Lumba-lumba

Lumba-lumba; Temporal na saklaw: Maagang Miocene - Kailan lang
	Isang Bottlenose Dolphin na sumasabay sa along sanhi ng isang bangkang de-motor
Klasipikasyong pang-agham
Dominyo:	Eukaryota
Kaharian:	Animalia
Kalapian:	Chordata
Hati:	Mammalia
Orden:	Artiodactyla
Infraorden:	Cetacea
Parvorden:	Odontoceti
Kabilang na family
	Delphinidae at Platanistoidea

Ang mga lumba-lumba (mas kilala sa tawag na dolphin [Ingles] o delfín [Kastila]) ay mga mamalyang pantubig na malapit na kamag-anakan ng mga balyena at mga posenido (Kastila: focénido) o porpoise sa Ingles (mga lumba-lumbang may mga pangong ilong at bibig). Mayroong halos mga 40 espesye ng mga lumba-lumba sa loob ng 17 genera. Nagkakaiba-iba sila sa laki mula sa 1.2 metro (4 na talampakan) at 40 kilogramo (88 libra), katulad ng dolpin sa Maui, Hawaii; hanggang sa 9.5 m (30 talampakan) at 10 tonelada, katulad ng mga Orka o balyenang mamamatay (Ingles: killer whale). Matatagpuan sila sa buong mundo, karamihan ang sa mga mabababaw na karagatan ng mga pitak pangkontinente. Mga kumakain ng karne (o karniboro), at halos isda at mga pusit lamang. Ang pamilyang Delphinidae ang siyang pinakamalaki sa mga Cetacea, at pinakakaylan lamang lumitaw. Lumitaw ang mga lumba-lumba nang may 10 milyong mga taon na ang nakalilipas, sa kapanahunang Miocene. Tinatanggap na ang mga dolpin na kabilang sa mga pinakamatatalinong hayop, at ang kanilang kadalasang maamong anyo at tila mapaglarong ugali ang sanhi ng kanilang kabantugan sa kalinangan ng mga tao.

Eboluyson

Ang mga cetacean na mga balyena, mga dolphin at mga porpoise ay mga inapo ng pamilyang artiodactyle na Raoellidae na mga mammal na panglupain na inilalarawan ng bungo ng even-toed ungulate, balingkitang mga hita at tengang katulad sa mga sinaunang balyena.^[2] Ang pinagmulang panglupain ng mga cetacean ay pinapakita ng kanilang paghinga mula sa ibabaw ng katubigan sa pamamagitan ng kanilang baga, ang mga buto ng kanilang mga palikpik na tulad sa mga hita ng mga mammal na panglupain at ang kanilang mga bestihiyal na likurang hita na namana sa kanilang mga ninunong panglupain na may apat na hita.

Pinagmulan ng pangalan

Hinalaw ang pangalang dolpin mula sa matandang wikang Griyegong delphís, na may kaugnayan sa salitang Griyegong delphys (δελφυς) o sinapupunan. Samakatuwid, ang pangalan ng hayop na ito ay maaaring isalin bilang "isdang may sinapupunan".^[3] Nadala ang pangalan sa pamamagitan ng salitang delphinus ng wikang Latin, ng dolfinus ng Gitnang Latin at ng daulphin ng Matandang Pranses, na muling gumamit ng mga titik na ph sa loob ng salita.

Ginagamit ang salita sa ilang magkakaibang paraan. Maaaring tumukoy ito sa:

Anumang miyembro ng pamilyang Delphinidae (mga lumba-lumbang pandagat),
Anumang miyembro ng mga pamilyang Delphinidae at Platanistoidea (lumba-lumbang pandagat at yaong pang-ilog),
Anumang miyembro ng sub-order na Odontoceti (mga balyenang may ngipin; kabilang dito ang mga pamilyang nabanggit sa itaas at ilang iba pa),
Kaswal na ginagamit bilang sinonimo o kasingkahulugan ng bottlenose dolphin (lumba-lumbang may ngusong-bote), ang pinakapangkaraniwan at pinakakilalang espesye ng mga lumba-lumba.

Katawagan sa grupo ng mga lumba-lumba

Sa wikang Ingles, ang isang grupo ng mga lumba-lumba ay tinatawag na school, paaralan ng mga lumba-lumba, at pod, kalipunan ng mga lumba-lumba.

