Pormulang kemikal

Ang pormulang kemikal ay ang malinaw na paraan upang ipakita ang impormasyon tungkol sa mga atom na bumubuo sa isang partikular na kompuwesto. Ito ay tinatawag ding pormulang molekular. Nagpapakita ito ng bawat elemento (sa pamamagitan ng kanyang simbolo kemikal) at bilang ng mga atom na bumubuo sa bawat molekula ng kompuwesto. Ang bilang ng atom (kung mas malaki sa isa) ay ipinakikita sa pamamagitan ng suskrito (subscript). Sa mga di-molekulang mga material, ipinakikita ang tagway ng mga elemento sa pormulang empirikal. Ito ay tinatawag na pormulang panglahat kung ang pagkakaiba ng isang serye ng kompuesto ay naiiba lamang sa isa’t isa sa pamamagitan ng isang constant unit. Any seryeng ito ay tinatawag na homologous series at homolog naman ang tawag sa mga kasapi nito.

Pormulang molekular at estruktural

Halimbawa, ang methane, ay isang simpleng molekula na binubuo ng isang atom ng karbon na nakakawing sa apat na atom ng hydrogen na may pormulang kemikal na:

CH₄

At ang glukosa ay binubuo ng anim na atom ng karbon, labing-dalawang atom ng idroheno at anim na atom ng oksiheno na may pormulang kemikal na:

C₆H₁₂O₆.

Ang isang pormula ay makapagbibigay din ng impormasyon tungkol sa uri at ayos ng kawing ng isang kemikal. Nguni’t hindi ito nagbabadya ng tunay na isomer (ayos sa espasyo). Halimbawa, ang ethane ay binibuo ng dalawang karbon na may isang kawing sa isa’t isa at tatlong hydrogen sa bawat karbon. Ang kanyang pormulang kemikal ay CH₃CH₃. Kung may dalawang kawing sa pagitang ng dalawang atom ng karbon (at mangyaring dalawang hidroheno lamang ang nakakawing sa bawat karbon), ang pormula nito ay isinusulat ng CH₂CH₂. Sa pormulang ito, ang dalawang kawing sa pagitan ng dalawang karbon unawa na. Ngunit mas malinaw at tama kung ito’y isusulat ng H₂C:CH₂ o kaya ay H₂C=CH₂. Ang dalawang tuldok o linya ay pakahulugang may dalawang kawing na nagkakabit sa pagitan nito.

Ang tatlong kawing ay maipakikita sa paggamit ng tatlong tuldok o linya. At kung may pagkalito, isang tuldok o linya ay maaaring gamitin upang ipakita ang isang kawing. Ang mga molekulang may maraming grupong punsiyonal na magkapareho ay maipakikita sa ganitong paraan: (CH₃)₃CH. Ngunit ito’y nagpapakita ng kakaibang estruktura sa ibang molekulang maaring mabuo rin parehong bilang ng atom nito. Ang pormulang (CH₃)₃CH ay nagpapakita ng isang kadena ng tatlong atom ng karbon na kung saan ang gitnang karbon ay nakakawing sa tatlong karbon at ang mga natitirang kawing ay mga atom ng idrohenong nakakabit sa karbon. Gayunpaman, parehong bilang ng mga atom (10 idroheno at 4 karbon, o C₄H₁₀) ang ginagamit upang makabuo ng isang tuwid na kompuesto nito: CH₃CH₂CH₂CH₃.

Ang alkene ng 2-butene ay may dalawang isomer na hindi ipinakikita ng pormulang CH₃CH=CHCH₃. Ang relatibong posisyon ng dalawang grupo ng methyl ay maipakikita sa paggamit ng dagdag na notasyon kung saan naroon ito – magkatabi sa isang gilid (cis o Z) o magkasalungat (sa magkabilang gilid) sa isa’t isa (trans o E) ng dobleng kawing ng karbon.

Mga polimero

Panaklong ang inilalagay sa paulit-ulit na yunit ng polymer. Halimbawa, ang molekula ng isang hydrocarbon ay maipakikita ng ganito: CH₃(CH₂)₅0CH₃, isang molekulang may 50 paulit-ulit na yunit. Kung ang bilang ng paulit-ulit na yunit ay di-alam o nagbabago, ang letrang n ang ginagamit upang maipakita ito: CH₃(CH₂)_nCH₃.

Mga iono

Ang karga ng isang ionic atom ay maipakikita sa pamamagitan ng superscript sa kanan ng simbolo nito. Halimbawa: Na⁺, o Cu²⁺. Ang kabuuang karga ng isang charged molecule o isang ionikong polyatomiko ay maipakikita rin ng ganito. Halimbawa, hydronium, H₃O⁺ or sulfato, SO₄^2-.

Mga isotopo

Ang iba’t ibang mga isotope ay maipakikita sa paggamit ng pakaliwang superscript sa isang pormulang kemikal. Halimbawa, ang isang ionic phosphate ay may radioactive phosphorus-32 ay ipinakikita ng ganito ³²PO₄^3-. At ang isang pag-aaral ng isang panatag ng tagway ng dalawang isotope ng oxygen maipakikita ng ganito: 18O:16O.

Pormulang empirikal

Sa kimika, ang pormulang empirikal ng isang kemikal ay isang payak na ekspresyon ng relatibong bilang ng bawat atom o tagway ng mga elementong bumubuo rito. Ang pormulang empirikal ay standard sa mga kompuestong ioniko tulad ng CaCl₂ at sa mga makromolekulang tulad ng SiO₂. Hindi nito ipanakikita ang kanyang isomerismo, estruktura o absolutong bilang ng mga atom. Ang katagang empirikal ay mula sa proseso ng kilatis elemental (elemental analysis), isang paraan ng kimika analitika na kung saan inaalam ang relatibong porsyento ng komposisyong elemental ng isang purong kimika.

Halimbawa, ang hexane ay may isang pormulang kemikal ng CH₃CH₂CH₂CH₂CH₂CH₃, na nagpapakita na ito ay isang tuwid na kadena ng estruktura, 6 na atom ng karbon, at 14 na atom ng hidroheno. Ang pormulang empirikal nito ay C₃H₇.

Mga sanggunian

Malaking bahagi ng nilalaman ng artikulong ito ay mula sa artikulong "Chemical formula" ng English Wikipedia (rebisyon ng Mayo 18, 2005).