Wikipedia

Leon

karniborong mamalya sa pamilyang Felidae

Ang leon o liyon (Panthera leo) ay isang espesye sa pamilyang Felidae at isang miyembro ng genus Panthera. Mayroon itong malaman, katawang may malalim na dibdib, maliit, bilugan ang ulo, bilog na tainga, at isang mabuhok na tuktok sa dulo ng buntot nito. Sekswal na dimorpiko ito; mas malaki ang adultong lalaking leon kaysa mga babae at prominente ang melena (buhok na pumapalibot sa leeg) sa adultong lalaki. Isang espesye na mahilig makipagkapwa ang mga ito, na nagbubuo ng mga pangkat na tinatawag na kawan ng leon. Binubuo ang isang kawan ng ilang adultong lalaki, kaugnay na mga babae at mga katsoro (o maliit na anak ng leon). Kadalasang nangangaso ng sama-sama ang mga babaeng leon na sinsila ang malalaking ungulata sa karamihan. Ang leon ay parehong maninilang nasa tutktok (apex predator) at susing maninila (keystone predator); bagaman nanginginain ang ilang leon kapag may pagkakataon at nakikilala silang nanghuhuli ng tao, tipikal na hindi ginagawa ng espesye na ito.

Leon
Lion waiting in Namibia.jpg
Katayuan ng pagpapanatili
Klasipikasyong pang-agham edit
Kaharian: Animalia
Kalapian: Chordata
Hati: Mammalia
Orden: Carnivora
Suborden: Feliformia
Pamilya: Felidae
Sari: Panthera
Espesye:
P. leo
Pangalang binomial
Panthera leo
(Linnaeus, 1758)
Lion distribution.svg
Distribusyon ng mga leon sa Aprika
Kasingkahulugan
Felis leo
(Linnaeus, 1758)

Karaniwan, ang leon ay naninirahan sa mga bukirin at sabana,[2] ngunit wala sa mga makakapal na kagubatan. Karaniwan itong higit na diyurnal (o aktibo sa araw) kaysa sa iba pang malalaking pusa, ngunit kapag inuusig ay umaangkop ito sa pagiging aktibo sa gabi at sa takipsilim. Sa panahon ng Neolitiko, ang leon ay umabot sa buong Aprika, Timog-silangang Europa, at Kanluran at Timog Asya, ngunit kasalukuyan itong nabawasan sa mga pira-pirasong populasyon sa subsahariyanang Aprika at isang kritikal na nanganganib na populasyon sa kanlurang Indya. Ito ay nakalista bilang Maaring Mawala sa Pulang Tala ng IUCN mula pa noong 1996 dahil ang mga populasyon sa mga bansa sa Africa ay bumaba sa halos 43% mula pa noong unang bahagi ng 1990. Ang mga populasyon ng leon ay hindi matatagal sa labas ng itinalagang mga protektadong lugar. Kahit na ang sanhi ng pagbaba ay hindi lubos na nauunawaan, ang pagkawala ng tirahan at mga hidwaan sa mga tao ang pinakamalaking dahilan ng pag-aalala.

Isa sa mga pinakakilalang simbolo ng hayop sa kultura ng tao, ang leon ay malawakan na itinatanghal sa mga iskultura at kuwadro na gawa, sa mga pambansang watawat, at sa mga napapanahong pelikula at panitikan. Ang mga leon ay nilalagay sa mga menagerie (kulungan ng mga mababangis na hayop) mula pa noong panahon ng Imperyong Romano at naging isang pangunahing espesye na hinahangad para sa eksibisyon sa mga pang-soolohiya halamanan sa buong mundo mula pa noong huling bahagi ng ika-18 siglo. Ang mga paglalarawan sa kultura ng mga leon ay makikita sa Sinaunang Ehipto, at ang mga paglalarawan ay naganap sa halos lahat ng mga sinaunang at medyebal na kultura sa dati at kasalukuyan. Matatagpuan din ang leon bilang simbolo sa Sagisag ng Republika ng Pilipinas dahil dati itong pagmamay-ari ng Espanya; lumilitaw din ito sa eskudo de armas ng Maynila, pati na rin ang mga sagisag ng Pangulo, Pangalawang Pangulo, at ang Hukbong Dagat.

