Wikipedia

Bicol

rehiyon ng Pilipinas
(Idinirekta mula sa Rehiyon ng Bicol)
Para sa ibang kagamitan, tingnan ang Bikol.

Ang Bicol (binabaybay ding Bikol; tinatawag ding Kabikulan at Rehiyon 6) ay isa sa 17 mga rehiyon ng Pilipinas. Binubuo ang Bicol ng anim na lalawigan sa Tangway ng Bikol, ang pinakatimog-silangang bahagi ng pulo ng Luzon, at ng dalawang pulong lalawigan malapit sa tangway. Ang Lungsod ng Legazpi † ang kabisera, sentro ng pulitika at administrasyon ng rehiyon,[3][4] samantalang ang Lungsod ng Naga naman ang sentro ng relihiyon, edukasyon, ekonomiya, industriya at ekonomiya sa rehiyon.[5][6][7][8][9]

Bicol
Region
Paikot sa kanan mula sa itaas: Mayon Volcano, Calaguas Islands, Ateneo de Naga University Church, Caramoan National Park, Legazpi Cathedral
Palayaw: 
Home of the Uragons
Awit: Bicol Regional March
Location in the Philippines
Location in the Philippines
OpenStreetMap
Map
Mga koordinado: 13°30′N 123°20′E / 13.5°N 123.33°E / 13.5; 123.33
Country Pilipinas
Island groupLuzon
Regional center
and largest city		Lungsod ng Legazpi, Albay
Lawak
 • Kabuuan18,155.82 km2 (7,010.00 milya kuwadrado)
Pinakamataas na pook2,463 m (8,081 tal)
Populasyon
 (senso ng 2020)[1]
 • Kabuuan6,082,165
 • Kapal330/km2 (870/milya kuwadrado)
Sona ng orasUTC+8 (PST)
Kodigo ng ISO 3166PH-05
Provinces
Independent cities
Component cities
Municipalities107
Barangays3,471
Cong. districts16
Languages
  • Bikolano
  • Mga wikang Bisaya
  • Tagalog
  • English
GDP (2023)₱701.72 billion
$12.61 billion[2]
Growth rateIncrease (4.58%)[2]
HDIIncrease 0.687 (Medium)
HDI rank13th in the Philippines (2019)
Websaytdilgbicol.org

Heograpiya

baguhin

Matatagpuan ang Kabikulan sa pinakatimog na dulo ng Luzon, ang pinakamalaking pulo sa kapuluan ng Pilipinas. Ang kabuuang sukat ng lupa ng rehiyon ay nasa 18,054.3 km2 (6,970.8 mi kuw),[10] na 5.9% ng kabuuang sukat ng lupa ng buong bansa. Nasa 69.3% ng kabuuang lupa ay maaaring tirahan samantalang ang nalalabing 30.7% ay binubuo ng mga kagubatan.[11]

Naghahanggan ang rehiyon sa Look ng Lamon sa hilaga, sa Dagat Pasipiko sa silangan, sa Dagat Sibuyan at Golpo ng Lagay sa kanluran. Ang pinakahilagang lalawigan ng rehiyon, ang Camarines Norte, ay naghahanggan sa hilaga sa lalawigan ng Quezon, na nag-uugnay sa rehiyon sa ibang bahagi ng Luzon.[11]

Ang mga lalawigan na bumubuo sa rehiyon ay ang mga sumusunod:


Ang Rehiyon V ay isang tangway. Makikita sa mapa na halos napapalibutan ito ng tubig. Dahil dito, ang mga pamayanang malapit sa tubig ay umaasa nang malaki sa pangingisda.

May mga yamang mineral din ang rehiyong ito. Ang paracale sa Camarines Norte ay pangunahing tagapagmina ng ginto at tanso. Minimina rin sa ibang bahagi ng rehiyon ang marmol, pilak, bakal, karbon, chromite, manganese at abaka. Mayaman din ito sa mga magagandang tanawin tulad ng Bulkang Mayon ng Albay.

Kasaysayan

baguhin
 
Nueva Cáceres 1854, makabagong Naga, Camarines Sur

Ang rehiyon ng Bicol ay kilala bilang Ibalong, na may iba't ibang interpretasyon na maaaring magmula sa ibalio, na nangangahulugang "dalhin sa kabilang panig"; ibalon, na nangangahulugang "mga tao mula sa kabilang panig" o "mga tao na magiliw at nagbibigay ng mga regalo sa mga bisita upang ipabalik sa kanilang mga tahanan"; o bilang isang pagbabago ng Gibal-ong, isang sitio ng Magallanes, Sorsogon kung saan unang dumating ang mga Kastila noong 1567. Ang Ilog Bicol ay unang binanggit sa mga dokumentong Kastila noong 1572. Tinawag din ang rehiyon bilang Los Camarines matapos ang mga kubo na natagpuan ng mga Kastila sa Camalig, Albay. Walang mga fossil ng prehistorikong hayop na natagpuan sa Bicol at ang kasaysayan ng mga unang nanirahan dito ay nananatiling hindi tiyak. Ang mga Aeta mula sa Camarines Sur hanggang Sorsogon ay nagmumungkahi na may mga katutubong nanirahan dito noon pa man, ngunit ang pinakamaagang ebidensya ay mula sa buhay noong kalagitnaan hanggang huling bahagi ng Neolitiko.[12]

