Pilosopiya

PIlosopiya (mula Kastila: filosofía) ang sistematikong pag-aaral sa mga pangkalahatan at mahahalagang katanungan ng sangkatauhan, lalo na yung mga may kinalaman sa pag-iral, dahilan, kaalaman, etika, kaisipan, at wika. Para magawa ito, gumagamit ang mga pilosopo ng mga paraan tulad ng pagtatanong, kritikal na diskurso, mga argumentong makatuwiran, at sistematikong pagpepresenta.

Scuola di Atene ('Paaralan ng Atenas') ni Raphael, na sumisimbolo sa pilosopiya at nagtatampok ng mga pilosopo mula sa sinaunang Gresya.

Nagmula ang salitang "pilosopiya" mula sa wikang Kastila, na nagmula naman sa wikang Griyego na nangangahulugang "mapagmahal ng karunungan." Sa malaking bahagi ng kasaysayan, saklaw ng pilosopiya ang mga larangan na itinuturing na ngayon bilang bahagi ng mga agham. Tinatawag na pilosopiyang likas, lumaganap ang uri ng pilosopiyang ito mula sa sinaunang Gresya at nagsilbing katumbas ng agham bago ang Panahon ng Kaliwanagan.

Sa modernong panahon, metapisika, epistemolohiya, etika, at lohika ang mga pangunahing larangan ng pilosopiya. Layon ng metapisika na sagutin ang mga mahahalagang katanungan at ang tunay na kalikasan ng realidad at pag-iral. Kaalaman at paniniwala naman ang pinag-aaralan sa epistemolohiya, samantalang nakapokus naman ang etika sa pag-aaral sa moralidad. Gumagamit naman ng mga tuntunin ang lohika upang mapatunayan ang katotohanan sa likod ng mga pangyayari. Bukod sa mga ito, may mga pag-aaral din ukol sa pilosopiya ng ibang larangan, tulad halimbawa ng sa agham at politika.

Etimolohiya

Direktang nanggaling ang salitang "pilosopiya" mula sa salitang Kastila na filosofía. Tulad ng mga wika sa ilalim ng mga wikang Romanse kagaya ng sa wikang Pranses, nagmula ang salitang ito mula sa wikang Latin na philosophia, na direktang hiniram naman mula sa sinaunang wikang Griyego na philosophia (Griyego: φιλοσοφία), isang pagsasama ng mga salitang philos (Griyego: φίλος, "pagmamahal") at sophia (Griyego: σοφία, "karunungan"). Ayon sa tradisyon, sinasabing si Pitagoras ang nag-imbento sa salita, bagamat walang direktang ebidensiya ang nagpapatunay dito.

Bago ang Panahon ng Kaliwanagan, saklaw ng pilosopiya ang mga larangan na itinuturing na ngayon bilang mga agham. Kasama sa orihinal na saklaw nito ang mga bagay na nangangailangan ng pagsusuring makatuwiran o di kaya'y pag-uusisa, kaya naman madalas inihahanay ang mga agham sa ilalim nito. Halimbawa, sakop ng pilosopiyang likas ang biolohiya, pisika, at maging matematika. Ito ang katumbas halos ng agham bago ang pag-usad ng Rebolusyong Makaagham simula noong ika-16 na siglo. Gayunpaman, mabagal ang pagbabago ng kahulugan ng salita sa panahong ito; halimbawa na lang ang pamagat ng aklat ni Isaac Newton noong 1687 na Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, na direktang nagbabanggit sa pilosopiyang likas (philosophiæ naturalis) bilang saklaw ng naturang aklat, pero sa modernong panahon, itinuturing na itong isang aklat ng pisika. Ang modernong kahulugan ng salita ay nagsimulang lumaganap noong ika-19 na siglo, kasabay ng Rebolusyong Industriyal.

Kahulugan

Pangunahing artikulo: Kahulugan ng pilosopiya

Le Penseur ('Ang Nag-iisip') ni Auguste Rodin.

