Timbuktu

Ang Timbuktu (Mga wikang Berber: ⵜⵏⴱⴾⵜⵓ, ⵜⵉⵏⴱⵓⴽⵜⵓ; Pranses: Tombouctou; Koyra Chiini: Tumbutu) ay isang sinaunang lungsod sa Mali, na nakatayo sa 20 kilometro (12 milya) hilaga ng Ilog Niger. Ang bayang ito ay kabisera ng Rehiyon ng Timbuktu, isa sa walong administratibong rehiyon ng Mali. Ito ay may populasyon na 54,453 sa senso noong 2009.

Timbuktu Tinbuktu (ⵜⵉⵏⴱⵓⴽⵜⵓ) / Tombouctou Timbuctoo
Lungsod
Transkripsyong
• Koyra Chiini:	Tumbutu
Madrasang Sankore sa Timbuktu
Mapang nagpapakita ng pangunahing trans-Saharang rutang karaban sirka 1400. Ipinapakita rin ang Imperyong Ghana (hanggang sa ika-13 siglo) at ika-13 – ika-15 siglong Imperyong Mali. Tandaan ang kanlurang ruta na bumabagtas mula sa Djenné sa pamamagitan ng Timbuktu patungo sa Sijilmassa. Kasalukuyang Niger sa dilaw.
Bansa	Mali
Rehiyon	Tombouctou Region
Cercle	Timbuktu Cercle
Settled	Ika-5 siglo BK
Pamahalaan
• Alkalde	Hallé Ousmane
Taas	261 m (856 tal)
Populasyon  (2009)
• Kabuuan	54,453
Climate	BWh
Pandaigdigang Pamanang Pook ng UNESCO
Pamantayan	Cultural: ii, iv, v
Sanggunian	119
Inscription	1988 (ika-12 sesyon)
Nanganganib	1990-2005; 2012-kasalukuyan

Nagsimula bilang isang pana-panahon na paninirahan, ang Timbuktu ay naging permanenteng paninirahan sa maagang ika-12 siglo. Pagkatapos ng paglilipat ng mga ruta ng kalakalan, lumago ang Timbuktu mula sa kalakalan sa asin, ginto, garing at mga alipin. Naging bahagi ito ng Imperyong Mali noong unang bahagi ng ika-14 siglo. Sa unang kalahati ng ika-15 siglo, sandaling sinakop ng mga tribung Tuareg ang lungsod hanggang nilupig ng lumalawak na Imperyong Songhai ang lungsod noong 1468. Tinalo ng isang hukbong Morokano ang Songhai noong 1591 at pinangalan ang Timbuktu, sa halip na Gao bilang kanilang kabisera. Nagtatag ang mga manlulupig ng bagong naghaharing uri, ang Arma, na pagkatapos ng 1612 ay naging halos malaya mula sa Moroko. Gayunpaman, natapos na ang ginintuang edad ng lungsod, na kung saan isang sentro ng kaalaman at kultura ito ng Imperyo ng Mali, pumasok ito sa mahabang panahon ng paghina. Pinamamahalaan ang iba't ibang mga tribo hanggang sinakop ito ng mga Pranses noong 1893, isang sitwasyon na tumagal hanggang naging bahagi ito ng kasalukuyang Republika ng Mali noong 1960. Sa kasalukuyan, mahirap ang Timbuktu at nagdudusa ito sa desertipikasyon.

Sa kanyang Ginintuang Edad, ang mararaming mga iskolar ng Islam at malalawak na kalakalan ng bayan ay naging sanhi ng mahalagang kalakalan sa aklat: kapiling ang mga kampus ng Madrasang Sankore, isang Islamikong unibersidad, itinatag ang Timbuktu bilang isang sentro ng mga iskolar sa Aprika. Inilarawan ng maraming tanyag na makasaysayang manunulat, tulad ni Shabeni at Leo Africanus ang Timbuktu. Dahil sa mga kwentong ito, lumakas ang mga haka-haka sa Europa, kung saan umiba ang reputasyon ng lungsod mula sa pagiging napakamayaman papunta sa pagiging mahiwaga.

Toponomiya

Timbuktu naghararap sa kanluran, René Caillié (1830)

Tanawin ng Timbuktu, Heinrich Barth (1858)

Sa paglipas ng mga siglo, nagkaiba-iba ang pagbabaybay ng Timbuktu: mula sa Tenbuch sa Atlas Catalano (1375), papunta sa Thambet mula sa manlalakbay na si Antonio Malfante, na ginamit sa isang liham na isinulat niya noong 1447 at pinagtibay din ni Alvise Cadamosto sa kanyang Voyages of Cadamosto, papunta sa Timbúktu ni Heinrich Barth at Timbu'ktu. Madalas lumilitaw ang Pranses na pagbabaybay sa internasyonal na sanggunian bilang "Tombouctou". Bukod sa kanyang pagbabaybay, bukas pa rin sa talakayan ang toponomiya ng Timbuktu. Inilarawan ang hindi bababa sa apat na posibleng pinagmulan ng pangalan ng Timbuktu:

• Pinagmulang Songhai: naniwala si Leo Africanus at Heinrich Barth na nagmula ang pangalan mula sa dalawang salitang Songhai: Isininulat ni Leo Africanus na pinangalanan ang Kaharian ng Tombuto mula sa isang bayan na kapangalan, na itinatag noong 1213 o 1214 ni Mansa Suleyman. Binubuo ang salita mismo ng dalawang bahagi: tin (pader) at butu (Pader ng Butu). Hindi ipinaliwanag ni Africanus ang kahulugan ng Butu. Sinulat ni Heinrich Barth: "Ganoon ang itinawag sa bayan, sapagkat ito ay orihinal na binuo sa isang guwang o lukab sa mga burol ng buhangin. Ang Tùmbutu ay nangangahulugang butas o sinapupunan sa wikang Songhai: kung ito ay isang Temáshight ( Tamasheq) na salita, Tinbuktu dapat ang pagsulat. Karaniwang binibigyang-kahulugan ang pangalan ng mga Europeo pati na rin ng Buktu (ang katumbas na salita sa Persyano ay bâkhtàr باختر = kung saan lumulubog ang araw, Kanluran), ngunit walang kinalaman ang tin sa well.
• Pinagmulang Berber: Nagmumungkahi ang Malyanong mananalaysay na si Sekene Cissoko ng iba't ibang etimolohiya: nagbigay ang mga Tuareg na tagapagtatag ng lungsod ng isang pangalang Berber sa siyudad, isang salita na binubuo ng dalawang bahagi: tim, ang pambabaeng anyo ng In (lugar ng) at bouctou, isang maliit na burol ng buhangin. Dahil dito, nangangahulugang ang Timbuktu na "lugar na napapalibutan ng maliliit na burol ng buhangin".
• Naglahad si Abd al-Sadi ng ikatlong paliwanag sa kanyang ika-17 na siglo na Tarikh al-Sudan: "Ginawa itong isang depot ng mga Tuareg para sa kanilang mga gamit at mga probisyon, at naging isang sangang daan ito para sa mga manlalakbay na parating at papunta. Ang nag-aasikaso sa kanilang pag-aari ay babaeng alipin na tinawag nilang Tinbuktu, na nangangahulugan sa kanilang wika na [ang may isang] 'bukol'. Ang pinagpalang lugar kung saan siya nagkampo ay ipinangalanan sa kanya."
• Ibinahagi ng Pranses na dalubhasa sa Silangan na si René Basset ng isa pang teorya: ang pangalan ay nagmumula sa ugat Zenaga na bkt, na nangangahulugang "upang maging malayo" o "nakatago", at ang pambabaeng pananong na katagang lata. Maaaring tumutukoy ang kahulugang "nakatago" sa lokasyon ng lungsod sa isang bahagyang guwang.

Nakasalalay ang katumpakan ng mga teoryang ito sa pagkakakilanlan ng mga orihinal na tagapagtatag ng lungsod: kamakailan lamang noong 2000, hindi natagpuan ng mga pananaliksik-arkeolohikal ang mga labing pinepetsa mula sa ika-11/ika-12 siglo sa loob ng mga limitasyon ng modernong lunsod na nagpapahirap sa paghuhukay ng mga metro ng buhangin na naglibing sa labi sa nakalipas na mga siglo. Nang walang pinagkaisahan, nananatiling hindi maliwanag ang etimolohiya ng Timbuktu.