EtimolohiyaBaguhin

Hinango ang salitang 'leon' sa Latin: leo[3] at Sinaunang Griyego: λέων (leon).[4] Maaring may kaugnayan din ang salitang lavi (Hebreo: לָבִיא‎).[5] Matutunton ang karaniwang salita na Panthera sa klasikong salitang Latin na 'panthēra' at ang sinaunang salitang Griyego na πάνθηρ 'panther'.[6] Ponetikong katulad ang Panthera sa salitang Sanskrito na पाण्डर pând-ara na nangangahulugang 'maputlang dilaw, maputi-puti, puti'.[7]

TaksonomiyaBaguhin

 
Batay ang itaas na kladograma noong pag-aaral ng 2006,[8][9] ang mababa sa mga pag-aaral noong 2010[10] at 2011.[11]

Felis leo ang ginamit na pangalang siyentipiko ni Carl Linnaeus noong 1758, na isinalarawan ang leon sa kanyang gawa na Systema Naturae.[12] Nilikha ang pangalang genus na Panthera ni Lorenz Oken noong 1816.[13] Sa pagitan ng gitnang ika-18 at gitnang ika-20 mga dantaon, isinalarawan ang 26 na ispesimen ng leon at minungkahi bilang subespesye, na 11 sa mga ito ay kinikilalang balido noong 2005. Karamihang ipinagkakaiba sila sa laki, kulay ng kanilang melena at balat.[14]

Mga sanggunianBaguhin

  1. ↑ Nowell & Bauer (2004). Panthera leo. Talaang Pula ng IUCN ng mga Nanganganib na mga Uri. IUCN 2006. Nakuha noong 11 Mayo 2006. Kabilang ang datos na nagsasabing ang isang mahabang dahilan kung bakit ang espesye na ito ay maaring mawala.
  2. ↑ English, Leo James. Diksyunaryong Tagalog-Ingles, Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng National Book Store, may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X
  3. ↑ Lewis, C. T.; Short, C. (1879). "lĕo". A Latin Dictionary. Founded on Andrews' edition of Freund's Latin dictionary (sa wikang Ingles) (ika-Revised, enlarged (na) edisyon). Oxford: Clarendon Press.
  4. ↑ Liddell, H. G.; Scott, R. (1940). "λέων". A Greek-English Lexicon (sa wikang Ingles) (ika-Revised and augmented (na) edisyon). Oxford: Clarendon Press. pa. 1043.
  5. ↑ Simpson, J.; Weiner, E., mga pat. (1989). "Lion". Oxford English Dictionary (sa wikang Ingles) (ika-2nd (na) edisyon). Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-861186-8.
  6. ↑ Liddell, H. G.; Scott, R. (1940). "πάνθηρ". A Greek-English Lexicon (sa wikang Ingles) (ika-Revised and augmented (na) edisyon). Oxford: Clarendon Press.
  7. ↑ Macdonell, A. A. (1929). "पाण्डर pând-ara". A practical Sanskrit dictionary with transliteration, accentuation, and etymological analysis throughout (sa wikang Ingles). London: Oxford University Press. pa. 95.
  8. ↑ Johnson, W. E.; Eizirik, E.; Pecon-Slattery, J.; Murphy, W. J.; Antunes, A.; Teeling, E.; O'Brien, S. J. (2006). "The late miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment". Science (sa wikang Ingles). 311 (5757): 73–77. Bibcode:2006Sci...311...73J. doi:10.1126/science.1122277. PMID 16400146.
  9. ↑ Werdelin, L.; Yamaguchi, N.; Johnson, W. E.; O'Brien, S. J. (2010). "Phylogeny and evolution of cats (Felidae)". Biology and Conservation of Wild Felids (sa wikang Ingles): 59–82.
  10. ↑ Davis, B. W.; Li, G.; Murphy, W. J. (2010). "Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, Panthera (Carnivora: Felidae)". Molecular Phylogenetics and Evolution (sa wikang Ingles). 56 (1): 64–76. doi:10.1016/j.ympev.2010.01.036. PMID 20138224.
  11. ↑ Mazák, J. H.; Christiansen, P.; Kitchener, A. C.; Goswami, A. (2011). "Oldest known pantherine skull and evolution of the tiger". PLOS ONE (sa wikang Ingles). 6 (10): e25483. Bibcode:2011PLoSO...625483M. doi:10.1371/journal.pone.0025483. PMC 3189913. PMID 22016768.
  12. ↑ Linnaeus, C. (1758). "Felis leo". Caroli Linnæi Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I (ika-decima, reformata (na) edisyon). Holmiae: Laurentius Salvius. pa. 41. (sa Latin)
  13. ↑ Oken, L. (1816). "1. Art, Panthera". Lehrbuch der Zoologie. 2. Abtheilung (sa wikang Ingles). Jena: August Schmid & Comp. pa. 1052.
  14. ↑ Hemmer, H. (1974). "Untersuchungen zur Stammesgeschichte der Pantherkatzen (Pantherinae) Teil 3. Zur Artgeschichte des Löwen Panthera (Panthera) leo (Linnaeus, 1758)". Veröffentlichungen der Zoologischen Staatssammlung (sa wikang Ingles). 17: 167–280.
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Leon&oldid=1873807"