Ang sistema ng barangay (bayan) ay umiiral na noong 1569. Walang mga tala na nagpapakita ng pagkakaroon ng pamamahala ng Islam o anumang awtoridad na lumampas sa datu (pinuno). Ang pamumuno bago ang kolonisasyon ay nakabatay sa lakas, tapang, at talino. Ang mga katutubo ay tila hindi makialam sa politika. Kaya, ang impluwensya ng datu ay pinakamahalaga sa panahon ng mga krisis tulad ng digmaan. Sa ibang pagkakataon, ang maagang lipunang Bicol ay nanatiling nakasentro sa pamilya, at ang pinuno ay ang pinuno ng pamilya.

Ang impluwensiya ng mga Kastila sa Bicol ay pangunahing dulot ng mga pagsusumikap ng mga misyonaryong Kastila mula sa Agustino at Franciscan na orden. Ang mga unang simbahan sa Bicol, ang Simbahan ng San Francisco, at ang Katedral ng Naga, parehong nasa Lungsod ng Naga, pati na rin ang Simbahan ng Banal na Krus sa Nabua, Camarines Sur, ay itinatag ng Banal na Orden ng mga Pransiskano. Isa sa mga pinakamatandang diocese sa Pilipinas, ang Arsidiyosesis ng Cáceres, ay itinatag din sa Rehiyon ng Bicol. Sa panahong ito, ang Bicol ay pinalamutian ng maraming astilleros (mga dockyard) na nakatuon sa paggawa ng mga Manila Galleons, ang pinakamabigat na barko sa kanilang panahon, mula sa mga lokal na kagubatan ng kahoy at ang mga Manila Galleons na ito ay responsable sa kalakalan sa pagitan ng Asya at Amerika.[13] Ang Bicol ay mayroon ding mga pamayanan at impluwensiya ng Latin-Amerika na karamihan ay nagmula sa Mexico dahil sa kasaganaan ng sili na taniman sa lugar, na may pinagmulan sa Mexico.[14] Kilala ang lutuing Bicolano sa pagkahilig nito sa maanghang na pagkain.[15] Gayunpaman, sa kabila ng lahat ng ito, ang rehiyon ay naging isa sa pinakamahirap sakupin ng mga Kastila, Amerikano, at Hapones dahil sa matinding pagtutol ng mga tao.[15]


Mga Lungsod

baguhin

Ang rehiyon ay may isang independiyenteng lungsod ng komponente, ang Naga, at anim na mga lungsod ng komponente – Iriga, Legazpi, Ligao, Lungsod ng Masbate, Lungsod ng Sorsogon, at Tabaco. Ang Masbate at Sorsogon ay mga lungsod sa kanilang mga katulad na lalawigan.

  •  †  Sentro ng rehiyon
Lungsod Populasyon (2020) Laki[16] Densidad Uri ng Lungsod Kategorya ng Kita Lalawigan
km2 sq mi /km2 /sq mi
Lungsod ng Iriga 114,457 137.35 53.03 830 2,100 Komponente 4th Camarines Sur
† Lungsod ng Legazpi 209,533 153.70 59.34 1,400 3,600 Komponente 1st Albay
Ligao 118,096 246.75 95.27 480 1,200 Komponente 4th Albay
Lungsod ng Masbate 104,522 188.00 72.59 560 1,500 Komponente 4th Masbate
Naga 209,170 84.48 32.62 2,500 6,500 Independiyenteng komponente 1st Camarines Sur
Lungsod ng Sorsogon 182,237 276.11 106.61 660 1,700 Komponente 2nd Sorsogon
Lungsod ng Tabaco 140,961 117.14 45.23 1,200 3,100 Komponente 4th Albay

Mga Lalawigan

baguhin
 
Mga Lalawigan ng Bicol

Ang rehiyon ay binubuo ng anim na lalawigan: Albay, Camarines Norte, Camarines Sur, Sorsogon at mga pulo-lalawigan ng Catanduanes at Masbate, 107 Munisipalidad at 3,471 Barangay.

Noong 2020, ang Camarines Sur ang pinakamalaking lalawigan sa rehiyon sa laki ng lupa at populasyon, na may lawak na 5,481.6 km2 (2,116.5 mi kuw) o mga 30.4% ng kabuuang lawak ng lupain at populasyon na 2,068,244. Ang Catanduanes naman ang pinakamaliit sa laki at populasyon, na may lawak na 1,511.5 km2 (583.6 mi kuw) o 8.4% ng kabuuang rehiyonal na lawak at populasyon na 271,879.

