang mga lambana sa kalikasan at itinuturing na mga tagapangalaga ng mga kagubatan, ilog, halaman, at mga hayop. Pinaniniwalaan din silang nagtataglay ng mahika at kagandahan ng kalikasan at maaaring magbigay ng biyaya o parusa depende sa pagtrato ng mga tao sa kalikasan.[56]

Ang konsepto ng lambana ay may pagkakatulad sa diwata, bagamat ang lambana ay karaniwang itinuturing na mas maliit at mas maselan, habang ang diwata naman ay kadalasang inilalarawan bilang mas makapangyarihang mga nilalang. Pareho silang tagapangalaga ng kalikasan, at ang kanilang mga kwento ay nagpapakita ng pagpapahalaga at respeto ng sinaunang kulturang Pilipino sa kalikasan.[56][57]

Mga sanggunian

baguhin
  1. ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4.
  2. ↑ "CROWN-PRINCE RETRIEVED: LIFE AT CUSTRIN NOVEMBER 1730-FEBRUARY 1732", The Works of Thomas Carlyle, Cambridge University Press, pp. 342–406, 2010-11-11, nakuha noong 2025-03-16
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 William Henry Scott (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society (sa wikang Ingles). Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-9715501354.
  4. ↑ 4.0 4.1 Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-01-25.
  5. ↑ Blust, Robert; Trussel, Stephen (2013-12). "The Austronesian Comparative Dictionary: A Work in Progress". Oceanic Linguistics. 52 (2): 493–523. doi:10.1353/ol.2013.0016. ISSN 1527-9421. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  6. ↑ Eslit, Edgar R. (2023-06-20). "Illuminating Shadows: Decoding Three Mythological Veil of Mindanao's Cultural Tapestry". doi.org. Nakuha noong 2025-01-25.
  7. ↑ "People: January/February 2025". Default Digital Object Group. 2025-01-06. Nakuha noong 2025-01-25.
  8. ↑ Tilman, Robert O. (1971-02-01). "The Philippines in 1970: A Difficult Decade Begins". Asian Survey. 11 (2): 139–148. doi:10.2307/2642713. ISSN 0004-4687.
  9. ↑ 9.0 9.1 Stephen K. Hislop (1971). "Anitism: a survey of religious beliefs native to the Philippines" (PDF). Asian Studies (sa wikang Ingles). 9 (2): 144–156. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 2018-07-07. Nakuha noong 2018-05-10.
  10. ↑ Guillermo, Artemio R. (2012). Historical Dictionary of the Philippines (sa wikang Ingles). Scarecrow Press. p. 140. ISBN 9780810872462.
  11. ↑ Demetrio, Francisco R.; Cordero-Fernando, Gilda; Nakpil-Zialcita, Roberto B.; Feleo, Fernando (1991). The Soul Book: Introduction to Philippine Pagan Religion (sa wikang Ingles). GCF Books, Quezon City. ASIN B007FR4S8G.
  12. ↑ Antonio Sánchez de la Rosa (1895). Diccionario Hispano-Bisaya para las provincias de Samar y Leyte, Volumes 1–2 (sa wikang Ingles). Tipo-Litografia de Chofre y Comp. p. 414.
  13. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  14. ↑ Apostol, Virgil Mayor (2012). Way of the Ancient Healer: Sacred Teachings from the Philippine Ancestral Traditions. Berkeley: North Atlantic Books. ISBN 978-1-58394-597-1.
  15. ↑ Baldick, Julian (2013). Ancient religions of the Austronesian world: from Australasia to Taiwan. International library of ethnicity, identity and culture. London New York: I.B. Tauris. ISBN 978-0-85773-357-3.
  16. ↑ Funk, Leberecht (2014), Musharbash, Yasmine; Presterudstuen, Geir Henning (mga pat.), "Entanglements between Tao People and Anito on Lanyu Island, Taiwan", Monster Anthropology in Australasia and Beyond (sa wikang Ingles), New York: Palgrave Macmillan US, pp. 143–159, doi:10.1057/9781137448651_9. isbn 9781137448651., ISBN 978-1-349-50129-8, nakuha noong 2025-03-16 {{citation}}: Check |doi= value (tulong)
  17. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  18. ↑ Butler, David R. (2018-04-01). "Why Hell Stinks of Sulfur: Mythology and Geology of the Underworld". Geographical Review. 108 (2): 319–321. doi:10.1111/gere.12192. ISSN 0016-7428.
