Wikipedia

Malaybalay

lungsod ng Pilipinas at kabisera ng lalawigan ng Bukidnon

Malaybalay, opisyal bilang Lungsod ng Malaybalay, (Sebwano: Dakbayan sa Malaybalay; Bukid: Banuwa ta Malaybalay), o sa simpleng tpangalan bilang Malaybalay City, ay isang 1st class na lungsod at kabisera ng mga lalawigan ng Bukidnon, Pilipinas. Ayon sa senso ng 2020, ito ay may populasyon na 190,712 sa may 43,839 na kabahayan.

Malaybalay

Siyudad sa Malaybalay

Lungsod ng Malaybalay
Lungsod
Mapa ng Bukidnon na pinapakita ang lokasyon ng Lungsod ng Malaybalay
Mapa ng Bukidnon na pinapakita ang lokasyon ng Lungsod ng Malaybalay
Map
Malaybalay is located in Pilipinas
Malaybalay
Malaybalay
Lokasyon sa Pilipinas
Mga koordinado: 8°09′23″N 125°08′00″E / 8.1564°N 125.1333°E / 8.1564; 125.1333
Bansa Pilipinas
RehiyonHilagang Mindanao (Rehiyong X)
LalawiganBukidnon
DistritoPangalawang Distrito ng Bukidnon
Mga barangay46 (alamin)
Pagkatatag15 Hunyo 1877
Ganap na Bayan19 Oktubre 1907
Ganap na Lungsod11 Pebrero 1998
Pamahalaan
 • Manghalalal115,928 botante (2022)
Lawak
 [1]
 • Kabuuan969.19 km2 (374.21 milya kuwadrado)
Taas
1,200 m (3,937 tal)
Populasyon
 (Senso ng 2020)
 • Kabuuan190,712
 • Kapal200/km2 (510/milya kuwadrado)
 • Kabahayan
43,839
Ekonomiya
 • Kaurian ng kitaika-1 klase ng kita ng lungsod
 • Antas ng kahirapan22.30% (2021)[2]
 • Kita₱1,815,650,587.51 (2020)
 • Aset₱4,578,586,773.18 (2020)
 • Pananagutan₱808,462,304.76 (2020)
 • Paggasta₱1,461,356,409.07 (2020)
Sona ng orasUTC+8 (PST)
Kodigong Pangsulat
8700
PSGC
101312000
Kodigong pantawag88
Uri ng klimaTropikal na kagubatang klima
Mga wikaWikang Binukid
Sebwano
Websaytmalaybalaycity.gov.ph

Ito ay dating bahagi ng lalawigan ng Misamis Oriental bilang isang munisipal na distrito sa huli ika-19 siglo. Nang ang mga espesyal na lalawigan ng Agusan (ngayon Agusan del Norte at Agusan del Sur) at ang mga lalawigan (Bukidnon) ay nilikha noong 1907, ang Malaybalay ay itinalaga bilang ang kabisera ng Bukidnon. Ito ay pormal na naitatag bilang isang bayan sa 19 Oktubre 1907 at naging  isang lungsod noong 11 Pebrero 1998 sa bisa ng Republic Act 8490.[3]

Ang Lungsod ng Malaybalay  ang sentro ng pagdaraus  ng Kaamulan Festival, na ginaganap taun-taon mula sa kalagitnaan ng Pebrero-Marso 10.[4]

Pinagmulan ng salita

baguhin

Ang Malaybalay ay mula sa isang Cebuano na parirala na kung saan ay nangangahulugang "bahay ng mga Malay".  

Heograpiya

baguhin

Ang Lungsod ng Malaybalay na kabisera ng lungsod ng Bukidnon, ay nasa gitnang bahagi ng lalawigan. Ito ay napapalibutan sa silangan ng bayan ng Cabanglasan at ang Pantaron Range, na naghihiwalay sa Bukidnon mula sa lalawigan ng Agusan del Sur at Davao del Norte; sa  kanluran ang munisipalidad ng Lantapan at Bundok ng Kitanglad; sa hilaga ang munisipalidad ng Impasugong; at sa timog ay ang Valencia City at ang munisipalidad ng San Fernando.[5][6]

Ang pinakamalapit na pier at mga paliparan sa Cagayan de Oro City, na kung saan ay 91 kilometro ang layo.