Lalawigan Kabesera Populasyon (2020) Lawak[17] Densidad Mga Lungsod Muni. Barangay
km2 sq mi /km2 /sq mi
Padron:Country data Albay Lungsod ng Legazpi 22.6% 1,374,768 2,574.91 994.18 530 1,400 3 15 720
Padron:Country data Camarines Norte Daet 10.4% 629,699 2,277.93 879.51 280 730 0 12 282
Padron:Country data Camarines Sur Pili 34.0% 2,068,244 5,511.90 2,128.16 380 980 2 35 1,063
Padron:Country data Catanduanes Virac 4.5% 271,879 1,492.16 576.13 180 470 0 11 315
Padron:Country data Masbate Masbate City 14.9% 908,920 4,138.56 1,597.91 220 570 1 21 550
Padron:Country data Sorsogon Sorsogon City 13.6% 828,655 2,119.01 818.15 390 1,000 1 14 541
Kabuuan 6,082,165 18,114.47 6,994.04 340 880 7 107 3,471

• Kasama sa mga bilang ng Camarines Sur ang independent component city ng Naga.

Mga Gobernador at Bise-Gobernador

baguhin
Lalawigan Larawan Gobernador Partido Politikal Bise-Gobernador
 
Albay
   Edcel Greco Alexander B. Lagman style="width: 5px; background-color: #0D5F31;" data-sort-value="Partido Federal ng Pilipinas" | PFP Baby Glenda O. Bongao
 
Camarines Norte
   Ricarte "Dong" Padilla style="width: 5px; background-color: #9683EC;" data-sort-value="Aksyon Demokratiko" | Aksyon Joseph Ascutia
Camarines Sur
   Vincenzo Luigi Villafuerte style="width: 5px; background-color: #ffd700;" data-sort-value="Partido Demokratiko Pilipino-Lakas ng Bayan" | PDP-Laban Salvio Patrick Fortuno Jr.
 
Catanduanes
   Joseph Cua style="width: 5px; background-color: #4AA02C;" data-sort-value="Nationalist People's Coalition" | NPC Peter Cua
 
Masbate
   Antonio Kho style="width: 5px; background-color: #ffd700;" data-sort-value="Partido Demokratiko Pilipino-Lakas ng Bayan" | PDP-Laban Elisa Olga T. Kho
 
Sorsogon
   Boboy Hamor style="width: 5px; background-color: #4AA02C;" data-sort-value="Nationalist People's Coalition" | NPC Krunimar Antonio Escudero II

Relihiyon

baguhin

Ang karamihan sa mga Bikolano ay debotong Romano Katoliko dahil sa pananakop ng mga Espanyol at ang kanilang pagpapalaganap ng relihiyon sa bansa. Araw-araw ipinagdiriwang ang Misa Katolika sa maraming simbahan sa Rehiyon ng Bicol.[18][1][19]

Sa kasalukyan panahon ang rehiliyon ng buong rehiyon nananatiling matatag sa pananampalatayang Romano Katoliko, kung saan ang karamihan ng populasyon ay kabilang dito. Ang relihiyong Katoliko ang may pinakamalaking bilang ng mga tagasunod kumpara sa ibang bahagi ng Pilipinas. Lumago ang Simbahang Katoliko sa Rehiyong Bicol sa pamamagitan ng pagsisikap ng mga obispo mula sa Nueva Caceres (Lungsod ng Naga) mula ika-17 siglo hanggang sa Himagsikang Pilipino noong 1898.

Ang Lungsod ng Naga ang itinuturing na sentro ng relihiyon sa Rehiyong Bicol at ang luklukan ng isa sa pinakamatandang diyosesis sa Pilipinas, ang Arkidiyosesis ng Caceres. Kasama rin sa iba pang mga diyosesis sa rehiyon ang Diyosesis ng Legazpi, Sorsogon, Daet, Masbate, Libmanan, at Virac.[20]

Ang mga pista (pista ng mga santo) ay taunang pagdiriwang ng mga parokya, mula sa isang simpleng pista sa baryo bilang parangal sa patron para sa masaganang ani, hanggang sa mas malaking pistang bayan bilang pagpaparangal sa isang himala ng santo. Mayroon ding mga diyosesanong pista tulad ng pista ng Mahal na Birhen ng Kaligtasan, pati na rin ang pang-rehiyong pagdiriwang ng Pista ng Mahal na Birhen ng Peñafrancia—ang pinakamalaking debosyon sa Mahal na Birhen sa buong Asya. Ito ay isang linggong pagdiriwang bilang pagpupugay sa Mahal na Birheng Maria, na kinikilala bilang "Patrona ng Kabikulan."

Sa Luzon, ang Rehiyong Bicol ang may pinakamataas na bilang ng mga lalaking pumapasok sa seminaryo upang maging pari, at mga babaeng pumapasok sa buhay relihiyoso bilang madre. Ito ay maaring maiugnay sa mga institusyong tulad ng Holy Rosary Minor Seminary, Daughters of Mary, at Daughters of Charity Convents sa Lungsod ng Naga.[21][22]

Sinaunang Paniniwala ng mga Bikolnon

baguhin

Ang katutubong paniniwalang panrelihiyon ng mga taga Sinaunang Bikol at ng iba't ibang pangkat-etniko sa bansa, ay sumusunod sa animismo. Ang mga katutubong paniniwalang ito ay binubuo ng iba't ibang lokal na tradisyon ng pagsamba na nakatuon sa mga anito (espiritu ng Ninuno) at diwata (mga espiritu ng kalikasan at mga bathala)[23][24]