Hindi nagkakasundo ang mga pilosopo at iskolar patungkol sa kahulugan ng pilosopiya. Bukod dito, hindi rin malinaw ang pagturing sa larangan bilang isang ganap na sangay ng agham, at iba-iba rin ang binibigay na kahulugan ng mga pilosopong nanggaling mula sa magkakatunggaling kilusang pampilosopiya. Gayunpaman, tipikal na pumapaloob ang mga ito sa dalawang pangunahing punto: kung bahagi ba ito ng agham mismo o hiwalay na larangan ito mula dito, at ano ang silbi ng pilosopiya.

May ilang pilosopo ang naniniwalang isang pag-aaral ang pilosopiya na pumapatungkol sa pagsagot sa mga katanungan ng sangkatauhan na hindi agad masasagot ng agham, tulad halimbawa ng silbi ng pag-iral. May iilan din na naghahanay sa pilosopiya bilang isang agham na umaasa sa empirikal na ebidensiya imbes ng obserbasyon. Samantala, naniniwala naman ang iba na hiwalay ang pilosopiya sa agham, dahil nakatuon ito sa pag-unawa at pagpapakahulugan sa mga bagay-bagay. Ayon sa isang pananaw, layunin ng pilosopiya na linawin ang kalabuan at kalituhan na hatid ng istraktura ng mga wika. Ayon naman sa pilosopo ng penomenolohiya, agham ng esensiya ang pilosopiya.

May ilang kahulugan din na nagpopokus sa espiritwal na bahagi ng pilosopiya. Ayon sa pilosopiya ng mga sinaunang Romano at Griyego, isang espiritwal na pagsasanay ang pilosopiya upang madebelop ng tao ang kanyang kapabilidad sa pangangatuwiran. Ito ang pananaw na ginamit ng mga pilosopong tulad nina Pierre Hadot at Michel Foucault, na nagbigay ng matinding pagtuon sa kapakanan ng tao sa isang maaliwalas na buhay. Gamit ang pananaw na ito, kinatuwiran ng ibang mga pilosopo at iskolar na layunin ng pilosopiya na idebelop ang pananaw ng isang indibidwal sa mundo.

Kasaysayan

Pangunahing artikulo: Kasaysayan ng pilosopiya

Nagsimula ang kasaysayan ng pilosopiya noon pang bago maimbento ang pagsusulat. Dalawang pangunahing uri ng pilosopiya ang umusbong: Kanluranin na nagsimula sa Gresya at ang samu't-saring pilosopiyang umusbong sa Asya tulad ng sa Tsina at India, na kolektibong tinatawag sa ilalim ng Silanganing pilosopiya. Kalaunan, kasabay ng pag-usbong ng mga relihiyong Abrahamaiko sa Gitnang Silangan, umusbong din ang mga pilosopiyang panrehiliyon tulad ng sa Kristiyanismo at Islam. Bukod sa mga ito, nagkaroon din ng mga sari-sarling pilosopiya ang iba't ibang bahagi ng mundo, tulad ng sa Hapon at Aprika.

Kanluranin

Pangunahing artikulo: Kanluraning pilosopiya

Ilan sa mga mahahalagang pilosopo ng Kanluraning Mundo: Sokrates, Tomas ng Aquino, Rene Descartes, Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche, at Jean-Paul Sartre kasama si Simone de Beauvoir.

Sa sinaunang Gresya nagsimula ang pilosopiya ng Kanluraning Mundo, sa pamamagitan ng mga pilosopong kilala ngayon sa kolektibong tawag na "mga Presokratiko". Saklaw ng pilosopiya nila ang paghahanap sa mga sagot patungkol sa mga pangyayari sa cosmos. Ang pananaw na ito ay pinalawak pa ni Sokrates, Platon, at Aristoteles, tatlo sa mga itinuturing na mga pinakamahahalagang pilosopo ng sinaunang panahon sa Europa. Dinebelop nila ang mga pundasyon ng etika at epistemolohiya, at nagsimulang mag-imbestiga sa tunay na kalikasan ng realidad at ng kaisipan. Nabuo kalaunan ang ilan sa mga unang kilusang pampilosopiya, tulad ng epikureismo, stoisismo, skeptisismo, at ang neoplatonismo.