Klima

baguhin
Datos ng klima para sa Malaybalay, Bukidnon (1981–2010, ekstrima 1949–2012)
Buwan Ene Peb Mar Abr May Hun Hul Ago Set Okt Nob Dis Taon
Sukdulang taas °S (°P) 34.0
(93.2) 		35.2
(95.4) 		35.5
(95.9) 		36.2
(97.2) 		36.2
(97.2) 		34.0
(93.2) 		33.0
(91.4) 		33.5
(92.3) 		34.0
(93.2) 		34.0
(93.2) 		34.8
(94.6) 		33.6
(92.5) 		36.2
(97.2)
Katamtamang taas °S (°P) 29.0
(84.2) 		29.4
(84.9) 		30.6
(87.1) 		31.7
(89.1) 		31.2
(88.2) 		29.8
(85.6) 		29.0
(84.2) 		29.1
(84.4) 		29.5
(85.1) 		29.6
(85.3) 		30.0
(86) 		29.5
(85.1) 		29.9
(85.8)
Arawang tamtaman °S (°P) 23.4
(74.1) 		23.5
(74.3) 		24.1
(75.4) 		24.9
(76.8) 		25.1
(77.2) 		24.5
(76.1) 		24.0
(75.2) 		23.9
(75) 		24.1
(75.4) 		24.2
(75.6) 		24.3
(75.7) 		23.9
(75) 		24.2
(75.6)
Katamtamang baba °S (°P) 17.9
(64.2) 		17.6
(63.7) 		17.6
(63.7) 		18.1
(64.6) 		19.1
(66.4) 		19.2
(66.6) 		18.9
(66) 		18.8
(65.8) 		18.7
(65.7) 		18.9
(66) 		18.6
(65.5) 		18.3
(64.9) 		18.5
(65.3)
Sukdulang baba °S (°P) 11.7
(53.1) 		10.0
(50) 		12.0
(53.6) 		12.5
(54.5) 		14.0
(57.2) 		12.6
(54.7) 		14.2
(57.6) 		15.0
(59) 		15.3
(59.5) 		14.9
(58.8) 		13.1
(55.6) 		12.5
(54.5) 		10.0
(50)
Katamtamang pag-ulan mm (pulgada) 142.5
(5.61) 		106.1
(4.177) 		112.5
(4.429) 		115.6
(4.551) 		224.8
(8.85) 		313.5
(12.343) 		323.3
(12.728) 		294.4
(11.591) 		315.7
(12.429) 		314.7
(12.39) 		176.1
(6.933) 		130.7
(5.146) 		2,569.9
(101.177)
Araw ng katamtamang pag-ulan (≥ 0.1 mm) 16 13 13 12 18 23 24 22 24 23 18 16 222
Katamtamang kahalumigmigang relatibo (%) 85 84 81 80 83 86 88 88 88 88 86 85 85
Sanggunian: PAGASA[7][8]

Lupain

baguhin

Ang kabuuang lawak ng lungsod ay 96,919 hectares (239,490 acres), kung saan 13% ng kabuuang lugar ng Bukidnon ang nasasakupan. Tinatayang 65% kalupaan ay nauuri bilang forestland/timberland at ang natitirang 35% ay hindi maaring gamitin sa agrikultura o para sa industriya.

Demograpiko

baguhin
 
Pangkasaysayan paglago ng populasyon ng Malaybalay City, 1918-2007

Cebuano at ang Bukid ay ang mga umiiral na medium ng komunikasyon sa lungsod. Higit sa kalahati ng populasyon ng lungsod ay mga katutubong nagsasalita ng wikang ito. Iba pang mga mga wika tulad ng mga Maranao ay sinasalita sa pamamagitan ng ang mga Maranao ng mga tao. Ang Hiligaynon ay ginagamit din sa pamamagitan ng kanyang katutubong nagsasalita ng pamumuhay sa lungsod.

Senso ng populasyon ng
Malaybalay
TaonPop.±% p.a.
1918 16,428—    
1939 18,816+0.65%
1948 16,458−1.48%
1960 32,522+5.84%
1970 47,074+3.76%
1975 65,198+6.75%
1980 60,779−1.39%
1990 94,722+4.54%
1995 112,277+3.24%
2000 123,672+2.09%
2007 144,065+2.13%
2010 153,085+2.23%
2015 174,625+2.54%
2020 190,712+1.75%
Sanggunian: PSA[9][10][11][12]


Relihiyon

baguhin
 
Ang Malaybalay Grand Mosque na matatagpuan sa Barangay 9 naghahain din bilang ang Islamic Center sa Bukidnon.

Ang karamihan ng populasyon sundin ang Kristiyanismo, na kung saan ay tungkol sa 77% ng populasyon. Romano Katolisismo ay ang pinakamalaking Kristiyano sekta sa lungsod.[13] Malaybalay ay ang sentro ng Diyosesis ng Malaybalay na kung saan ay sumasaklaw sa mga lalawigan ng Bukidnon (maliban para sa mga ang bayan ng Malitbog na kung saan ay sa ilalim ng Archdiocese ng Cagayan de Oro), ang bayan ng Wao, Lanao del Sur, at Brgy. Buda sa Davao City. Ito ay sumasaklaw sa isang lugar ng 8, 294 square kilometro. San Isidro ang mga Magsasaka Cathedral ay ang pinakamalaking simbahan sa lungsod na kung saan ay matatagpuan sa tabi ng Plaza Rizal. Iba pang mga Christian faiths ay Bautismo, Ikapitong-Araw Adventists, Born Again, Protestante, at iba pa.