Mga Diwata at mga bathala

baguhin

Bago pa man dumating ang mga mananakop, ang rehiyon ay mayroon nang sinaunang na sistemang panrelihiyon na kinabibilangan ng iba't ibang diyos at diyosa na kung tawagin ay mga diwata. Kabilang sa mga ito ang mga sumusunod:

Gugurang – Ang kataas-taasang diyos, diwata ng mga diwata. Siya na minsan ay bumababa mula langit at naninirahan sa loob ng Bundok Mayon. Siya ang nagbabantay at nagpoprotekta ng banal na apoy, na palaging sinusubukang nakawin ng kanyang kapatid na si Asuang. Kapag sumusuway ang mga tao sa kanyang mga utos, gumagawa ng kasalanan, o nagiging masama, pinapaputok niya ang lava ng Mayon bilang babala upang ituwid nila ang kanilang landas. May isinagawang ritwal para sa kanya noon ang mga sinaunang Bikolano na tinatawag na Atang.[25][26]

Linti - Ang diwata ng kidlat na alagad ni Gugurang.[27]

Dalogdog - Ang diwata ng kulog, kapatid ni Linti.[27]

Asuang – Ang masamang diyos na laging sumusubok nakawin ang banal na apoy ng Bundok Mayon mula kay Gugurang. Minsan siyang tinatawag na Aswang at naninirahan sa loob ng Bundok Malinao. Bilang diyos ng kasamaan, siya ang nagdadala ng mga sakuna at nagtutulak sa mga tao na gumawa ng kasalanan.[25][26]

Haliya – Ang diyosa ng liwanag ng buwan at matinding kaaway ni Bakunawa. Siya ang tagapagtanggol ni Bulan, ang diyos ng buwan. Ang kanyang kulto ay binubuo ng mga kababaihan. Mayroon ding ritwal na sayaw na ipinangalan sa kanya, na isinasagawa bilang proteksyon laban kay Bakunawa.[28][29]

Bulan – Ang sinaunang diwata ng Buwan ng mga Bikolano.[30] Si Bulan ang diyos ng buwan, inilalarawan bilang isang batang lalaki na may pambihirang kagandahan. Dahil sa kanyang anyo, nagpapahinahon siya ng mababangis na hayop at mabagsik na sirena (Magindara). May malalim siyang pagmamahal kay Magindang, ngunit palaging tumatakas upang hindi siya mahuli. Nahihiya siya sa lalaking kanyang iniibig. Kapag nahuli siya ni Magindang, palaging sumasaklolo si Haliya upang palayain siya.[28]

Magindang – Ang diyos ng dagat at ng lahat ng nilalang dito. Siya ay may malalim na damdamin para kay Bulan at patuloy na hinahabol ito, bagama’t hindi niya kailanman mahuli. Dahil dito, ipinapaliwanag ng mga Bikolano na ito ang dahilan kung bakit tumatataas ang alon upang maabot ang buwan. Sa tuwing mahuhuli niya si Bulan, palaging sumasaklolo si Haliya upang palayain ito.

Okot – Ang diyos ng kagubatan at patron pangangaso.

Onos - diyos ng bagyo, baha at delubyo[31]

Bakunawa – Isang higanteng diyos ng dagat na mukhang hito o ahas. Siya ang itinuturing na sanhi ng duyog o eklipse, ang lumalamon sa araw at buwan, at ang matinding kalaban ni Haliya. Layunin niyang lunukin si Bulan, ngunit ipinangako ni Haliya na poprotektahan ang diyos ng buwan magpakailanman.[32]

Kanlaon - Ang masamang diyos ng apoy at pagkawasak kalaban ni Gugurang at batala, siya rin ang masamang diyos ng bulkang Kanlaon[33]