Prehistorya

Tulad ng iba pang mga mahalagang medyebal na bayan sa Kanlurang Aprika tulad ng Djenné (Jenné-Jeno), Gao, at Dia, nadiskubre ang mga paninirahan mula sa Panahon ng Bakal malapit sa Timbuktu na nauna ang tradisyonal na petsang pagtatatag ng bayan. Kahit na hinadlang ng akumulasyon ng makakapal na buhangin ang arkeolohikong paghuhukay sa bayan mismo, umiimpis ang ilan sa mga nakapalibot na paysahe at naglalantad ng mga piraso ng palayukan sa ibabaw. Nagpakilala ang isang pagsisiyasat sa lugar nina Susan at Roderick McIntosh noong 1984 sa ilang mga lugar ng Panahong Bakal sa kahabaan ng el-Ahmar, isang sistemang wadi na nasa ilang kilometro sa silangan ng modernong bayan.

Hinukay ang isang Panahong Bakal na tell complex na natagpuan 9 kilometrong (6 milya) timog-silangan ng Timbuktu malapit sa Wadi el-Ahmar noong pagitan ng 2008 at 2010 ng mga arkeologo mula sa Pamantasang Yale at ng Mission Culturelle de Tombouctou. Nagpapahiwatig ang mga resulta na unang inookupahan ang lugar sa panahon ng ika-5 siglo BK, lumago sa buong ikalawang kalahati ng ika-1 milyeno PK at sa huli ay bumagsak sa mga huli ng ika-10 o unang bahagi ng ika-11 siglo PK.

Kasaysayan

Naging isang rehiyonal na sentro ng kalakalan ang Timbuktu noong mga panahong medyebal, kung saan nagkasalubong ang mga karaban upang makipagpalitan ng asin mula sa Ilang Sahara para sa ginto, garing, at mga alipin mula sa Sahel, na maaaring naabutan sa pamamagitan ng malapit na Ilog Niger. Dumami ang populasyon (populasyon noong 2018: 32,460) mula sa 10,000 sa ika-13 siglo hanggang sa halos 50,000 sa ika-16 na siglo pagkatapos ng pagtatayo ng isang pangunahing unibersidad ng Islam, na umakit sa mga iskolar mula sa buong mundong Muslim. Noong siglong 1600, ang isang kombinasyon ng pagpurga ng isang monarkang inakusahan ang mga iskolar ng "pagtataksil" at paghina sa pangangalakal na dulot ng mas mataas na kumpetisyon mula sa mga bagong mga ruta sa paglayag sa Atlantiko ay naging sanhi ng dalisdis ng lungsod. Hindi dumating ang unang Europeong umabot sa Timbuktu, si Alexander Gordon Laing, hanggang 1826, at noong dekada 1890 lamang isinama nang pormal ang Timbuktu sa kolonyang Pranses ng Mali. Ngayon, nananatili pa rin ang lungsod, ngunit hindi ganoong mahalaga sa heopolitikal na aspeto tulad ng dati.

Heograpiya

Ang Timbuktu ay matatagpuan sa timog gilid ng Sahara 15 kilometro (9 milya) sa hilaga ng pangunahing kanal ng Ilog Niger. Napapalibutan ang bayan ng burol ng buhangin at tinatakpan ang mga kalye ng buhangin. Ang daungan ng Kabara ay 8 kilometro (5 milya) mula sa timog ng bayan at konektado sa isang braso ng ilog sa pamamagitan ng isang kanal na 3 kilometro (2 milya). Lubhang nabanlikan ang kanal ngunit noong 2007 dinagrahan ito bilang bahagi ng isang proyektong pinondohan ng Libyano.

Ang taunang baha ng Ilog Niger ay bunga ng mabigat na pag-uulan sa mga pinanggaling ng mga ilog Niger at Bani sa Ginea at sa hilagang Côte d'Ivoire. Inaabot ang tugatog ng dami ng ulan sa mga lugar na ito sa Agosto ngunit nangangailangan ng oras ang tubig-baha upang makapasa sa sistema ng ilog at sa pamamagitan ng Panloob na Delta ng Niger. Sa Koulikoro, 60 kilometro (37 milya) ilawod mula sa Bamako, inaabot ang taluktok ng baha sa Setyembre, habang sa Timbuktu mas tumatagal ang baha at karaniwan ay umaabot sa rurok sa katapusan ng Disyembre.

Dati, mas malawak ang lugar na lubog sa tubig ng ilog at sa mga taon na may mataas na pag-ulan, umaabot ang tubig-baha sa kanluran ng labas ng Timbuktu mismo. Ipinapakita ang isang maliit na sapa sa kanluran ng bayan sa mga mapa na inilathala ni Heinrich Barth noong 1857 at Félix Dubois noong 1896. Sa kalagitnaan ng 1917 at 1921, sa panahong kolonyal, ipinanghukay ng Pranses ang mga alipin sa paggawa ng makitid na kanal na nag-uugnay sa Timbuktu at Kabara. Sa paglipas ng mga sumusunod na dekada, nabanlikan ito at napuno ng buhangin, ngunit noong 2007 bilang bahagi ng proyekto ng pagdraga, muling hinukay ang kanal upang maging konektado muli sa Kabara ang Timbuktu kapag bumaha ang Ilog Niger. Ipinangako ng Malyanong gobyerno na matutugunan ang mga problema sa disenyo ng kanal dahil kulang sa kasalukuyan ang mga tulay at pinapahirapan ang pagpunta sa tubig ng matarik at di-matatag na pampang.

Maaari lamang gumana ang Kabara bilang isang daungan mula Disyembre hanggang Enero kung puno sa baha ang ilog. Kapag mas mababa ang lebel ng tubig, dumadaong ang mga bangka sa Korioumé na nakaugnay sa Timbuktu sa pamamagitan ng 18 kilometrong (11 milyang) kalsadang aspaltado.

Klima

Nagtatampok ang Timbuktu ng isang mainit na klimang disyerto ayon sa Pag-uuri ng Klima ng Köppen. Napakainit ang panahon at tuyo halos buong taon. Mas mataas ang antas ng pagkakaiba-iba ng temperaturang diurnal sa taglamig kaysa sa tag-init. Lumalampas sa 40 °C (104 °F) ang karaniwang pinakamataas na temperaturang pang-araw-araw sa mga pinakamainit na buwan ng taon – Abril, Mayo at Hunyo. Nagaganap ang pinakamababang temperatura sa panahon ng taglamig ng Hilagang emisperyo – Disyembre, Enero at Pebrero. Gayunpaman, hindi bumaba ang karaniwang pinakamataas na temperatura sa 30 °C (86 °F). Nailalarawan ang mga buwan ng taglamig na ito bilang isang tuyo at maalikabok na hanging kalakalan mula sa Rehiyong Tibesti ng Sahara patungong timog sa Gulpo ng Ginea: kung saan kumuha ang mga ito ng tinga ng alikabok habang dumadaan, hinahadlang ng mga hanging ito ang kakayahang makakita na pinangalang 'Harmattan Haze'. Bukod pa rito, kapag nananatili sa lunsod ang alikabok, umiipon ang buhangin at nagkakaroon ng desertipikasyon.

Malak ng kapanahunan sa Timbuktu (1950–2000, mga kaduluhan 1897–kasalukuyan)
Buwan	Ene	Peb	Mar	Abr	May	Hun	Hul	Ago	Set	Okt	Nob	Dis	Taunan
Sukdulang taas °S (°P)	41.6 (106.9)	43.5 (110.3)	46.1 (115)	48.9 (120)	49.0 (120.2)	49.0 (120.2)	46.0 (114.8)	46.5 (115.7)	45.0 (113)	48.0 (118.4)	42.5 (108.5)	40.0 (104)	49.0 (120.2)
Balasaking taas °S (°P)	30.0 (86)	33.2 (91.8)	36.6 (97.9)	40.0 (104)	42.2 (108)	41.6 (106.9)	38.5 (101.3)	36.5 (97.7)	38.3 (100.9)	39.1 (102.4)	35.2 (95.4)	30.4 (86.7)	36.8 (98.2)
Balasaking baba °S (°P)	13.0 (55.4)	15.2 (59.4)	18.5 (65.3)	22.5 (72.5)	26.0 (78.8)	27.3 (81.1)	25.8 (78.4)	24.8 (76.6)	24.8 (76.6)	22.7 (72.9)	17.7 (63.9)	13.5 (56.3)	21.0 (69.8)
Sukdulang baba °S (°P)	1.7 (35.1)	7.5 (45.5)	7.0 (44.6)	8.0 (46.4)	18.5 (65.3)	17.4 (63.3)	18.0 (64.4)	20.0 (68)	18.9 (66)	13.0 (55.4)	11.0 (51.8)	3.5 (38.3)	1.7 (35.1)
Balasaking pag-ulan mm (dali)	0.6 (0.024)	0.1 (0.004)	0.1 (0.004)	1.0 (0.039)	4.0 (0.157)	16.4 (0.646)	53.5 (2.106)	73.6 (2.898)	29.4 (1.157)	3.8 (0.15)	0.1 (0.004)	0.2 (0.008)	182.8 (7.197)
Araw ng balasaking pag-ulan (≥ 0.1 mm)	0.1	0.1	0.1	0.6	0.9	3.2	6.6	8.1	4.7	0.8	0.0	0.1	25.3
Buwanang tamtaman ng sikat ng araw	263.9	249.6	269.9	254.6	275.3	234.7	248.6	255.3	248.9	273.0	274.0	258.7	3,106.5
Sanggunian #1: World Meteorological Organization, NOAA (sun 1961–1990)
Sanggunian #2: Meteo Climat (record highs and lows)