Kasabay ng paglaganap ng Kristiyanismo sa Europa ang paglaganap din ng pilosopiyang panrehiliyon na nakabase sa naturang rehiliyon. Ginamit ng mga pilosopong tulad ni Tomas ng Aquino ang pilosopiya ng sinaunang panahon upang lalo pang palawakin at bigyang-diwa ang teolohiyang Kristiyano. Muling sumikat sa mga iskolar ang pilosopiya ng sinaunang panahon sa Europa noong Renasimiyento, lalo na ang pilosopiya ni Platon, na nagbigay-daan sa pag-usbong ng ideya ng humanismo. Kasabay ng pagbilis ng pag-unsad ng mga agham simula noong 1700s, nagsimulang imbestigahan ng mga pilosopo ang paraan paano nabubuo ang kaalaman. Binigyang ng matinding pokus ng mga pilosopo sa panahong ito ang gampanin ng rason (rasyonalismo) at nararanasang pakiramdam (empirisismo). Ginamit ang mga ideyang ito sa paghamon sa mga tradisyonal na otoridad. Sa panahong ito, dinebelop din ng mga pilosopo ang mga sistema ng pilosopiya na inklusibo, tulad halimbawa ng idealismong Aleman. Pagsapit ng ika-20 siglo, umusbong sa naturang larangan ang paggamit sa pormal na lohika at nagpokus sa gampanin ng wika sa pilosopiya gayundin sa mga kilusang pampilosopiya tulad ng penomenolohiya at pragmatismo. Sa siglo ring ito nakita ang mabilis na pagdami ng mga pilosopo at paglalathala sa akademya, gayundin sa pagdami ng mga babaeng pilosopo at ang pag-usbong ng pilosopiyang pemenista, tulad halimbawa ng mga gawa ni Simone de Beauvoir, ang nobya ng pilosopong si Jean-Paul Sartre.

Silanganin

Pangunahing artikulo: Silanganing pilosopiya

Ilan sa mga mahahalagang pilosopo mula sa Silangan: Confucius, Lao Tzu, Avicenna, Al-Ghazali, Siddhartha Gautama, at Guru Nanak Dev

Isang kolektibong pantawag ang 'silanganing pilosopiya' upang ilarawan ang mga pilosopiya na umusbong sa Asya - silangan sa pananaw ng mga Europeo. Kabilang sa saklaw nito ang mga pilosopiyang umusbong sa Gitnang Silangan, India, at Silangang Asya.

Malaki ang impluwensiya ng Islam sa pilosopiya ng Gitnang Silangan. Umusbong dito ang naturang relihiyon simula noong nagsimulang mangaral si Muhamad sa tangway ng Arabia. Sinubukan ng mga sumunod na pilosopong Muslim na bigyang-kahulugan at linawin ang mga nakasulat sa Koran, sa panahong kilala bilang Ginintuang Panahon ng Islam. Si Al-Kindi ang itinuturing na unang pilosopong Muslim, at nagsalin ng mga gawa ng mga kilalang Kanluraning pilosopo tulad ni Aristoteles at Platon sa wikang Arabo upang ikatuwiran na may pagkakasundo sa pananampalataya at rason. Sinundan siya ni Avicenna at nagdebelop ng isang sistema upang malaman ang realidad ayon sa agham, relihiyon, at mistisismo. Samantala, kritiko naman si Al-Ghazali ng ideya na makakarating ang rason sa tunay na pagkakaunawa sa realidad at sa Diyos. Nagsulat siya ng isang detalyadong aklat patungkol sa aniya'y kontradiksyon ng pilosopiyang Griyego sa mga turo ng Islam. Nagsimulang humina ang interes sa pilosopiya sa lugar matapos ang Ginintuang Panahon ng Islam. Gayunpaman, itinuturing ng mga iskolar si Mulla Sadra bilang isa sa mga mahahalagang pilosopo ng sumunod na panahon.