Mga Mitolohikal na Bayani at Tao

baguhin
  • Baltog: Si Baltog ang unang puting tao o tawong-lipod na dumating sa Bicol. Ipinanganak sa India (bagamat tinatawag na "Boltavara" ang India sa epiko) mula sa matapang na angkan ng Lipod, ipinakilala niya ang pagsasaka sa Bicol sa pamamagitan ng pagtatanim ng linsa o apay, na isang katangian ng mga unang mananakop na Indian. Pinatay niya ang Baboy Ramo ng Tandayag sa isang matinding laban.[34]
  • Bantong: Si Bantong ay isang matapang at tusong batang mandirigma na nag-iisa niyang pinatay ang kalahating-tao at kalahating-hayop na si Rabot, bagamat binigyan siya ni Handyong ng 1,000 mandirigma upang tulungan siya.[34]
  • Daragang Magayon - Ang magandang at anak ni Makusog, ang pinuno ng banwa at tribo. Siya ang pangunahing tauhan sa alamat ng Mayon, at ang kanyang pag-ibig at malungkot na kamatayan ay nauugnay sa pagbuo ng Mt. Mayon.[35]
  • Panganoron - Isang espiritu ng ulap na nagligtas kay Magayon mula sa nalunod. Siya ay naging kasintahan ni Magayon at nakipaglaban kay Pagtuga upang iligtas ang kanyang ama.[35][36]
  • Dinahong: Si Dinahong, na nangangahulugang "balot ng mga dahon", ay ang orihinal na potter ng Bicolano na pinaniniwalaang isang Agta (Negrito). Tumulong siya sa mga tao upang matutong magluto, gumawa ng mga palayok na tinatawag na coron, mga kalan, mga palayok na lupa, at iba pang mga kagamitan sa kusina.[34]
  • Makusog - Ang pinuno ng banwa at tribo ng Rawis at ama ni Daragang Magayon.
  • Dawani - Ina ni Magayon na pumanaw matapos ipanganak si Magayon.[37]
  • Malinaw - Ang maputi at magandang kapatid ni Magayon, na tinatago o binukot. Siya ang pinagmulan ng bundok Malinaw[38]
  • Masaraga - Ang masipag at matalinong kapatid ni Magayon. Sa alamat siya ang pinag mulan ng bindok Masaraga[39]
  • Ginantong: Si Ginantong ang gumawa ng araro, pangharrow, at iba pang mga kagamitan sa pagsasaka.[40]
  • Hablom: Si Hablom, mula sa pandiwang hablon na nangangahulugang “maghabi”, ang nag-imbento ng unang paghahabi ng loom at bobbins sa rehiyon ng Bicol, partikular sa paghahabi ng mga abaca na tela.[34]
  • Handyong: Ang pangunahing tauhan sa epiko ay si Handyong. Dumating siya sa Bicol kasama ang kanyang mga tagasunod pagkatapos ni Baltog, at naging pinakakilalang tawong-lipod. Nilinisan niya ang lupa mula sa mga mabagsik na halimaw, nagbigay ng inspirasyon para sa mga imbensyon, muling ipinakilala ang pagsasaka, nagtayo ng mga bahay-puno kung saan itinaguyod ang mga anitos o idolo na tinatawag na moog, at nagtakda ng isang kodigo ng mga batas, na nagtatag ng isang gintong panahon sa kanyang panahon.[34] Kilala rin siyang nagtayo ng unang bangka at palaganap ng pagtatanim ng palay sa mga bahaing lugar.[41]
  • Kimantong: Si Kimantong ay itinuturing na ang unang Bicolano na gumawa ng timon (rudder) na tinatawag na timon, layag (sail) na tinatawag na layag, araro (plow) na tinatawag na arado, pangharrow (harrow) na tinatawag na surod, ganta at iba pang mga sukat, roller, yoke, bolo, at hoe. Isang barangay na tinatawag na Kimantong ay matatagpuan sa Daraga, Albay.[34]
  • Sural: Si Sural, o surat, na nangangahulugang “magsulat” o “liham”, ang unang Bicolano na nakaisip ng isang silabaryo. Inukit niya ito sa isang puting slab ng bato mula sa Libong, na kalaunan ay pinakintab ni Gapon.[34]
  • Takay: Si Takay ay isang magandang dalaga na ayon sa alamat ay nalunod sa malaking baha sa epiko. Pinaniniwalaan na naging bulaklak ng takay siya sa ngayon ay nasa Lawa ng Bato.[34]


Mga Bulkan

baguhin

Mula Hilaga hanggang Timog

Larawan Pangalan
  Bundok Isarog ay isang 1,966-metro (6,450 tal) fumarolic na bulkan na may 2.5-kilometro (1.6 mi) lawak ng bunganga na nakabukas sa silangan.[42] Ang bundok at paligid nito na may lawak na 10,112 ektarya (24,990 akre) ay isang protektadong lugar sa Rehiyon ng Bicol sa ilalim ng pangalang Mount Isarog Natural Park.[43]
  Bundok Iriga ay isang 1,196-metro (3,924 tal) bulkan na may malaking bungangang hugis-horseshoe na matatagpuan malapit sa Lawa ng Buhi (nasa harapan).[44]
  Bundok Malinao ay isang 1,548-metro (5,079 tal) bulkan na may malaking bunganga na may lawak na humigit-kumulang 3 kilometro (1.9 mi), na nakabukas sa silangan. Matatagpuan sa mababang silangang bahagi ng bundok ang mga geothermal field ng Tiwi.[45]
  Bundok Masaraga ay isang matulis na 1,328-metro (4,357 tal) Holocene na bulkan na matatagpuan sa hilagang-kanluran ng Mayon.[46]
  Bulkang Mayon, ang pinakamataas na punto sa rehiyon na may taas na 2,463 metro (8,081 tal), ay kilala rin sa kanyang perpektong hugis apa. Ito rin ang pinaka-aktibong bulkan sa bansa.[47] Ang bulkan ay isa sa mga protektadong lugar ng Rehiyon V sa ilalim ng pangalang Mayon Volcano Natural Park na may sukat na 5,776 ektarya (14,270 akre).[43]
  Kabundukang Pocdol, na may pinakamataas na elebasyon na 1,102 metro (3,615 tal), ay isang pangkat ng mga fumarolic na bulkan na matatagpuan sa pagitan ng mga lalawigan ng Albay at Sorsogon. Dito matatagpuan ang Bac-Man Geothermal Power Plant at ang PNOC Eco-Park, isang 25,100-ektarya (62,000-akre) ecotourism park na pinangangasiwaan at pinoprotektahan ng Philippine National Oil Company (PNOC).[48][49]
  Bulkang Bulusan, ang isa pang aktibong bulkan sa rehiyon, ay may taas na 1,565 metro (5,135 tal). Matatagpuan ito sa labi ng 11-kilometro (6.8 mi) na Irosin Caldera.[50] Ang bulkan ay isang protektadong lugar at ang pangunahing tampok ng 3,672-ektarya (9,070-akre) na Bulusan Volcano Natural Park.[43]