Ekonomiya

Pangangalakal ng asin

Karabang asin ng Azalai, kalagitnaan ng Disyembre 1985.

Nakasalalay ang kayamanan at pag-iral ng Timbuktu sa posisyon nito bilang katimugang dulo ng isang mahalagang trans-Saharanong ruta ng kalakalan; sa kasalukuyan, ang tanging mga kalakal na karaniwang indinadaan sa disyerto ay mga tilad ng asing bato na dinala mula sa sentrong minahan ng Taoudenni sa kalagitnaang Sahara 664 kilometro (413 milya) hilaga ng Timbuktu. Hanggang sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo karamihan ng mga tilad ay idinala sa pamamagitan ng mga malalaking karaban ng asin o azalai, na umaalis ng Timbuktu sa unang bahagi ng Nobyembre at ang iba pa sa mga katapusan ng Marso.

Umabot ng tatlong linggo ang mga karaban ng ilang libong mga kamelyo sa bawat daan, na nagdadala ng pagkain sa mga minero at nagbabalik na may apat o lima na 30 kilogramong (66 Ib) tilad ng asin sa bawat kamelyo. Halos kontrolado ang transportasyon ng asin ng mga taong pagala-gala sa ilang ng tribong Berabich (o Barabish) na nagsasalita ng Arabe. Bagaman walang mga kalsada, kadalasang inihahatid mula sa Taoudenni ang mga tilad ng asin sa pamamagitan ng trak. Mula sa Timbuktu inihahatid ang asin sa pamamagitan ng bangka patungo sa ibang mga bayan ng Mali.

Sa kalagitnaan ng ika-12 at ika-14 na siglo, lumaki ang populasyon ng Timbuktu dahil sa pag-agos ng mga Tuareg, Fulani, at Songhai na naghahanap ng kalakalan, seguridad, o edukasyon. Noong 1300, naging 10,000 ang populasyon at tumaas nang tumaas ito hanggang sa inabutan nito ang halos 50,000 sa siglong 1500.

Agrikultura

Hindi sapat ang pag-ulan sa rehiyon ng Timbuktu para sa agrikulturang nakadepende sa ulan at samakatuwid iniiriga ang mga pananim gamit ang tubig mula sa Ilog Niger. Bigas ang pangunahing pananim. Ayon sa kaugalian, itinatanim ang Aprikanong bigas na lumulutang (Oryza glaberrima) sa mga rehiyon na malapit sa ilog na nababaha sa panahon ng taunang baha. Naihahasik ang buto sa simula ng tag-ulan (Hunyo-Hulyo) upang nasa 30 hanggang 40 sentimentro (12 hanggang 16 na pulgada) na ang mga halaman kapag dumating ang tubig mula sa baha.

Lumalaki ang mga halaman hanggang 3 metro (9.8 feet) habang tumataas ang antas ng tubig. Ipinang-ani ng bigas ang kanue sa Disyembre. Alanganin ang pamamaraan at mababa ang mga ani ngunit may kalamangan ang paraan sa liit na kinakailangang puhunan. Nakadepende ang matagumpay na pananim sa dami at oras ng pag-ulan sa tag-ulan at sa taas ng baha. Sa limitadong saklaw maaaring kontrolin ang pagdating ng tubig sa baha ng pagtatayo ng mga maliliit na dike na gawa sa putik na nagiging lubog habang tumataas ang antas ng tubig.

Kahit na nilinang pa rin ang oryza glaberrima sa Timbuktu Cercle, itinatanim ngayon ang karamihan ng bigas sa tatlong malalaking lugar na medyo irigado na patimog ng bayan: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) at Hamadja (623 ha). Iniigib ang tubig mula sa ilog gamit ang sampung malalaking tornilyong Archimedes na kinabit noong dekada 1990. Pinapatakbo ang mga irigado na lugar bilang mga kooperatiba na may humigit-kumulang na 2,100 pamilya na nagsasaka ng maliliit na kapirasong lupa. Kinakain ang halos lahat ng bigas na ginawa ng mga pamilya mismo. Medyo mababa pa rin ang mga ani at hinihikayat ang mga magsasaka na baguhin ang kanilang mga kasanayan sa agrikultura.

Turismo

Binibisitahan ang Timbuktu ng karamihan ng mga turista sa gitna ng Nobyembre at Pebrero kung kailan mas mababa ang temperatura ng hangin. Noong dekada 1980, naglaan ng tuluyan para sa konting turista ang dalawang maliit na hotel: Hotel Bouctou at Hotel Azalaï. Sa paglipas ng mga sumusunod na dekada tumaas ang mga numero ng turista kaya noong 2006 may pitong maliliit na hotel at bahay-panuluyan. Nakinabang ang bayan sa kita mula sa CFA 5000 na buwis sa turista, pamamagitan ng pagbebenta ng mga gamlang at sa pamamagitan ng pagtatrabaho para sa mga gabay.

Mga atake

Simula noong 2008, nagsimulang dumukot ang Samahang Al-Qaeda sa Islamikong Magreb ng mga grupo ng mga turista sa rehiyong Sahel. Noong Enero 2009, apat na mga turista ang dinukot malapit sa hangganan ng Mali at Niger matapos silang dumalo sa kultural na pagdiriwang sa Anderamboukane. Pinatay ang isa sa mga turista. Bilang resulta nito at iba't iba pang mga insidente, nagsimulang magpayo ang ilang mga estado kabilang ang Pransya, Bretanya at ang US, sa kanilang mga mamamayan na iwasan ang paglalakbay malayo sa Bamako. Bumaba bigla ang bilang ng mga turista na bumibisita sa Timbuktu mula sa 6000 sa 2009 hanggang naging 492 lamang sa unang apat na buwan ng 2011.

Dahil sa mga kinatatakutan sa seguridad, inilipat ng gobyernong Mali ang 2010 Pista sa Ilang mula sa Essakane papunta sa labas ng Timbuktu. Noong Nobyembre 2011, sinalakay ng mga mamamaril ang mga turista na naninirahan sa isang otel sa Timbuktu, kung saan pinatay ang isa sa kanila at dinukot ang iba pang tatlo. Ito ang unang insidente ng terorista sa Timbuktu mismo.

Noong Abril 1, 2012, isang araw pagkatapos ng pagbihag ng Gao, nabihag ang Timbuktu mula sa militar ng Mali ng mga rebeldeng Tuareg ng MNLA at Ansar Dine. Pagkalipas ng limang araw, idineklara ng MNLA ang rehiyon na magkahiwalay sa Mali bilang bansa ng Azawad. Hindi kinikilala ang ipinahayag na pampulitikang entidad ng anumang mga rehiyonal na nasyon o ng internasyonal na komunidad at bumagsak ito pagkatapos ng tatlong buwan sa Hulyo 12.