Sa sinaunang Tsina, mas nagpokus ang mga pilosopo sa mga praktikal na katanungan kesa sa paghahanap sa mga sagot upang malaman ang tunay na realidad, tulad halimbawa ng pagbuo ng mga sistemang pampilosopiya na may layuning hanapin ang tamang pagkilos at ugali sa lipunan at pamamahala. Ito ang sentrong paksa ng mga pilosopiyang umusbong sa naturang rehiyon simula noong ika-6 na siglo BKP, tulad ng Confucianismo at Daoismo. Sentro sa mga turo sa Confucianismo ang iba't ibang anyo ng moral na birtud at ang kahalagahan nito sa pagtamo sa isang nagkakaisang lipunan. Samantala, nakasentro naman ang Daoismo sa mga tanong tungkol sa relasyon ng tao sa kalikasan. Nabuo sa Tsina ang konsepto ng legalismo, isang pilosopiya na nakatuon sa pagkakaroon ng isang matatag na estado sa pamamagitan ng mga istriktong batas, at Mohismo, na nakatuon naman sa isang ideya ng konsekwensiyalismo na walang pinapanigan. Dinala naman ng Budismo ang pilosopiya nito sa Tsina sa sumunod na siglo, na nagresulta sa isang bagong anyo nito. Nagsimula naman noong ika-11 siglo ang Neoconfucianismo, isang uri ng Confucianismo na nakapokus sa metapisika nito. Sa modernong panahon, ang pilosopiya ng Tsina ay nakabase sa mga ideya ni Karl Marx ukol sa sosyalismo at komunismo. Nagdebelop ito kalaunan sa isang anyo ng Marxismo na unang ginamit ni Mao Zedong simula noong ika-20 siglo na nagpabagsak sa huling dinastiya ng Tsina at nagbigay-daan kalaunan sa modernong komunistang bansa.

Maraming paaralan ng pilosopiya ang nabuo sa subkontinente ng India. Nakapokus ang mga ito sa pagtuklas sa tunay na kalikasan ng realidad, sa pamamagitan ng pagtatanong sa espiritwal na paraan upang marating ang kaliwanagan. Nagsimula ito sa mga turo ng mga mga Veda, isang mahalagang aklat sa Hinduismo. Sumesentro ito sa mga isyu sa sarili at sa tunay na realidad gayundin sa konsepto ng pagsilang muli bilang isang nilalang matapos mamatay. Kasabay nito ang pagdebelop ng mga ideya na hindi nakabase sa mga Veda, tulad halimbawa ng mga turo ni Gautama Buddha na nagbigay-daan kalaunan sa Budismo, at ng mga unang tagasunod ng Jainismo. Sa mga sumunod na siglo, tinatayang nagsimula noong 200 BKP, anim na pangunahing paaralang Hindu ang umusbong sa subkontinente: Nyāyá, Vaiśeṣika, Sāṃkhya, Yoga, Mīmāṃsā, at Vedanta. Nagkakatalo-talo ito sa kanilang interpretasyon sa mga turo ng Hinduismo, at sa mga konsepto tulad ng kung isang ilusyon lang nga ba talaga ang realidad. Kasabay ng pagsakop ng mga Kanluranin sa subkontinente simula noong ika-19 na siglo, nagsimula ring humalo ang Kanluraning pilosopiya sa pilosopiya ng rehiyon. Sa kasalukuyan, ang pilosopiya ng lugar ay magkahalong nakabase sa mga turo ng sinaunang pilosopiya at ng Kanluraning ideya dala ng mga taga-Britanya.