Ekonomiya

baguhin
 
Mga Pili (binaon at inihaw)

Ang Rehiyon ng Bicol ay may malaking bahagi ng mayamang patag na lupa, at ang agrikultura ang pinakamalaking bahagi ng ekonomiya, kasunod ng komersyal na pangingisda. Ang mga niyog, abaca, saging, kape, at langka ang limang pangunahing pananim sa rehiyon. Ang palay at mais ay kabilang sa mga pangunahing pananim na pana-panahon. Ang pagmimina ng karbon ay isa rin sa mga kontribyutor sa ekonomiya ng rehiyon. Mahalaga rin ang komersyal na pangingisda na may labing-tatlong pangunahing pook pangisdaan na nagsusuplay ng isda sa mga pamilihan sa mga lugar tulad ng Metro Manila.[51]

Sa kasalukuyan, mayroong 13,435 magsasaka sa Rehiyon ng Bicol na nagtatanim ng 142,405 hektarya ng pili ayon sa datos ng Kagawaran ng Agrikultura-Bicol. Ayon sa DA, 90% ng produksiyon ng pili sa Pilipinas ay mula sa Rehiyon ng Bicol at nagsimula itong asexual reproduction para sa pag-export ng produkto. Ang matibay na punong ito ay may prutas na 7% kernel, 25% shell, at 68% pulp. Ang Sorsogon Provincial Pili Development Board ay maghahain ng petisyon para ideklara ang Rehiyon bilang "Pili Capital ng Pilipinas".[52][53]

Noong Oktubre 2023, inilunsad ng Kagawaran ng Kalakalan at Industriya ang "Orgullo kan Bikol" Trade and Travel Fair sa Shangri-La Plaza. Ang 103 na exhibitors ay mga MSMEs na nagpakita ng 253 bagong produkto mula sa 6 na probinsya ng Bikol.[54]

Edukasyon

baguhin
Pangunahing artikulo: Edukasyon sa Pilipinas
 
Ateneo de Naga University

Mula 1945 hanggang 2011, ang pangunahing sistema ng edukasyon ay binubuo ng anim na taon ng elementarya na nagsisimula sa edad na 6, at apat na taon ng mataas na paaralan na nagsisimula sa edad na 12. Ang karagdagang edukasyon ay ibinibigay ng mga teknikal o bokasyonal na paaralan, o sa mga institusyong pang-edukasyon tulad ng mga unibersidad. Bagamat sinabi ng Saligang Batas ng 1987 na ang edukasyong elementarya ay sapilitan, hindi ito naipatupad.[kailangan ng sanggunian]

Noong 2011, nagsimula ang bansa na lumipat mula sa lumang 10-taong sistema ng edukasyon patungo sa K–12 na sistema ng edukasyon, alinsunod sa mandato ng Kagawaran ng Edukasyon.[55] Ang bagong 12-taong sistema ay sapilitan na, kasama na ang paggamit ng bagong kurikulum para sa lahat ng paaralan (tingnan ang 2010s at ang K–12 program). Ang panahon ng paglipat ay magtatapos sa taong pampaaralan 2017–2018, na siyang taon ng pagtatapos para sa unang grupo ng mga mag-aaral na pumasok sa bagong sistema ng edukasyon.

Lahat ng pampublikong paaralan sa Pilipinas ay kinakailangang magsimula ng klase sa araw na itinakda ng Kagawaran ng Edukasyon (karaniwang unang Lunes para sa pampubliko, pangalawang Lunes para sa pribado, at pangatlong Lunes para sa ilang kolehiyo ng buwan ng Hunyo) simula noong pagkapangulo ni Joseph Estrada noong 1999, at kinakailangang magtapos pagkatapos makumpleto ng bawat paaralan ang itinakdang 200-araw na kalendaryo ng paaralan na inayos ng Kagawaran ng Edukasyon (karaniwang mula sa ikatlong linggo ng Marso hanggang ikalawang linggo ng Abril). Ang mga pribadong paaralan ay hindi obligado na sumunod sa isang partikular na araw ngunit kinakailangang magsimula ng klase hindi lalampas sa huling linggo ng Agosto.