Noong Enero 28, 2013, nagsimulang bawian ang Timbuktu ng mga kawal ng gobyerno ng Pransya at Mali mula sa mga rebeldeng Islamista. Binawi ng puwersa ng 1,000 Pransyang sundalo na may kasamang 200 sundalong taga-Mali ang Timbuktu nang walang labanan. Tumakas na ang mga grupo ng Islamista sa hilaga nang ilang araw bago nito, habang sinunog ang Suriang Ahmed Baba, na nagtataglay ng maraming mahahalagang manuskrito. Pinondohan ng Timog Aprika ang gusaling nagtaglay ng Suriang Ahmed Baba, at nagtaglay ng 30,000 manuskrito. IIniulat ng BBC World Service radio news noong ika-29 ng Enero 2013 na inalis ang humigit-kumulang 28,000 ng mga manuskrito para sa kaligtasan mula sa lugar bago ang pag-atake ng mga grupong Islamista, at hindi alam ang kinaroroonan ng mga 2,000 manuskrito. Nilayon ito upang maging mapagkukunan para sa pananaliksik sa Islam.

Noong 30 Marso 2013, sumalingit ang mga rebeldeng jihadista sa Timbuktu siyam na araw bago ang isang pagbombang pagpapatiwakal sa isang tsekpoint ng hukbong Mali sa internasyonal na paliparan na nagpatay sa isang kawal. Tumagal ang pakikipaglaban hanggang Abril 1, nang tulungan ng mga Pransyang eroplano ang mga pwersang lupa ng Mali sa paghahabol ng mga natitirang rebelde sa sentro ng lungsod.

Mga maagang salaysay

Tumulong ang mga kwento ng katangi-tanging kayamanan ng Timbuktu sa paggalaw ng Europang paggalugad sa kanlurang baybayin ng Aprika. Kabilang sa mga pinakasikat na paglalarawan ng Timbuktu ay ang mga paglalarawan ni Leo Africanus at Shabeni.

Leo Africanus

Marahil na ang pinakasikat sa mga salaysay na nakasulat tungkol sa Timbuktu ay ang ginawa ni Leo Africanus. Ipinanganak bilang si El Hasan ben Muhammed el-Wazzan-ez-Zayyati sa Granada noong 1485, kabilang ang kanyang pamilya sa libu-libong Muslim na pinalayas ni Haring Ferdinand at Reyna Isabella matapos ang kanilang muling pagsakop ng Espanya noong 1492. Nanirahan sila sa Moroko, kung saan nag-aral siya sa Fes at sinamahan ang kanyang tiyuhin sa diplomatikong misyon sa buong Hilagang Aprika. Sa mga paglalakbay na ito, binisita niya ang Timbuktu. Bilang isang kabataang lalaki, nahuli siya ng mga pirata at ipinakilala bilang isang napakatalisik na alipin kay Papa Leo X, na nagpalaya sa kanya, bininyagan siya sa ilalim ng pangalang "Johannis Leo de Medici", at inatasan siya na magsulat, sa Italyano, isang detalyadong pagsuri ng Aprika. Nagbigay ang kayang mga salaysay ng karamihan ng kaalaman ng mga taga-Europa tungkol sa kontinente sa ilan ng mga sumunod na siglo. Naglalarawan ng Timbuktu nang nasa taas ang Imperyong Songhai, kinabibilangan sa Ingles na edisyon ng kanyang aklat ang paglalarawang:

The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. [Mayroong mararaming gintong plato at setro ang mayamang hari ng Tombuto, iilan ay may timbang na 1300 libra. ...Palagi siyang mayroong 3000 na mangagabayo ... (at) labis na reserba ng doktor, hukom, pari, at iba pang dalubhasang tao, na saganang pinapanatili sa gastos at gulgol ng hari.]

— Leo Africanus, Descrittione dell' Africa

Ayon kay Leo Africanus, mayroong maraming panustos ng lokal na mais, baka, gatas at mantikilya, bagama't walang mga hardin ni mga lagwerta na pumalibot sa lungsod. Sa isa pang sipi na nakatuon sa paglalarawan ng kayamanan ng kapaligiran at ng hari, binanggit ni Africanus ang pagkapambihira ng isa sa mga kalakal ng Timbuktu: asin.

The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 milya (805 km) from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. [Mayayaman ang mga nakatira, lalo na ang mga estranghero na tumira sa bansa [..] Ngunit napakakaunti ang panustos ng asin dahil binubuhat ito mula sa Tegaza, mga 500 milya (805 km) mula sa Timbuktu. Nasa lungsod ako noong panahon na ibinebenta ang kargada ng asin para sa walumpung ducat. Mayroong kayamanan ng barya at ingot ang hari.]

— Leo Africanus, Descrittione dell' Africa in Paul Brians' Reading About the World, Volume 2

Nag-akit ang mga paglalarawan at mga sipi ng mga taga-Europang manggagalugad. Gayunpaman, inilarawan din ng Africanus ang mas maraming mga makalupang aspeto ng lungsod, tulad ng "mga kubo na gawa sa tisa, at tinakpan ng atip" – bagaman halos hindi pinansin ang mga ito.

Shabeni

The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight. [Maaaring tayahin ang mga katutubo ng bayan ng Timbuctoo sa 40,000, hindi kasama ang mga alipin ang dayuhan ... Itim ang lahat ng katutubo: nagpakasal ang halos lahat ng mga estranghero sa isang babae ng bayan, na napakaganda na madalas mabighani ang mga manlalakbay sa kanila sa unang tingin.]

– Shabeni in James Grey Jackson's An Account of Timbuctoo and Hausa, 1820

Halos 250 taon pagkatapos ng pagbisita ni Leo Africanus sa Timbuktu, marami ang namuno sa lungsod. Sa katapusan ng ika-18 siglo humina ang mahigpit na pagkakahawak ng Morokanong pinuno sa lungsod, na nagbunga sa panahon ng mabuway na pamahalaan sa mabilis na pagbabago ng mga tribo. Sa panahon ng pamamahala ng isa sa mga tribo, ang Hausa, sinamahan ng isang 14-taong-gulang na bata na nagngangalang Shabeni (o Shabeeny) mula sa Tetuan sa hilagang baybayin ng Morocco ang kanyang ama sa pagbisita sa Timbuktu.

Nanatili si Shabeni sa Timbuktu nang tatlong taon bago lumipat sa isang mahalagang lungsod na tinatawag na Housa na ilang araw na paglalakbay sa timog-silangan. Pagkalipas ng dalawang taon, bumalik siya sa Timbuktu upang manirahan doon nang pitong taon pa – kung saan doble ang laki ng populasyon kaysa sa bayan ng ika-21 siglo, kahit na lumipas na ang iilang siglo pagkatapos ang tugatog at hindi kasama ang mga alipin.

Noong 27 taong-gulang na si Shabeni, isang beteranong mangangalakal siya sa kanyang bayan ng Tetuan. Gumawa siya ng dalawang taong peregrinasyon sa Mecca at sa gayon ay naging isang hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Mula sa isang paglalayag sa kalakalan sa Hamburg, nabihag siya ng isang barko na pinangangasiwaan ng mga Ingles ngunit naglayag sa ilalim ng bandilang Ruso, na nagpahayag ang kapitan na ang kanyang Imperyal na amo (Catherine ang Dakila) ay "nakikipagdigma sa lahat ng Muselmen" (tingnan ang Digmaang Ruso-Turko (1787-1792)). Dinala siya at ang barkong pinaglayagan niya sa Ostend sa Belgium noong Disyembre 1789 ngunit nakakuha sa kanya ang konsul Briton at inilabas ang barko. Nagtungo siya muli sa parehong barko, ngunit ang kapitan, na nagpahayag na takot siya na mabihag muli ang kanyang barko, ay nagbaba sa kanya sa pampang sa Dover. Sa Inglatera naitala ang kanyang kwento. Ibinigay ni Shabeeni ang laki ng lungsod sa ikalawang kalahati ng ika-18 siglo. Sa isang naunang sapi, inilarawan niya ang isang magubat na kapaligiran, kumpara sa mga tuyong kapaligiran sa ngayon.

Sining at kultura

Pagmumuling-tatag ng Aklatang Ben Essayouti, Timbuktu

Mga pagdiriwang pang-kultura

Ang pinakakilalang pagdiriwang pang-kultura ay ang Festival au Désert. Nang matapos ang paghihimagsik ng Tuareg noong 1996 sa ilalim ng pamamahala ng Konaré, sinunog ang 3,000 armas sa isang seremonya na tinatawag na Flame of Peace (Apoy ng Kapayapaan) noong Marso 29, 2007 – upang gunitain ang seremonya, itinayo ang isang monumento. Upang ipagdiwang ang kasunduang pangkapayapaan, ginanap ang Festival au Désert tuwing Enero sa disyerto, 75 km mula sa lungsod hanggang 2010.