Ekonomiya

baguhin

Ang Lungsod ay higit sa lahat isang pang-agrikultura na lugar, at ang kanyang mga produkto isama ang bigas, mais, tubo, mga gulay, munggo, root crops at komersyal na mga pananim tulad ng goma, kape, saging at pinya. Sa panahon ng nakaraang taon, mais ginamit upang maging ang mga pre-nangingibabaw na pag-crop sa lungsod. Ngunit bilang ang mais sa lugar na nagbigay ng paraan upang sugarcane, agri-bukid (manok, baboy), at mga lugar ng tirahan, sugarcane (306,600 metric tons) at kanin (30,318 MT) ay dumating out ngayon bilang ang nangingibabaw na mga pananim sa mga tuntunin ng produksyon ng dami. Ang mga produkto ay karaniwang ibinebenta sa lokal na merkado, o sa kalapit na bayan ng lalawigan. Mayroon ding mga magsasaka sa paggawa ng mas malaking dami ng mais at bigas na ibenta ang kanilang mga produkto sa Cagayan de Oro. Agri-based na industriya lalo na ang mga poultry at babuyan, ngayon ay umunlad sa Lungsod. Ang mga bukid ay tinulungan sa pamamagitan ng malalaking mga korporasyon tulad ng San Miguel, Purefoods, Monterey at Mabilis. Iba pang agri-based na industriya sa Lungsod isama ang mga Asyano Hybrid Pilipinas (feed processing), Goma Tex (goma sapatos manufacturing), at Monasteryo ng mga Sakahan (mani at iba pang mapangalagaan ang mga pagkain). Gayundin kapansin-pansing ay ang 12 mga baka ranches na makagawa ng isang average ng 470 ulo taun-taon.

Lokal na pamahalaan

baguhin
Mayors ng Malaybalay City
Juan Melendez 1906-1908
Fernando Damasco 1909-1913
Jose Ruiz 1914-1918
Juan Melendez 1924-1936
Faustino Caterial 1936-1937
Catalino Damasco 1937-1939
Gerardo Pimentel 1940-1941
Salvador Alberto 1943-1947
Teofilo Salcedo 1948-1951
Fortunato Carbajal, Sr. 1951-1954
Lorenzo S. Dinlayan 1955-1971
Timoteo C. Ocaya 1972-1979
Edilberto B. Mamawag 1979-1980*
Reginaldo N. Tilanduca 1980-1986
Violeta T. Labaria 1986*
Almaco A. Villanueva 1987*
Rogelio M. Bides 1988*
Reginaldo N. Tilanduca 1988-1992
Bob Tabios-Casanova Abril 1992-Hunyo 1992
Nicolas C. Jurolan 1992-2001
Florencio T. Flores, Jr. 2001-2010
Ignacio W. Zubiri 2010 hanggang kasalukuyan
* - Itinalaga

Mga barangay

baguhin
 
Pampulitika mapa ng Malaybalay City na nagpapakita ng 46 na mga barangay sa ilalim ng hurisdiksiyon nito. Poblacion district ay pinalaki sa ibaba kaliwa.
Barangay Geographic District Type Population (2015)[9]
Aglayan South Highway Urban 7,594
Bangcud South Highway Urban 5,111
Busdi Upper Pulangi Rural 2,377
Cabangahan South Highway Rural 3,015
Caburacanan Upper Pulangi Rural 1,150
Can-ayan North Highway Rural 5,870
Capitan Angel North Highway Rural 1,160
Casisang South Highway Urban 25,696
Dalwangan North Highway Rural 7,004
Imbayao North Highway Rural 1,833
Indalasa Upper Pulangi Rural 1,690
Kalasungay North Highway Urban 8,272
Kibalabag North Highway Rural 1,158
Kulaman Upper Pulangi Rural 1,341
Laguitas South Highway Rural 3,233
Patpat North Highway Rural 3,833
Linabo Basakan Urban 6,933
Apo Macote Basakan Rural 4,903
Miglamin Basakan Rural 3,188
Magsaysay South Highway Rural 3,001
Maligaya Basakan Rural 2,113
Managok Basakan Rural 7,200
Manalog North Highway Rural 969
Mapayag South Highway Rural 979
Mapulo Upper Pulangi Rural 1,260
Barangay 1 (Poblacion) Poblacion Urban 5,293
Barangay 2 (Poblacion) Poblacion Urban 969
Barangay 3 (Poblacion) Poblacion Urban 788
Barangay 4 (Poblacion) Poblacion Urban 456
Barangay 5 (Poblacion) Poblacion Urban 186
Barangay 6 (Poblacion) Poblacion Urban 741
Barangay 7 (Poblacion) Poblacion Urban 2,298
Barangay 8 (Poblacion) Poblacion Urban 675
Barangay 9 (Poblacion) Poblacion Urban 9,022
Barangay 10 (Poblacion) Poblacion Urban 2,942
Barangay 11 (Poblacion) Poblacion Urban 3,209
Saint Peter Upper Pulangi Rural 2,324
San Jose South Highway Urban 6,856
San Martin Basakan Rural 3,088
Santo Niño Basakan Rural 1,675
Silae Upper Pulangi Rural 2,629
Simaya Basakan Rural 4,161
Sinanglanan Basakan Rural 3,262
Sumpong North Highway Urban 9,302
Violeta Basakan Rural 2,199
Zamboanguita Upper Pulangi Rural 1,667
Total 174,625