  19. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  20. ↑ Windus, Astrid, pat. (2013). Image - Object - Performance: mediality and communication in cultural contact zones of Colonial Latin America and the Philippines. Cultural encounters and the discourses of scholarship (ika-1. Aufl (na) edisyon). Münster München Berlin: Waxmann. ISBN 978-3-8309-7929-6.
  21. ↑ "Ancestral Control", Saturday Is for Funerals, Harvard University Press, pp. 133–146, 2011-10-15, nakuha noong 2025-03-16
  22. ↑ Dizon, Mark (2015). "Sumpong: Spirit Beliefs, Murder, and Religious Change among Eighteenth-Century Aeta and Ilongot in Eastern Central Luzon". Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints (sa wikang Ingles). 63 (1): 3–38. doi:10.1353/phs.2015.0007. ISSN 2244-1638.
  23. ↑ Salvador-Amores, Analyn (2011-06). "Batok (Traditional Tattoos) in Diaspora: The Reinvention of a Globally Mediated Kalinga Identity". South East Asia Research (sa wikang Ingles). 19 (2): 293–318. doi:10.5367/sear.2011.0045. ISSN 0967-828X. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  24. ↑ Paterno, Maria Elena P.; Castro, Sandra B.; Javellana, René B.; Alvina, Corazon S. (2001). Oshima, Neal (pat.). Dreamweavers. Makati City, Philippines: Bookmark. ISBN 978-971-569-407-0.
  25. ↑ Kernfeld, Barry (2015-10). Roach, Max (10 January 1924–16 August 2007). American National Biography Online. Oxford University Press. {{cite book}}: Check date values in: |date= (tulong)
  26. ↑ Windus, Astrid, pat. (2013). Image - Object - Performance: mediality and communication in cultural contact zones of Colonial Latin America and the Philippines. Cultural encounters and the discourses of scholarship (ika-1. Aufl (na) edisyon). Münster München Berlin: Waxmann. ISBN 978-3-8309-7929-6.
  27. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  28. ↑ Halili, Maria Christine (2004). Philippine History. Philippines: Rex Bookstore, Inc. pp. pp. 58–59. ISBN ISBN 9789712339349.. {{cite book}}: |pages= has extra text (tulong); Check |isbn= value: invalid character (tulong)CS1 maint: date and year (link)
  29. ↑ Cole, Fay-Cooper; Gale, Albert.; Laufer, Berthold (1922). The Tinguian; social, religious, and economic life of a Philippine tribe. Publication. Field Museum of Natural History. Chicago: [s.n.]
  30. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  31. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  32. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  33. ↑ Scott, William Henry (2004). Barangay: sixteenth century Philippine culture and society (ika-5. pr (na) edisyon). Manila: Ateneo de Manila Univ. Pr. ISBN 978-971-550-135-4.
  34. ↑ 34.0 34.1 Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Nakuha noong 2025-03-16.
  35. ↑ Owen, Norman G. (1998-02). "Historical Dictionary of the Philippines. By Artemio R. Guillermo and May Kyi Win . Lanham, Md.: The Scarecrow Press, 1997. xi, 363 pp. $62.00". The Journal of Asian Studies (sa wikang Ingles). 57 (1): 273–275. doi:10.2307/2659094. ISSN 0021-9118. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  36. ↑ Tilman, Robert O. (1971-02-01). "The Philippines in 1970: A Difficult Decade Begins". Asian Survey (sa wikang Ingles). 11 (2): 139–148. doi:10.2307/2642713. ISSN 0004-4687.
  37. ↑ Buenconsejo, Jose S. (2013). Songs and Gifts at the Frontier. Current Research in Ethnomusicology: Outstanding Dissertations. Hoboken: Taylor and Francis. ISBN 978-1-136-71980-6.
  38. ↑ Buenconsejo, Jose S. (2013). Songs and Gifts at the Frontier. Current Research in Ethnomusicology: Outstanding Dissertations. Hoboken: Taylor and Francis. ISBN 978-1-136-71980-6.
  39. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  40. ↑ Cole, Fay‐Cooper (1919-04-06). "The History of Philippine Civilization as reflected in Religious Nomenclature. A. L. K<scp>roeber</scp>". American Anthropologist. 21 (2): 203–208. doi:10.1525/aa.1919.21.2.02a00150. ISSN 0002-7294.