Pandaigdigang Pamanang Pook

Sa ikalabindalawang pagpupulong nito, noong Disyembre 1988, pumili ang World Heritage Committee (WHC) ng mga bahagi ng makasaysayang sentro ng Timbuktu para ilista sa kanyang talaan ng Pandaigdigang Pamana. Batay sa tatlong pamantayan ang pagpili:

• Pamantayan II: Naging mahalaga ang mga banal na lugar ng Timbuktu sa unang bahagi ng Islamisasyon sa Aprika.
• Pamantayan IV: Nagpapakita ang mga moske ng Timbuktu ng isang kultural at palaaral na Ginintuang Panahon noong Imperyong Songhai.
• Pamantayan V: Nagpapakita ang pagtatayo ng mga moske, pa rin ang orihinal na orihinal, ng paggamit ng tradisyunal na mga pamamaraan sa pagtatayo.

Lumagpak ang isang mas maagang nominasyon noong 1979 sa susunod na taon dahil kulang ito sa tamang hangganan isinama ng pamahalaang Mali ang kabuuan ng bayan ng Timbuktu sa kanais-nais na isama. Pagkalipas ng halos isang dekada, tatlong moske at 16 mosoliem o libingan ang pinili mula sa Lumang Bayan para sa katayuan ng Pandaigdigang Pamana: dumating sa pagtatapos nito ang panawagan para sa proteksyon ng kondisyon ng mga gusali, ang pagbubukod ng mga bagong konstruksiyon malapit sa mga lugar at mga panukala laban sa nanghihimasok na buhangin.

Pagkatapos, inilagay ang mga bantayog sa Talaan ng Napapanganib na Pandaigdigang Pamana ng pamahalaang Mali, ng komite sa pagpili sa panahon ng nominasyon. Tumagal ang unang panahon sa Talaang Panganib mula 1990 hanggang 2005, nang pinahintulutan ng mga panukala kasama ang trabahong pagpapanumbalik at ng pagtitipon ng isang imbentaryo "ang pagtanggal nito mula sa Talaang Panganib". Noong 2008 inilagay ng WHC ang protektadong lugar sa ilalim ng masusing pagsisiyasat na tinatawag na "reinforced monitoring" (pinatibay na pagsubaybay), isang panukalang naging posible noong 2007, dahil hindi malinaw ang epekto ng naplanong konstruksiyon. Lalong ibinigay-pansin ang pagtatayo ng sentro ng kultura.

Noong isang sesyon noong Hunyo 2009, nagpasya ang UNESCO na itigil ang pagpapatibay ng programang pagsubaybay dahil ayon sa kanila, sapat ang nagawang pag-unlad upang matugunan ang mga paunang suliranin. Kasunod ng pagsakop ng Timbuktu ng MNLA at ng Islamistang pangkat na Ansar Dine, ibinalik ito sa Talaan ng Napapanganib na Pandaigdigang Pamana noong 2012.

Paglusob ng mga pundamentalistang Muslim

Noong Mayo 2012, niwasak ng Ansar Dine ang isang dambana sa lungsod at noong Hunyo 2012, sa resulta ng Laban ng Gao at Timbuktu, nawasak ang iba pang mga dambana, kabilang ang mosoliem ng Sidi Mahmoud, noong inaatake gamit ang mga pala, at piko ng mga miyembro ng parehong pangkat. Sinabi ng isang tagapagsalita ng Ansar Dine na pupuksain ang lahat ng mga dambana sa lungsod, kabilang ang 13 na natitirang mga Pandaigdigang Pamanang Pook, dahil itinuturing nila ang mga ito bilang mga halimbawa ng idolatrya, isang kasalanan sa Islam. Inilarawan ang mga kilos na ito bilang mga krimen sa sangkatauhan at mga krimeng digmaan. Matapos ang pagkawasak ng mga libingan, bumuo ang UNESCO ng isang espesyal na pondo upang pangalagaan ang mga Pandaigdigang Pamanang Pook ng Mali, at nangako na isakatuparan ang mga proyektong pagmumuling-tatag at rehabilitasyon kapag pinayagan ng sitwasyon ng seguridad.

Edukasyon

If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today. [Kung ang Pamantasang Sankore ... ay namalagi mula sa pagpinsala ng mga pagsasalakay ng mga banyaga, maaaring maiiba ang kasaysayan ng akademya at kultura ng Aprika sa ngayon.]

– Kwame Nkrumah at the University of Ghana inauguration, 1961

Sentro ng kaalaman

Ang mga Manuskrito ng Timbuktu na nagpapakita ng matematika at pamana ng astronomiya sa medyebal na Islam.

Naging sentro ang Timbuktu ng Islamikong pag-aaral mula ika-13 hanggang ika-17 siglo, lalo na sa ilalim ng Imperyong Mali at pamamahala ni Askia Mohammad I. Nagtatrabaho ang pamahalaang Mali at mga NGO upang talaan at maibalik ang mga labi nitong pamantayang isklor: Mga manuskrito ng Timbuktu.

Umakit ang mabilis na paglago ng ekonomiya ng Timbuktu noong ika-13 at ika-14 na siglo sa maraming iskolar mula sa kalapit na Walata (ngayon sa Mauretania), na nagtungo sa ginintuang edad ng lungsod sa ika-15 at ika-16 na siglo na nagpatunay na malagong lokasyon para sa karunungan ng mga relihiyon, sining at agham. Sa mga tao ng Timbuktu, ang kanulatan at mga aklat ay simbolo ng kayamanan, kapangyarihan, at mga pagpapala at ang pagtamo ng mga libro ay naging pangunahing tungkulin ng mga iskolar. Humantong ang aktibong kalakalan sa mga aklat ng Timbuktu at iba pang bahagi ng Islamikong mundo at ang malakas na suporta ni emperador Askia Mohammed sa pagsulat ng libu-libong mga manuskrito.

Natipon ang kaalaman sa paraang katulad ng maaga't impormal na modelo ng Europeong Medyebal na unibersidad. Ipinahayag ang mga lektura sa pamamagitan ng tanghal ng mga impormal na institusyon na tinatawag na madrasa. Sa kasalukuyan kilala bilang Pamantasan ng Timbuktu, tatlong madrasa ang nangasiwa ng 25,000 mag-aaral: Djinguereber, Sidi Yahya at Sankore.

Tahasang relihiyoso ang mga institusyong ito, kumpara sa mas sekular na talaaralan ng moderno't Europong unibersidad at mas katulad sa modelong medyebal sa Europa. Gayunpaman, kung saan nagsimula ang mga Europeong unibersidad bilang mga kapisanan ng mga mag-aaral at mga guro, itinangkilik ang Kanlurang-Aprikanong edukasyon ng mga pamilya o mga angkan, kasama ang mga pamilya ng Aqit at Bunu al-Qadi al-Hajj na dalawa sa pinakakilala sa Timbuktu – pinangasiwaan din ng mga pamilyang ito ang mga mag-aaral sa mga natabing kwarto sa kanilang pabahay. Kahit na dinala sa Timbuktu ang batayan ng batas-Islam at pagtuturo nito mula sa Hilagang Aprika noong pagkalat ng Islam, umunlad ang karunungan sa Kanlurang Aprika: itinuturing si Ahmad Baba al Massufi bilang pinakadakilang iskolar ng lungsod.

Nagsilbi ang Timbuktu sa prosesong ito bilang sentro ng pamamahagi ng mga iskolar at karunungan. Nangahulugan ang dependensya nito sa kalakalan ng masinsinang pagkilos ng mga iskolar mula sa lungsod papunta sa malawak na kalambatan ng mga kasosyo sa kalakalan nito (at pabalik). Gayunpaman, noong 1468-1469, umalis ang maraming iskolar para sa Walata noong sinakop ng Imperyong Songhay ni Sunni Ali ang Timbuktu at muli noong 1591 sa Morokanong pananakop.

Nananatili ang sistema ng edukasyon nito hanggang sa huling bahagi ng ika-19 na siglo, samantala noong ika-18 siglo, nakaranas ang pagtatatag ng naglilibot na Quranikong paaralan bilang isang anyo ng unibersal na edukasyon, kung saan naglalakbay ang mga iskolar sa buong rehiyon kasama ang kanilang mga mag-aaral, nagpapalimos para sa pagkain sa isang bahagi ng araw. Napailalim sa presyon ang Islamikong edukasyon pagkatapos ng pananakop ng Pranses, tagtuyot sa 70s at 80s at sa pamamagitan ng digmaang sibil ng Mali noong unang bahagi ng 90s.