Taksonomiya

Killer whales, also known as Orcas

The Boto, or Amazon River Dolphin

Suborder Odontoceti, toothed whales
- Family Delphinidae, oceanic dolphins
  - Genus Delphinus
    - Long-beaked common dolphin, Delphinus capensis
    - Short-beaked common dolphin, Delphinus delphis
  - Genus Tursiops
    - Common bottlenose dolphin, Tursiops truncatus
    - Indo-Pacific bottlenose dolphin, Tursiops aduncus
    - Burrunan dolphin, Tursiops australis, a new discovered species from sea around Melbourne in September 2011.^[4]
  - Genus Lissodelphis
    - Northern right whale dolphin, Lissodelphis borealis
    - Southern right whale dolphin, Lissodelphis peronii
  - Genus Sotalia
    - Tucuxi, Sotalia fluviatilis
    - Costero, Sotalia guianensis
  - Genus Sousa
    - Indo-Pacific humpback dolphin, Sousa chinensis
      - Chinese white dolphin (the Chinese variant), Sousa chinensis chinensis
    - Atlantic humpback dolphin, Sousa teuszii
  - Genus Stenella
    - Atlantic spotted dolphin, Stenella frontalis
    - Clymene dolphin, Stenella clymene
    - Pantropical spotted dolphin, Stenella attenuata
    - Spinner dolphin, Stenella longirostris
    - Striped dolphin, Stenella coeruleoalba
  - Genus Steno
    - Rough-toothed dolphin, Steno bredanensis
  - Genus Cephalorhynchus
    - Chilean dolphin, Cephalorhynchus eutropia
    - Commerson's dolphin, Cephalorhynchus commersonii
    - Heaviside's dolphin, Cephalorhynchus heavisidii
    - Hector's dolphin, Cephalorhynchus hectori
  - Genus Grampus
    - Risso's dolphin, Grampus griseus
  - Genus Lagenodelphis
    - Fraser's dolphin, Lagenodelphis hosei
  - Genus Lagenorhynchus
    - Atlantic white-sided dolphin, Lagenorhynchus acutus
    - Dusky dolphin, Lagenorhynchus obscurus
    - Hourglass dolphin, Lagenorhynchus cruciger
    - Pacific white-sided dolphin, Lagenorhynchus obliquidens
    - Peale's dolphin, Lagenorhynchus australis
    - White-beaked dolphin, Lagenorhynchus albirostris
  - Genus Orcaella
    - Australian snubfin dolphin, Orcaella heinsohni
    - Irrawaddy dolphin, Orcaella brevirostris
  - Genus Peponocephala
    - Melon-headed whale, Peponocephala electra
  - Genus Orcinus
    - Killer whale (Orca), Orcinus orca
  - Genus Feresa
    - Pygmy killer whale, Feresa attenuata
  - Genus Pseudorca
    - False killer whale, Pseudorca crassidens
  - Genus Globicephala
    - Long-finned pilot whale, Globicephala melas
    - Short-finned pilot whale, Globicephala macrorhynchus
  - Genus †Australodelphis
    - †Australodelphis mirus
- Family Platanistidae
  - Ganges and Indus river dolphin, Platanista gangetica with two subspecies
    - Ganges river dolphin (or Susu), Platanista gangetica gangetica
    - Indus river dolphin (or Bhulan), Platanista gangetica minor
- Family Iniidae
  - Amazon river dolphin (or Boto), Inia geoffrensis
- Family Lipotidae
  - Baiji (or Chinese river dolphin), Lipotes vexillifer (possibly extinct, since December 2006)
- Family Pontoporiidae
  - La Plata dolphin (or Franciscana), Pontoporia blainvillei

Ang 6 na species ng pamilyang Delphinidae ay karaniwang tinatawag na "mga balyena" ngunit mga henetikong mga dolphin. Sila ay minsang tinatawag na blackfish.

Melon-headed whale, Peponocephala electra
Killer whale (Orca), Orcinus orca
Pygmy killer whale, Feresa attenuata

Wolphin Kawili'Kai at the Sea Life Park in Hawaii.
False killer whale, Pseudorca crassidens
Long-finned pilot whale, Globicephala melas
Short-finned pilot whale, Globicephala macrorhynchus

Mga sanggunian

↑ "Lumba-lumba". UP Diksiyonaryong Filipino. 2001.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Thewissen, J.G.M., Cooper, L.N., Clementz, M.T., Bajpai, S, & Tiwari, B.N. 2007. Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India. Nature 450: 1190–1195.
↑ The American Heritage® Dictionary of the English Language (Talatinigan sa Wikang Ingles ng Pamanang Amerikano), Pang-apat na edisyon, Pinasok na lahok (online entry) ay nasa Dictionary.com, kinuha noong Disyembre 17, --~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~.
↑ "New Dolphin Species Discovered in Australia". Setyembre 15, 2011.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Tingnan ang katumbas na artikulo sa Wikipediang Ingles para sa mas malawak na pagtalakay ng paksang ito.

Dolphin

[1] "Lumba-lumba". UP Diksiyonaryong Filipino. 2001.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[2] Thewissen, J.G.M., Cooper, L.N., Clementz, M.T., Bajpai, S, & Tiwari, B.N. 2007. Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India. Nature 450: 1190–1195.

[3] The American Heritage® Dictionary of the English Language (Talatinigan sa Wikang Ingles ng Pamanang Amerikano), Pang-apat na edisyon, Pinasok na lahok (online entry) ay nasa Dictionary.com, kinuha noong Disyembre 17, --~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~--~~~~.

[4] "New Dolphin Species Discovered in Australia". Setyembre 15, 2011.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[1]

[2]

[3]

[4]