  41. ↑ "Zehnter Titel. Vergehen, welche sich auf die Religion beziehen", Das Strafgesetzbuch für die Preuß. Staaten und das Gesetz über die Einführung desselben, De Gruyter, pp. 224–227, 1861-12-31, nakuha noong 2025-03-16
  42. ↑ "INTRODUCTION:", Empire of Care, Duke University Press, pp. 1–14, 2003-01-31, ISBN 978-0-8223-8441-0, nakuha noong 2025-03-16
  43. ↑ Starr, June (1973-11). "Philippines, North Central Ifugao Land Use Series (A Set of 8 Maps). By Harold C. Conklin. New York: American Geographical Society, 1972. 1:5,000 scale, 29" by 34". $32.00". The Journal of Asian Studies. 33 (1): 164–165. doi:10.2307/2052929. ISSN 0021-9118. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  44. ↑ Bellafiore, Bianca Marie (2022-11-01). "Exhibition Review: Spirit of a Place, Bury Art Museum & Sculpture Gallery, Bury, United Kingdom, 18 May 2021 - 14 May 2022". Museum and Society. 20 (2): 332–340. doi:10.29311/mas.v20i2.4088. ISSN 1479-8360.
  45. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1.
  46. ↑ 46.0 46.1 Bellafiore, Bianca Marie (2022-11-01). "Exhibition Review: Spirit of a Place, Bury Art Museum & Sculpture Gallery, Bury, United Kingdom, 18 May 2021 - 14 May 2022". Museum and Society. 20 (2): 332–340. doi:10.29311/mas.v20i2.4088. ISSN 1479-8360.
  47. ↑ "Zehnter Titel. Vergehen, welche sich auf die Religion beziehen", Das Strafgesetzbuch für die Preuß. Staaten und das Gesetz über die Einführung desselben, De Gruyter, pp. 224–227, 1861-12-31, nakuha noong 2025-03-16
  48. ↑ Cole, Fay‐Cooper (1919-04-06). "The History of Philippine Civilization as reflected in Religious Nomenclature. A. L. K<scp>roeber</scp>". American Anthropologist. 21 (2): 203–208. doi:10.1525/aa.1919.21.2.02a00150. ISSN 0002-7294.
  49. ↑ Cole, Fay-Cooper; Gale, Albert.; Laufer, Berthold (1922). The Tinguian; social, religious, and economic life of a Philippine tribe. Publication. Field Museum of Natural History. Chicago: [s.n.]
  50. ↑ 50.0 50.1 https://www.filipiknow.net/the-ancient-visayan-deities-of-philippine-mythology/ (sa Ingles)
  51. ↑ "Lessons in On-Line Reference PublishingMerriam-Webster's Collegiate Dictionary. Merriam-WebsterMerriam-Webster's Collegiate Thesaurus. Merriam-WebsterMerriam-Webster's Collegiate Encyclopedia. Merriam-Webster". The Library Quarterly. 71 (3): 392–399. 2001-07. doi:10.1086/603287. ISSN 0024-2519. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
  52. ↑ Kudasov, Nikolai (2025), "Free Monads, Intrinsic Scoping, and Higher-Order Preunification", Lecture Notes in Computer Science, Cham: Springer Nature Switzerland, pp. 22–54, ISBN 978-3-031-74557-7, nakuha noong 2025-01-25
  53. ↑ Andrews, Roy Chapman; American Museum of Natural History; American Museum of Natural History.; Asiatic Zoölogical Expedition of the American Museum of Natural History (1st : 1916-1917); Asiatic Zoölogical Expedition of the American Museum of Natural History (2nd :1918-1919); Central Asiatic Expeditions (1916). [Mammal field catalog]. [s.n.] doi:10.5962/bhl.title.147302. {{cite book}}: Check |doi= value (tulong)CS1 maint: numeric names: mga may-akda (link)
  54. ↑ Afanasyeva, N. D. (2022-03-28). "The Third Skvortsov Readings". Concept: philosophy, religion, culture. 6 (1): 170–172. doi:10.24833/2541-8831-2022-1-21-170-172. ISSN 2619-0540.
  55. ↑ &NA; (1994-09). "Entering the realm of electronic compliance monitoring". Inpharma Weekly. &NA, (956): 15. doi:10.2165/00128413-199409560-00031. ISSN 1173-8324. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
  56. ↑ 56.0 56.1 &NA; (1994-09). "Entering the realm of electronic compliance monitoring". Inpharma Weekly. &NA, (956): 15. doi:10.2165/00128413-199409560-00031. ISSN 1173-8324. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
  57. ↑ Ramos, Maximo (1969-10). "The Aswang Syncrasy in Philippine Folklore". Western Folklore. 28 (4): 238. doi:10.2307/1499218. ISSN 0043-373X. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (tulong)
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Anito&oldid=2153830#Diwata"