Mga manuskrito at mga aklatan

Morong marabout ng tribong Kuntua, isang etnikong angkang Kounta, kung saan nagmula ang pangalan ng koleksyon ng manuskrito ng Al Kounti. Pintetsahan 1898.

Daang-libo nang daang-libong mga manuskrito ang nakolekta sa Timbuktu sa paglipas ng mga siglo: isinulat ang ilan sa bayan mismo, ang iba pa – kabilang ang mga eksklusibong kopya ng Qur'an para sa mga pamilyang mayayaman – ay inangkat sa pamamagitan ng buhay na buhay na kalakalang aklat.

Nakatago sa mga bodega o inilibing, itinago sa mga putik na pader ng moske at isinanggalang ng kanilang mga patrono, marami sa mga manuskrito ang natira sa pagbagsak ng lungsod. Bumubuo sila ngayon ng koleksyon ng ilang mga aklatan sa Timbuktu, na nag-aari ng hanggang 700,000 manuskrito: noong huling bahagi ng Enero 2013 iniulat na sinira ng mga rebeldeng pwersa ang karamihan ng mga manuskrito bago umalis sa lungsod. Gayunpaman, walang malisyosong pagkasira ng anumang aklatan o koleksyon dahil ligtas sa taguan ang karamihan sa mga manuskrito. Bumuo ang isang partikular na biblyotekaryo, si Abdel Kader Haidara upang magkaroon ng 350,000 mga manuskrito na medyebal na ipinuslit mula sa Timbuktu para sa kaligtasan.

• Suriang Ahmed Baba
• Aklatang Mamma Haidara
• Fondo Kati
• Aklatang Al-Wangari
• Aklatang Mohamed Tahar
• Aklatang Maigala
• Koleksyong Boularaf
• Mga Koleksyong Al Kounti

Mga manuskrito ng Sentrong Ahmed Baba

Ang mga aklatang ito ay ang pinakamalaki sa hanggang sa 60 pribado o pampublikong aklatan na tinatayang umiiral sa Timbuktu ngayon, bagaman binubuo ang ilan ng isang hilera ng mga aklat sa isang salansanan o isang aklatang kaban. Sa ilalim ng mga sitwasyong ito, madaling masira at manakaw ang mga manuskrito, at madali ring masira dahil sa klimang pangmatagalan, sa kabila ng tuyong klima ng Timbuktu. Dalawang Proyekto ng Manuskrito ng Timbuktu na pinondohan ng mga independiyenteng unibersidad ang naglalayong pangalagaan sila.

Sa panahon ng okupasyon ng mga Islamikong ekstremista, nagsimula ang mga mamamayan ng lungsod ng isang proyekto upang iligtas ang mga "pinakamahusay na nakasulat na salaysay ng Kasaysayan ng Aprika." Kinapanayam ng The Times nagpahayag ang mga lokal na residente na pinrotektahan ang tatlong daang libong manuskrito ng ilang mga henerasyon. Itinago ang marami sa mga dokumentong ito ng mga lokal na residente na nag-aatubili na bigyan sila ng overs sa Ahmed Baba Institute na pinamumunuan ng pamahalaan na nasa isang modernong gusali ng digitalisasyon na itinayo ng pamahalaan ng South Africa noong 2009. Nagtataglay lamang ang institusyon ng 10% ng mga manuskrito. Kasunod, kinumpirma ito ni Jean-Michel Djian sa New Yorker na "Nakatago ang karamihan sa mga manuskrito, mga limampung libo, sa tatlumpu't dalawang aklatang pamilya ng 'Lungsod ng 333 Santo'. Idinagdag niya, "Pinoprotektahan ang mga iyon hanggang ngayon." Idinagdag din niya na dahil sa napakalaking pagpupunyagi ng isang indibidwal, inihatid din sa kaligtasan ang dalawang daang libong pang manuskrito.

Wika

Kahit na Pranses ang opisyal na wika ng Mali, nagsasalita ang karamihan sa mga naninirahan sa Timbuktu ngayon ng Koyra Chiini, isang wikang Songhay na nagsisilbi rin bilang karaniwang wika. Bago ang paghihimagsik ng Tuareg noong 1990-1994, kinakatawan ang Arabeng Hassaniya at Tamashek ng 10% bawat isa sa 80% na dominasyon ng wikang Koyra Chiini. Dahil sinasalita ang Tamashek ng Ikelano at etnikong Tuaregs, humina ang paggamit nito ng pagpapatalsik ng maraming mga Tuareg kasunod ng paghihimagsik, na nagtataas ng pangingibabaw ng Koyra Chiini.

Ang Wikang Arabe, na ipinakilala kasama ng Islam noong ika-11 siglo, ay higit sa lahat ang wika ng mga iskolar at relihiyon, katulad sa Latin sa Kristiyanismong Kanluranin. Bagaman snasalitaa ng Bambara ng grupong etniko na pinakamarami sa Mali, nakakulong ang mga taong Bambara sa timog ng bansa. Sa pamamagitan ng pagpapabuti ng suludkayarian na nagbibigay ng daan sa Timbuktu sa mas malalaking lungsod sa Timuging Mali, dumami ang paggamit ng Bambara sa lungsod hanggang sa kalayaan ng Azawad.

Suludkayarian

Nang walang mga riles sa Mali bukod sa Daambakal ng Dakar-Niger hanggang sa Koulikoro, ang daan sa Timbuktu ay sa pamamagitan ng kalsada, bangka o, mula noong 1961, sasakyang panghimpapawid. Tuwing nagkaroon ng mataas na lebel ng tubig sa Niger mula Agosto hanggang Disyembre, nagpapatakbo nang lingguhan ang mga lantsang pantawid ng Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) ng isang bahagi mula sa Koulikoro hanggang ilawod ng Gao. Kinakailangan din ang mataas na tubig ng mga pinasse (malaking motorisadong piraguwa), na nakatsarter o pampubliko, na maglakbay pataas at pababa sa ilog.

Dumadating ang kapwang lantsang pantawid at pinasse sa Korioumé, daungan ng Timbuktu, na konektado sa sentro ng lungsod sa pamamagitan ng 18 kilometrong (11 milya) aspaltadong daan na bumabagtas sa Kabara. Noong 2007, naibalik sa dating kalagayan ang daan sa tradisyunal na daungan ng Timbuktu, Kabara, ng isang proyekto na pinondohan ng Libya na nagdraga ng 3 kilometrong (2 milya) mabanlikang kanal na kumukonekta sa Kabara at sa isang braso ng Ilog Niger. Nakakaabot na ngayon ang mga lantsang pantawid at pinasse ng COMANAV sa daungan kapag bumabaha ang ilog.

Salat ang koneksyon ng Timbuktu sa kalambatang kalsada ng Mali kung saan kalsadang dumi lang ang mayroon sa mga kapitbahayan. Kahit na maaaring tawiran ang Ilog Niger sa pamamagitan ng lantsa sa Korioumé, hindi mas mabuti ang mga kalsada sa timog ng ilog. Gayunpaman, itinatayo ang isang bagong aspaltado na daan mula sa Niono patungo sa Timbuktu na tumatakbo sa hilaga ng Delta ng Panloob na Niger. Bumabagtas ang 565 kilometrong (353 mi) daan sa Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré at Goundam. Tinustusan ang nakumpletong 81 kilometrong (50 mi) seksyon mula sa Niono patungo sa maliit na nayon ng Goma Coura ng Millennium Challenge Corporation. Maglilingkod ang bagong seksyong ito sa pag-unlad ng sistemang irigasyon ng Alatona ng Office du Niger. Ang 484 kilometro (301 mi) seksyon sa pagitan ng Goma Coura at Timbuktu ay Pinopondohan ng Pondo ng Pagpapaunlad ng Europa.

Pinaglilingkuran ang Paliparang Timbuktu sa pamamagitan ng kapwang Air Mali at Mali Air Express, na naglalaan ng mga lipad papunta at mula sa Bamako, Gao at Mopti. Ang kanyang 6,923 talampakang (2,110 m) patakbuhan sa 07/25 patakbuhang satungo ay maliwanag at aspaltado.