Pangalan Akronim Lalawigan (Pangunahing kampus) Lungsod/Munisipyo Itinatag
Ateneo de Naga University
AdNU
 Camarines Sur Naga City
1940
Southeast Asian University of Technology
SEAUTech
 Camarines Sur Naga City
1911
Bicol University
BU
 Albay Legazpi City
1969
Catanduanes State University
CatSU
 Catanduanes Virac
1961
Central Bicol State University of Agriculture
CBSUA
 Camarines Sur Pili
1918
Divine Word College of Legazpi
DWCL
 Albay Legazpi City
1947
Dr. Emilio B. Espinosa Sr. Memorial State College of Agriculture and Technology
DEBESMSCAT
 Masbate Mandaon
1952
Naga College Foundation, Inc.
NCF
 Camarines Sur Naga City
1947
Mariners' Polytechnic Colleges, Inc.
MPC
 Camarines Sur Naga City
1974
Partido State University
PSU
 Camarines Sur Goa
2001
Polytechnic State University of Bicol
PSUB
 Camarines Sur Nabua
1983
Sorsogon State University
SorSU
 Sorsogon Sorsogon City
1907
Universidad de Santa Isabel
USI
 Camarines Sur Naga City
1868
University of Camarines Norte
CNSC
 Camarines Norte Daet
1992
University of Nueva Caceres
UNC
 Camarines Sur Naga City
1948
University of Santo Tomas–Legazpi
UST–Legazpi
 Albay Legazpi City
1948
Bicol University Gubat Campus
BUGC
 Sorsogon Gubat
2000