Sanggunian

Bibliograpiya

• Adamson, Peter; Ganeri, Jonardon (2020). Classical Indian Philosophy: A History of Philosophy Without Any Gaps [Pilosopiya ng Klasikal na India: Isang Kasaysayan ng Pilosopiya na Walang Puwang] (sa wikang Ingles). Bol. 5. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-885176-9. Tinago mula sa orihinal noong 29 Hunyo 2023.
• Adamson, Peter; Taylor, Richard C. (9 Disyembre 2004). The Cambridge Companion to Arabic Philosophy [Ang Katulong ng Cambridge sa Pilosopiyang Arabo] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-49469-5. Tinago mula sa orihinal noong 7 Hunyo 2023.
• Adamson, Peter (2020). "al-Kindi". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Stanford University. Tinago mula sa orihinal noong 21 Mayo 2019. Nakuha noong 7 June 2023.
• Adamson, Peter (10 Pebrero 2022). Byzantine and Renaissance Philosophy: A History of Philosophy Without Any Gaps [Pilosopiyang Bisantina at ng Renasimiyento: Isang Kasaysayan ng Pilosopiya na Walang Puwang]. A History of Philosophy Without Any Gaps (sa wikang Ingles). Bol. 6. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-266992-6. Tinago mula sa orihinal noong 25 Mayo 2023.
• Adamson, Peter (Setyembre 2019). Medieval Philosophy [Pilosopiyang Midyebal]. A History of Philosophy Without Any Gaps (sa wikang Ingles). Bol. 4. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-884240-8. Tinago mula sa orihinal noong 25 Mayo 2023.
• Adamson, Peter (2016). Philosophy in the Islamic World [Pilosopiya sa Mundo ng Islam]. A History of Philosophy Without Any Gaps (sa wikang Ingles). Bol. 3. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-957749-1. Tinago mula sa orihinal noong 25 Mayo 2023.
• Banicki, Konrad (2014). "Philosophy as Therapy: Towards a Conceptual Model" [Pilosopiya bilang Terapiya: Patungo sa isang Modelong Pangkonsepto]. Philosophical Papers (sa wikang Ingles). 43 (1). doi:10.1080/05568641.2014.901692. S2CID 144901869. Tinago mula sa orihinal noong 13 February 2022. Nakuha noong 15 February 2022.
• Blackson, Thomas A. (6 Enero 2011). Ancient Greek Philosophy: From the Presocratics to the Hellenistic Philosophers [Pilosopiya ng Sinaunang Gresya: Mula sa mga Presokratiko hanggang sa mga Pilosopong Helenistiko] (sa wikang Ingles). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-9608-9. Tinago mula sa orihinal noong 28 Mayo 2023.
• Bottin, Francesco (1993). Models of the History of Philosophy: From its Origins in the Renaissance to the ‘Historia Philosophica’ [Mga Modelo ng Kasaysayan ng Pilosopiya: Mula sa Pinagmulan nito sa Renasiyimento hanggang sa 'Historia Philosophica'] (sa wikang Ingles). Bol. 1. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-7923-2200-9.
• Chambre, Henri; Maurer, Armand; Stroll, Avrum; McLellan, David T.; Levi, Albert William; Wolin, Richard; Fritz, Kurt von (2023). "Western philosophy" [Kanluraning pilosopiya]. Britannica (sa wikang Ingles). Tinago mula sa orihinal noong 13 Mayo 2021.
• Duignan, Brian (2010). Ancient Philosophy: From 600 BCE to 500 CE [Sinaunang Pilosopiya: Mula 600 BKP hanggang 500 KP] (sa wikang Ingles). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 978-1-61530-141-6.
• Duignan, Brian, pat. (1 Hunyo 2012). The Science and Philosophy of Politics [Ang Agham at ang Pilosopiya ng Politika] (sa wikang Ingles). Britannica Educational Publishing. ISBN 978-1-61530-748-7.
• Grant, Edward (29 Enero 2007). A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century [Kasaysayan ng Pilosopiyang Likas: Mula sa Sinaunang Mundo hanggang sa Ikalabing-siyam na Siglo] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86931-7.
• Graham, Jacob N. (2023). "Ancient Greek Philosophy" [Pilosopiya ng Sinaunang Gresya]. Internet Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Tinago mula sa orihinal noong 25 Agosto 2022.
• Grayling, A. C. (20 Hunyo 2019). The History of Philosophy [Ang Kasaysayan ng Pilosopiya] (sa wikang Ingles). Penguin UK. ISBN 978-0-241-98086-6. Tinago mula sa orihinal noong 3 Hulyo 2023.