Sa kalinangang tanyag

Sa imahinasyon ng mga Europeo at Hilagang Amerikano, isang mahiwagang lugar ang Timbuktu: natuklasan ng isang 2006 na survey ng 150 mga batang Briton na hindi naniniwala ang 34% na mayroong bayang ganoon, habang itinuturing ng natitirang 66% na "isang lugar ng kathang-isip" ito. Inaamin ang pag-iisip na ito sa panitikan na naglalarawan ng kasaysayan ng Aprika at mga relasyon ng Aprikano at Europeo. Madalas na itinuturing ang Timbuktu bilang isang napakalayong lugar, sa kanluraning kalinagang tanyag.

Nakasalalay ang pinagmulan ng mistipikasyong ito sa kagalakan na dinala sa Europa sa pamamagitan ng mga maalamat na kwento, lalo na ang mga kwento ni Leo Africanus: nakatuon lamang ang mga sangguniang Arabe sa mga mas mayamang lungsod sa rehiyon ng Timbuktu, tulad ng Gao at Walata. Sa Kanlurang Aprika ang lungsod ay may imahe na inihambing sa pananaw ng Europa sa Atenas. Samakatuwid, Europeong larawan ang larawan ng lungsod bilang ang ehemplo ng distansya at misteryo.

Hindi pinansin ang mga makalupang paglalarawan ni Africanus at nagsilbing katalista ang mga kwento ng magagandang kayamanan para sa mga manlalakbay upang bisitahin ang hindi maaabot na lunsod – na may kilalang Pranses na explorer na si René Caillié na naglalarawan sa Timbuktu bilang "isang tumpok ng hindi kaakit-akit na bahay na gawa sa lupa". Nang binuksan, inamin ng maraming mga manlalakbay na ang hindi tamang paglalarawan ng "Aprikanong El Dorado". Nagbago ang kaganapang ito sa reputasyon ng lungsod – mula sa pagiging tanyag dahil sa ginto nito sa pagiging tanyag dahil sa lokasyon at misteryo nito: ang paggamit sa ganitong kahulugan mula noong 1863, binabanggit ngayon ang Timbuktu ng mga diksyunaryong Ingles bilang isang talinghaga para sa anumang malayong lugar.

Sa "Scales of Gold" (1991), ang ikaapat na aklat sa serye ng House of Niccolo ni Dorothy Dunnett, pumunta ang mga pangunahing tauhan sa Aprika noong 1464-1467 para maghanap ng ginto. Makikita nila ang intelektwal at espirituwal na kayamanan ng Timbuktu na magbabago sa kanila.

Sa orihinal na 1932 na rekord ng sikat na kantang tabing-dagat na "The Sun Has Got His Hat On", naglalaman ang pangalawang taludtod ng mga linyang: "[The Sun's] been tanning niggers out in Timbuktu / Now he's coming back to do the same to you! [Nagpapaitim (ang araw) ng mga negro sa labas sa Timbuktu / Babalik siya ngayon para gawin din 'to sa'yo] Dahil sa kontrobersyal na kalagayan ng lahing palayaw na "nigger", lumitaw ang kontrobersya kapag tinutugtog ang awit na ito at iminungkahi ang iba't ibang kapalit, kabilang ang "negroes" at "nilutong mani"

Matatagpuan ang katulad na mga paggamit ng lungsod sa mga pelikula, kung saan ginamit ito upang ipahiwatig na hindi matatagpuan ang isang lugar, isang tao o isang kalakal – sa isang Olandeng komikong subseye ng Donald Duck na nakatagpo sa Timbuktu, ginagamit ni Donald Duck ang lungsod bilang kanlungan, at sa 1970 animadong feature ng Disney na The Aristocats, mananakot si Edgar, ang mayordomong kontrabida ng kwento, kay Thomas O'Malley, Duchess, Marie, Toulouse, at Berlioz na ipapadala sila sa Timbuktu pero ililigtas sila ng kaibigan ni Thomas O'Malley at ipapadala doon si Edgar mismo. Maling ibinanggit na nasa Pransesang Aprikang Ekwatoryal, sa halip ng Pransesang Aprikang Kanluranin.

Binaliktad ni Ali Farka Touré ang estereotipo: "For some people, when you say 'Timbuktu' it is like the end of the world, but that is not true. I am from Timbuktu, and I can tell you that we are right at the heart of the world. [Para sa ilang mga tao, kapag sinabi mo na 'Timbuktu' tulad ito ng dulo ng mundo, ngunit hindi totoo 'yan. Ako'y mula sa Timbuktu, at masasabi ko sa'yo na tayo'y nasa gitna ng mundo.]"

Magkakambal na bayan – magkakapatid na lungsod

Isang kapatid na lungsod ang Timbuktu sa mga sumusunod na lungsod:

• Chemnitz, Alemanya
• Hay-on-Wye, Gales, Reyno Unido
• Kairuan, Tunisia
• Marrakech, Moroko
• Saintes, Pransiya
• Tempe, Arizona, Estados Unidos

Tingnan din

• Talaan ng mga lungsod sa Mali

Mga sanggunian

• Abitbol, Michel (1979), Tombouctou et les Arma: de la conquête marocaine du Soudan nigérien en 1591 à l'hégémonie de l'empire Peulh du Macina en 1833 (sa Pranses), Paris: Maisonneuve & Larose, ISBN 978-2-7068-0770-1.
• Barth, Heinrich (1857), Travels and discoveries in North and Central Africa: Being a journal of an expedition undertaken under the auspices of H. B. M.'s government, in the years 1849–1855. (3 Vols), New York: Harper & Brothers. Google books: Volume 1, Volume 2, Volume 3.
• Black, Crofton (2002), "Leo Africanus's "Descrittione dell'Africa" and its sixteenth-century translations", Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 65: 262–272, doi:10.2307/4135111, JSTOR 4135111.
• Caillié, Réné (1830), Travels through Central Africa to Timbuctoo; and across the Great Desert, to Morocco, performed in the years 1824–1828 (2 Vols), London: Colburn & Bentley. Google books: Volume 1, Volume 2.
• Cleaveland, Timothy (2008), "Timbuktu and Walata: lineages and higher education", in Jeppie, Shamil; Diagne, Souleymane Bachir (mga pat.), The Meanings of Timbuktu (PDF), Cape Town: HSRC Press, pp. 77–91, ISBN 978-0-7969-2204-5, inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong 2021-04-24, nakuha noong 2019-04-19.
• Dubois, Felix (1896), Timbuctoo the mysterious, White, Diana (trans.), New York: Longmans.
• Fage, J.D. (1956), An Introduction to the History of West Africa, London: Cambridge University Press, p. 22
• Hacquard, Augustin (1900), Monographie de Tombouctou, Paris: Société des études coloniales & maritimes. Also available from Gallica.
• Heath, Jeffrey (1999), A Grammar of Koyra Chiini: the Songhay of Timbuktu, Berlin: Walter de Gruyter, ISBN 9783110162851.
• Houdas, Octave (ed. and trans.) (1901), Tedzkiret en-nisiān fi Akhbar molouk es-Soudān (sa Pranses), Paris: E. Laroux. The anonymous 18th century Tadhkirat al-Nisyan is a biographical dictionary of the pashas of Timbuktu from the Moroccan conquest up to 1750.
• Hunwick, John O. (2000), "Timbuktu", Encyclopaedia of Islam. Volume X (2nd pat.), Leiden: Brill, pp. 508–510, ISBN 978-90-04-11211-7.
• Hunwick, John O. (2003), Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sadi's Tarikh al-Sudan down to 1613 and other contemporary documents, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-12560-5. First published in 1999 as ISBN 90-04-11207-3.
• Imperato, Pascal James (1989), Mali: A Search for Direction, Boulder CO: Westview Press, ISBN 978-1-85521-049-3.
• Insoll, Timothy (2002), "The Archaeology of Post Medieval Timbuktu" (PDF), Sahara, 13: 7–22, inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong 8 March 2012 {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (tulong).
• Insoll, Timothy (2004), "Timbuktu the less Mysterious?" (PDF), in Mitchell, P.; Haour, A.; Hobart, J. (mga pat.), Researching Africa's Past. New Contributions from British Archaeologists, Oxford: Oxbow, pp. 81–88, inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong 2012-03-08, nakuha noong 2019-04-19.
• James Grey Jackson (1820), An Account of Timbuctoo and Housa, Territories in the Interior of Africa By El Hage Abd Salam Shabeeny, London: Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown {{citation}}: Check |author= value (tulong)CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link).
• Jeppie, Shamil (2008), "Re/discovering Timbuktu", in Jeppie, Shamil; Diagne, Souleymane Bachir (mga pat.), The Meanings of Timbuktu (PDF), Cape Town: HSRC Press, pp. 1–17, ISBN 978-0-7969-2204-5, inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong 2021-04-24, nakuha noong 2019-04-19.
• Kaba, Lansine (1981), "Archers, Musketeers, and Mosquitoes: The Moroccan Invasion of the Sudan and the Songhay Resistance (1591–1612)", Journal of African History, 22 (4): 457–475, doi:10.1017/S0021853700019861, JSTOR 181298, PMID 11632225.
• Kâti, Mahmoûd Kâti ben el-Hâdj el-Motaouakkel (1913), Tarikh el-fettach ou Chronique du chercheur, pour servir à l'histoire des villes, des armées et des principaux personnages du Tekrour (sa Pranses), Houdas, O., Delafosse, M. ed. and trans., Paris: Ernest Leroux. Also available from Aluka but requires subscription.
• Leo Africanus (1896), The History and Description of Africa (3 Vols), Brown, Robert, editor, London: Hakluyt Society. A facsimile of Pory's English translation of 1600 together with an introduction and notes by the editor. Internet Archive: Volume 1, Volume 2, Volume 3
• Levtzion, Nehemia (1973), Ancient Ghana and Mali, London: Methuen, doi:10.5555/AL.CH.DOCUMENT.sip100013 (di-aktibo 2019-02-22), ISBN 978-0-8419-0431-6 {{citation}}: Check |doi= value (tulong)CS1 maint: DOI inactive as of Pebrero 2019 (link). Link requires subscription to Aluka.
• Levtzion, Nehemia; Hopkins, John F.P., mga pat. (2000), Corpus of Early Arabic Sources for West Africa, New York, NY: Marcus Weiner Press, ISBN 978-1-55876-241-1. First published in 1981 by Cambridge University Press, ISBN 0-521-22422-5.
• McIntosh, Susan Keech; McIntosh, Roderick J. (1986), "Archaeological reconnaissance in the region of Timbuktu", National Geographic Research, 2: 302–319.
• Miner, Horace (1953), The primitive city of Timbuctoo, Princeton University Press, doi:10.5555/AL.CH.DOCUMENT.sip200008 (di-aktibo 2019-02-22) {{citation}}: Check |doi= value (tulong)CS1 maint: DOI inactive as of Pebrero 2019 (link). Link requires subscription to Aluka. Reissued by Anchor Books, New York in 1965.
• Park, Douglas (2010), "Timbuktu and its prehistoric hinterland", Antiquity, 84 (326): 1076–1088, doi:10.1017/S0003598X00067090.
• Park, Douglas (2011), Climate Change, Human Response and the Origins of Urbanism at Prehistoric Timbuktu, New Haven: PhD thesis, Yale University, Department of Anthropology.
• Saad, Elias N. (1983), Social History of Timbuktu: The Role of Muslim Scholars and Notables 1400–1900, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-24603-3.