Edukasyon

baguhin
 
Bukidnon State University

Sa mga kolehiyo at unibersidad

baguhin
  • Bukidnon State University (BSU)
  • San Isidro College (TAMA)
  • Mindanao Sining at Teknolohiko Institute (MATI)
  • STI College-Malaybalay

Pangunahing at sekundaryong mga paaralan

baguhin

Ang lungsod ay may 64 mga pangunahing/elementarya at 13 sekundaryong paaralan, sa ilalim ng ang Division ng Malaybalay City. Halos bawat barangay ay may hindi bababa sa isang pangunahing/mababang paaralan, habang ang pangalawang paaralan ay madiskarteng matatagpuan sa mga lugar na may mas mataas na populasyon. Karamihan ng mga pangunahing at sekundaryong mga paaralan ay tatakbo sa pamamagitan ng pamahalaan sa pamamagitan ng Kagawaran ng Edukasyon.[14] Ang kasamang mga talahanayan ay naglilista ng mga elementarya at sekundaryong mga paaralan sa Dibisyon ng Malaybalay City.[15]

Mga kapatid na lungsod

baguhin

Lokal na

International

Mga sanggunian

baguhin
  1. ↑ "Province: Bukidnon". PSGC Interactive. Quezon City, Philippines: Philippine Statistics Authority. Nakuha noong 12 Nobyembre 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ "PSA Releases the 2021 City and Municipal Level Poverty Estimates". Pangasiwaan ng Estadistika ng Pilipinas. 2 Abril 2024. Nakuha noong 28 Abril 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ Malaybalay City Profile[patay na link]
  4. ↑ Cultural and Historical Sites & Events
  5. ↑ "Commission on Population - Malaybalay City Profile". Inarkibo mula sa orihinal noong 2008-08-28. Nakuha noong 2008-04-30. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ Sombrito, Elvira. "Soil Redistribution Studies Using Fallout 137Cs" (PDF). International Atomic Energy Agency. Nakuha noong 9 Setyembre 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)[patay na link]
  7. ↑ "Malaybalay City, Bukidnon Climatological Normal Values". Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Oktubre 2018. Nakuha noong 18 Oktubre 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  8. ↑ "Malaybalay City, Bukidnon Climatological Extremes". Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Oktubre 2018. Nakuha noong 18 Oktubre 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  9. ↑ 9.0 9.1 Census of Population (2015). "Region X (Northern Mindanao)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. PSA. Nakuha noong 20 Hunyo 2016.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  10. ↑ Census of Population and Housing (2010). "Region X (Northern Mindanao)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. NSO. Nakuha noong 29 Hunyo 2016.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  11. ↑ Censuses of Population (1903–2007). "Region X (Northern Mindanao)". Table 1. Population Enumerated in Various Censuses by Province/Highly Urbanized City: 1903 to 2007. NSO.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: url-status (link)
  12. ↑ "Province of Bukidnon". Municipality Population Data. Local Water Utilities Administration Research Division. Nakuha noong Disyembre 17, 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  13. ↑ "Archived copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2008-05-09. Nakuha noong 2008-05-09. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (tulong)CS1 maint: archived copy as title (link) CS1 maint: date auto-translated (link)CS1 maint: Archived copy as title (link)
  14. ↑ City of Malaybalay - Basic Services Naka-arkibo 2008-05-02 sa Wayback Machine.
  15. ↑ "Division of Malaybalay City Map" (sa wikang Ingles). 2012-10-20. Inarkibo mula sa orihinal noong 2016-09-13. Nakuha noong 2016-09-27.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
baguhin
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Malaybalay&oldid=2128064"