• Grimm, Stephen R.; Cohoe, Caleb (2021). "What is philosophy as a way of life? Why philosophy as a way of life?" [Ano ang pilosopiya bilang isang paraan ng buhay? Bakit pilosopiya bilang isang paraan ng buhay?]. European Journal of Philosophy (sa wikang Ingles). 29 (1): 236–251. doi:10.1111/ejop.12562. ISSN 1468-0378. S2CID 225504495. Tinago mula sa orihinal noong 13 February 2022. Nakuha noong 15 February 2022.
• Hadot, Pierre (1997). "11. Philosophy as a Way of Life" [11. Pilosopiya bilang isang Paraan ng Buhay]. Philosophy as a Way of Life: Spiritual Exercises From Socrates to Foucault [Pilosopiya bilang isang Paraan ng Buhay: Mula Sokrates hanggang Foucault] (sa wikang Ingles). Blackwell. Tinago mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2022.
• Harper, Douglas (2020). "philosophy (n.)" [pilosopiya (pang.)]. Online Etymology Dictionary (sa wikang Ingles). Tinago mula sa orihinal noong 2 Hulyo 2017. Nakuha noong 10 Hulyo 2023.
• Harper, Douglas R. (2022). "philosophy (n.)" [pilosopiya (pang.)]. Online Etymology Dictionary (sa wikang Ingles). Tinago mula sa orihinal noong 13 Setyembre 2017. Nakuha noong 10 Marso 2023.
• Honderich, Ted (2005). "Philosophy". The Oxford Companion to Philosophy [Ang Katulong ng Oxford sa Pilosopiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. Tinago mula sa orihinal noong 29 Enero 2021.
• Honderich, T., pat. (1995). The Oxford Companion to Philosophy [Ang Katulong ng Oxford sa Pilosopiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866132-0.
• Jaroszyński, Piotr (12 Pebrero 2018). Metaphysics or Ontology? [Metapisika o Ontolohiya?] (sa wikang Ingles). BRILL. ISBN 978-90-04-35987-1.
• Lindberg, David C. (2007). "Science before the Greeks" [Agham bago ang mga Griyego]. The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context [Ang simula ng Kanluraning agham: ang makaagham na tradisyong Europeo sa kontekstong pampilosopiya, rehiliyon, at institusyon] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-48205-7.
• Overgaard, Søren; D'Oro, Giuseppina (2017). "Introduction" [Pagpapakilala]. The Cambridge Companion to Philosophical Methodology [Ang Katulong ng Cambridge sa Pamamaraang Pampilosopiya] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-54736-0. Tinago mula sa orihinal noong 1 Mayo 2022.
• Overgaard, Søren; Gilbert, Paul; Burwood, Stephen (2013). "What is philosophy?" [Ano ang pilosopiya?]. An Introduction to Metaphilosophy [Isang Pagpapakilala sa Metapilosopiya] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19341-2. Tinago mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2022.
• Rizvi, Sajjad (2021). "Mulla Sadra". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Stanford University. Tinago mula sa orihinal noong 27 Mayo 2023.
• Sandkühler, Hans Jörg, pat. (2010). "Methode/Methodologie" [Paraan/Pamamaraan]. Enzyklopädie Philosophie [Ensiklopedya ng Pilosopiya] (sa wikang Aleman). Meiner. Tinago mula sa orihinal noong 20 Marso 2022.
• Sandkühler, Hans Jörg (2010a). "Philosophiebegriffe" [Mga termino sa pilosopiya]. Enzyklopädie Philosophietrans-title=Ensiklopedya ng Pilosopiya (sa wikang Aleman). Meiner. Tinago mula sa orihinal noong 20 Marso 2022.
• Shivendra, Chandra Soti (2006). Philosophy of Education [Pilosopiya ng Edukasyon] (sa wikang Ingles). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-7156-637-2.
• Tieszen, Richard L. (6 Hunyo 2005). Phenomenology, Logic, and the Philosophy of Mathematics [Penomenolohiya, Lohika, at ang Pilosopiya ng Matematika] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83782-8.
• Tuomela, R. (30 Setyembre 1985). Science, Action, and Reality [Agham, Aksyon, at Realidad] (sa wikang Ingles). Springer Science & Business Media. ISBN 978-90-277-2098-6.
• Waithe, Mary Ellen (1995). A history of women philosophers [Kasaysayan ng mga babaeng pilosopo] (sa wikang Ingles). Bol. 4. Nijhoff. ISBN 9780792328087.