Karagdagang pagbabasa

 

• es-Sadi, Abderrahman (1898–1900), Tarikh es-Soudan, Houdas, Octave ed. and trans., Paris: E. Leroux. (Vol. 1 contains the Arabic text, Vol. 2 contains a translation into French). Internet Archive: Volume 1; Volume 2; Gallica: Volume 2.
• Beaumier, Auguste (1870), "Premier établissement des israélites à Timbouktou", Bulletin de la Société de Géographie, 5th series (sa Pranses), 19: 345–370.
• Cisse, Mamadou (2011), Archaeological Investigations of Early Trade and Urbanism at Gao Saney (Mali), PhD Thesis, Rice University, Department of Anthropology.
• Dunn, Ross E. (2005), The Adventures of Ibn Battuta, University of California Press, ISBN 978-0-520-24385-9. Originally published in 1986, ISBN 0-520-05771-6.
• Gramont, Sanche de (1976), The Strong Brown God: The story of the Niger River, Boston: Houghton Mifflin, ISBN 978-0-395-25224-6.
• Hunwick, John O.; Boye, Alida Jay; Hunwick, Joseph (2008), The Hidden Treasures of Timbuktu: Historic city of Islamic Africa, London: Thames and Hudson, ISBN 978-0-500-51421-4.
• Joffre, Joseph (1895), Opérations de la colonne Joffre avant et après l'occupation de Tombouctou (sa Pranses), Paris: Berger-Levrault.
• Joffre, Joseph; Dimnet, Ernest (ed. and trans.) (1915), My March to Timbuctoo, New York City: Druffield.
• Kryza, Frank T. (2006), The race for Timbuktu: In search of Africa's city of gold, New York City: Harper Collins, ISBN 978-0-06-056064-5.
• Masonen, Pekka (2000), The Negroland Revisited: Discovery and Invention of the Sudanese Middle Ages, Helsinki: Finnish Academy of Science and Letters, ISBN 978-951-41-0886-0.
• Mauny, Raymond (1961), Tableau géographique de l'ouest africain au moyen age, d'après les sources écrites, la tradition et l'archéologie (sa Pranses), Dakar: Institut français d'Afrique Noire.
• McIntosh, Roderick J. (2008), "Before Timbuktu: Cities of the elder world", in Jeppie, Shamil; Diagne, Souleymane Bachir (mga pat.), The Meanings of Timbuktu (PDF), Cape Town: HSRC Press, pp. 31–43, ISBN 978-0-7969-2204-5, inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong 2020-09-27, nakuha noong 2019-04-19.
• Morse, Jedidiah; Morse, Richard C. (1823), "Tombuctou", A New Universal Gazetteer (4th pat.), New Haven: S. Converse {{citation}}: Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (tulong)
• Park, Douglas; Coutros, Peter; Abdallahi, Mohamoud; Ould Sidi, Ali (2010), Rapport sur la troisiéme champagne de research à Tombouctou préhistorique (sa Pranses), Field Report to the Direction Nationale du Patrimoine Culturel, Bamako{{citation}}: CS1 maint: location missing publisher (link).
• Park, Douglas; Coutros, Peter; Kone, Useman (2009), Rapport sur la deuxiéme champagne de research à Tombouctou préhistorique (sa Pranses), Field Report to the Direction Nationale du Patrimoine Culturel, Bamako{{citation}}: CS1 maint: location missing publisher (link).
• Park, Douglas; Togola, Boubacar (2008), Rapport sur la première campagne de recherche à Tombouctou préhistorique (sa Pranses), Field Report to the Direction Nationale du Patrimoine Culturel, Bamako{{citation}}: CS1 maint: location missing publisher (link).
• Staros, Kari A. (1996), Route to Glory: The Developments of the Trans-Saharan and Trans-Mediterranean Trade Routes, SI University Honor Theses.
• Trimingham, John Spencer (1962), A History of Islam in West Africa, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-285038-6.
• Antonson, Rick (2013), To Timbuktu for a Haircut, Skyhorsepublishing.

Mga kawing panlabas

• Timbuktu – Ancient History Encyclopedia
• "Timbuktu" . Encyclopædia Britannica (sa Ingles). Bol. 26 (11 pat.). 1911.Encyclopædia Britannica. 26 (11th ed.). 1911.
• Jeppie, Ahamil "A Timbuktu book collector between the Mediterranean and Sahel", Video of a presentation given at the conference The southern shores of the Mediterranean and beyond: 1800 – to the present held at the University of Minnesota in April 2013.
• [2] Naka-arkibo 2019-03-27 sa Wayback Machine. – contains information on the archaeological projects targeting the Iron Age occupation of Timbuktu
• Ancient West Africa's Megacities – contains video footage of Timbuktu's Iron Age occupation
• Islamic Manuscripts from Mali, Library of Congress – fuller presentation of the same manuscripts from the Mamma Haidara Commemorative Library
• Timbuktu materials in the Aluka digital library
• Timbuktu manuscripts: Africa's written history unveiled, The UNESCO Courier, 2007-5, pp. 7–9
• Ancient chroniclers of West Africa's past; journeys of discovery through the 'country of the black people', The UNESCO Courier, October 1959
• Timbuktu on Global Heritage Network – early warning and threat monitoring system for endangered cultural heritage sites
• Presentation showing images of Timbuktu Naka-arkibo 2019-04-17 sa Wayback Machine.
• ArchNet.org. "Timbuctu". Cambridge, Massachusetts, USA: MIT School of Architecture and Planning. Inarkibo mula sa ang orihinal noong 14 Abril 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (tulong)