Mga sanggunian

baguhin
  1. ↑ Census of Population (2015). "Region V (Bicol Region)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. PSA. Nakuha noong 20 Hunyo 2016.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: numeric names: mga may-akda (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 "2021 to 2023 Gross Regional Domestic Product (GRDP)". openstat.psa.gov.ph. Philippine Statistics Authority. Nakuha noong April 26, 2024.
  3. ↑ "DILG Regional Office No. 5 Directory" Naka-arkibo 2012-04-17 sa Wayback Machine.. Bicol Region Official website; retrieved 22 May 2012.
  4. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2010-04-16. Nakuha noong 2014-07-18.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  5. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2014-02-23. Nakuha noong 2014-07-18.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  6. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2014-04-21. Nakuha noong 2014-07-18.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  7. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2013-12-23. Nakuha noong 2014-07-18.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  8. ↑ http://www.bicolmail.com/2012/?p=10317
  9. ↑ "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 2014-11-02. Nakuha noong 2014-07-18.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  10. ↑ The total land area is derived from the summation of provincial areas from the table below
  11. ↑ 11.0 11.1 "Overview of Bicol Region" Naka-arkibo 2010-04-16 sa Wayback Machine.. Department of Agriculture Web Site; retrieved 22 May 2012.
  12. ↑ Refraccion, Mara Angelica (June 28, 2011). "Bicol (Pre Colonial History)". maraangelica.blogspot.com. Nakuha noong March 11, 2016.
  13. ↑ Bolunia, Mary Jane Louise A. (n.d.). "Astilleros: The Spanish Shipyards of Sorsogon" (PDF). Nakuha noong October 26, 2015 – sa pamamagitan ni/ng themua.org.
  14. ↑ Kraft, Kraig H.; Brown, Cecil H.; Nabhan, Gary P.; atbp. (2014). "Multiple Lines of Evidence for the Origin of Domesticated Chili Pepper, Capsicum annuum, in Mexico". Proceedings of the National Academy of Sciences. 111 (17): 6165–6170. Bibcode:2014PNAS..111.6165K. doi:10.1073/pnas.1308933111. PMC 4035960. PMID 24753581.
  15. ↑ 15.0 15.1 "Bicol Native Cuisine". Camarines Sur Provincial Government. Inarkibo mula sa orihinal noong June 28, 2013.
  16. ↑ "PSGC Interactive; List of Cities". Philippine Statistics Authority. Inarkibo mula sa orihinal noong April 7, 2016. Nakuha noong March 29, 2016.
  17. ↑ "PSGC Interactive; List of Provinces". Philippine Statistics Authority. Inarkibo mula sa orihinal noong January 11, 2013. Nakuha noong March 29, 2016.
  18. ↑ "Religious Affiliation in Bicol Region (2020 Census of Population and Housing) | Philippine Statistics Authority V - Bicol". rsso05.psa.gov.ph. Nakuha noong 2025-03-13.
  19. ↑ Mapa-Arriola; Sharon, Maria (1970-01-01). "Language of Piety and Sympathy: A Reading of the Culture of Spirituality in Bicol Region Through Pasion Bicol" (sa wikang Ingles). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)
  20. ↑ "Naga City: Heart of Bicol – CITY OF NAGA" (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2025-03-13.
  21. ↑ Mapa-Arriola; Sharon, Maria (1970-01-01). "Language of Piety and Sympathy: A Reading of the Culture of Spirituality in Bicol Region Through Pasion Bicol" (sa wikang Ingles). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)
  22. ↑ "History of Catholicism in the Bicol Region". Angkang Pilipino (sa wikang Ingles). 2006-11-11. Nakuha noong 2025-03-13.
  23. ↑ "Photographs and Theological Reflection". Doing Theology with Photographs: 87–98. 2024. doi:10.5040/9780567713391.ch-8.
  24. ↑ Sitoy, T. V. (1985), A history of Christianity in the Philippines. 1: The initial encounter, Quezon City: New Day Publ, ISBN 978-971-10-0255-8 {{citation}}: |access-date= requires |url= (tulong)
  25. ↑ 25.0 25.1 Eugenio, Damiana L. (n.d.). "Asuang Steals Fire from Gugurang". ourownvoice.com. Inarkibo mula sa orihinal noong May 26, 2009. Nakuha noong April 3, 2010.
  26. ↑ 26.0 26.1 Clark, Jordan (2011). The Aswang Phenomenon (Animation) – sa pamamagitan ni/ng Youtube.
  27. ↑ 27.0 27.1 "Coyote Steals Fire", Coyote Steals Fire, Utah State University Press, nakuha noong 2025-03-13
  28. ↑ 28.0 28.1 Soltes, Jonas Cabiles (September 7, 2009). "Bicol Artist Protest Natl. Artist Awardees". Inquirer.net. Inarkibo mula sa orihinal noong September 11, 2009. Nakuha noong April 3, 2010.
  29. ↑ Paz-Pacheco, Elizabeth; Nevado, Jose; Cutiongco-de la Paz, Eva Maria; Jasul, Gabriel; Aman, Aimee Yvonne Criselle; Alejandro-Ribaya, Elizabeth Laurize; Francisco, Mark David; Guanzon, Ma. Luz Vicenta; Uyking-Naranjo, May; Añonuevo - Cruz, Ma. Cecilia; Maningat, Maria Patricia Deanna (2023-05-10). "Genetic Variants Associated with Poor Responsiveness to Sulfonylureas in Filipinos with Type 2 Diabetes Mellitus". Journal of the ASEAN Federation of Endocrine Societies. 38 (S1): 31–40. doi:10.15605/jafes.037.s8. ISSN 0857-1074.
  30. ↑ "ACKNOWLEDGEMENTS", Bikol Dictionary, University of Hawaii Press, pp. vii–vii, 2019-03-31, nakuha noong 2025-03-13
  31. ↑ "Un pequeño aldeano en la gran ciudad", Crónica del retorno, Universidad Central, pp. 157–180, 2018-02-19, nakuha noong 2025-03-13
  32. ↑ Abella, Jerrie M. (January 15, 2010). "Eclipse; Bakunawa Eats the Sun Behind a Curtain of Clouds". GMANews.TV. Inarkibo mula sa orihinal noong March 23, 2010. Nakuha noong April 3, 2010.
  33. ↑ Smith, Tony (2017-10-19). "Democracy in the Philippines". Princeton University Press. doi:10.23943/princeton/9780691154923.003.0002.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 34.3 34.4 34.5 34.6 34.7 Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Agui1); $2
  35. ↑ 35.0 35.1 "Bundok Philippines - Legend of Magayon (Mayon)". web.archive.org. 2009-10-21. Inarkibo mula sa orihinal noong 2009-10-21. Nakuha noong 2025-03-13.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  36. ↑ "Province of Albay : MAGAYON FESTIVAL 2008 : History". web.archive.org. 2008-09-16. Inarkibo mula sa orihinal noong 2008-09-16. Nakuha noong 2025-03-13.
  37. ↑ "Sayaw Kan Tulong Bulod Summary | PDF". Scribd (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2025-03-13.
  38. ↑ "Sayaw Kan Tulong Bulod Summary | PDF". Scribd (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2025-03-13.
  39. ↑ "Sayaw Kan Tulong Bulod Summary | PDF". Scribd (sa wikang Ingles). Nakuha noong 2025-03-13.
  40. ↑ Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang :1); $2
  41. ↑ Philippine National Historical Society (1998). The Journal of History, Volumes 36-37. University of Michigan. p. 94. Nakuha noong 9 February 2015.
  42. ↑ "Isarog". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  43. ↑ 43.0 43.1 43.2 "Region 5 – Protected Areas". Bureau of Protected Areas and Wildlife Bureau. March 11, 2010. Inarkibo mula sa orihinal noong March 21, 2012. Nakuha noong May 22, 2012.
  44. ↑ "Iriga". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  45. ↑ "Malinao". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  46. ↑ "Masaraga". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  47. ↑ "Mayon". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  48. ↑ "Pocdol Mountains". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  49. ↑ Jamoralin, Reynaldo T. (n.d.). "Places of Interest". sorsogontourism.com. Inarkibo mula sa orihinal noong March 14, 2012. Nakuha noong May 22, 2012.
  50. ↑ "Bulusan". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
  51. ↑ "Bicol Regional Profile". Department of Environment and Natural Resources: Region 5 – Bicol. Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 27, 2014. Nakuha noong Agosto 26, 2014.
  52. ↑ Calipay, Connie (Pebrero 27, 2024). "DA readies interventions for farmers eyeing pili milk production". Philippine News Agency. Nakuha noong Mayo 16, 2024.
  53. ↑ Guarin, Lovella (Marso 15, 2023). "Exploring the potential of Bicol's pili nut as an export product". Department of Agriculture (Philippines). Nakuha noong Mayo 17, 2024.
  54. ↑ Calipay, Connie (Oktubre 18, 2023). "103 Bicol MSMEs to showcase top products at Manila fair". Philippine News Agency. Nakuha noong Mayo 24, 2024.
  55. ↑ [K-12 primer as of 20 December 2011] (PDF). Kagawaran ng Edukasyon. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong May 22, 2012. Nakuha noong Abril 28, 2012.

  Ang lathalaing ito na tungkol sa Pilipinas ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bicol&oldid=2152957"