Wikipedia

Relihiyon

Sosyokultural na sistema ng mga paniniwala at pananaw
(Idinirekta mula sa Pampananampatalaya)
Huwag ikalito sa rehiyon.

Relihiyón ang sosyokultural na sistema ng mga paniniwala at pananaw sa mundo, kabilang na ang inaasahang pag-uugali, moralidad, at etika, na madalas nag-uugnay sa sangkatauhan sa mga pangyayaring supernatural, transendental, o espirituwal.[1] Walang napagkakasunduan na kahulugan ng relihiyon,[2] at maaaring nagtataglay ang mga ito ng mga elementong tulad ng banal,[3] sagrado,[4] pananampalataya,[5] at diyos o mga diyos o katulad na sinasamba.[6]

Mga simbolo ng labing-anim sa mga relihiyon ng mundo.

Tulad ng kahulugan nito, wala ring napagkakasunduan na pinagmulan ng relihiyon. Ipinagpapalagay na umusbong ang mga ito upang bigyang-diin sa mga indibidwal ang kanyang kamatayan, silbi sa lipunan, at mga panaginip.[7] Ang bawat relihiyon ay may mga itinuturing na bagay na banal, tulad ng kasaysayan, naratibo, at mitolohiya, na nakapreserba sa pamamagitan ng pasalitang tradisyon, sagradong teksto, mga simbolo, at mga banal na lugar, at nagpapaliwanag sa pinagmulan ng buhay at ng sansinukob, bukod sa ibang mga penomena. Nagsasagawa rin ang mga ito ng mga ritwal, sermon, pag-alala o paggunita (sa mga diyos o santo), sakripisyo, pista, pagdiriwang, pagsali, kasal, pagluksa, meditasyon, dasal, musika, sining, sayaw, o serbisyong pampubliko.

Tinatayang nasa 10,000 relihiyon ang kasalukuyang meron sa mundo,[8] bagamat marami sa mga ito ay nakatuon lang sa kani-kanilang mga lugar. Apat sa mga ito — Kristiyanismo, Islam, Hinduismo, at Budismo — ay sinusunod ng 77% ng kabuuang populasyon ng tao ayon sa isang ulat noong 2012; kung isasama ang mga di-relihiyoso, aabot ito sa 92%.[9] Ibig sabihin, ang natitirang 8% ng populasyon ng tao ay kabilang sa isa sa di bababa sa 9,000 relihiyong natitira. Itinuturing na di-relihiyoso ang mga tao na walang kinabibilangang relihiyon, ateista, o agnostiko, bagamat iba't iba ang antas ng paniniwala ng mga ito.[10]

Organisado ang karamihan sa mga pandaigdigang relihiyon, kabilang na ang mga Abrahamikong relihiyon (Kristiyanismo, Islam, at Judaismo), habang ang ilan ay hindi gaanong kaorganisado, tulad ng mga tradisyonal at katutubong relihiyon, gayundin sa ilang mga Silanganging relihiyon. May mahalagang bahagdan ng populasyon na miyembro ng mga bagong kilusang panrelihiyon.[11] Sa kasalukuyang panahon, patuloy na dumadami ang mga relihiyoso dahil sa pagtaas ng populasyon sa mga bansang relihiyoso.[12]

Malawak ang saklaw ng araling panrelihiyon, na kinabibilangan ng teolohiya, pilosopiya ng relihiyon, pagkukumpara sa relihiyon, at mga maagham na pag-aaral sa sosyolohiya. Samantala, sinusubukang masagot ng mga teorya ng relihiyon ang pinagmulan at pundasyong ontolohikal ng mga relihiyon, tulad ng pananampalataya at ang silbi ng pag-iral.[13]

Etimolohiya

baguhin

Nagmula ang salitang "relihiyon" mula sa salitang Espanyol na religión.[14] May kaugnayan ang salitang ito sa salitang Ingles na religion, at parehong nagmula sa salitang Latin na religiō.[15] Orihinal na may kahulugan ito na "respeto at pagkilala sa mga sagrado at diyos".[16] Ayon sa Romanong pilosopo na si Cicero, nagmula ang religiō sa relegere, literal na "muling basahin o ikonsidera". Gayunpaman, taliwas ito sa mga teorya ng mga modernong iskolar tulad nina Tom Harpur at Joseph Campbell na nagsabi na nagmula ang religiō mula sa religare, literal na "muling ikonekta". Ang etimolohiyang ito ay pinasikat ni San Agustin base sa interpretasyon na ginawa ni Lactancio sa kanyang Institutiones Divinae.[17] Ginamit rin ang salitang ito bilang kasingkahulugan ng orden noong Gitnang Kapanahunan.[18]

Kasaysayan

baguhin
Pangunahing artikulo: Kasaysayan ng relihiyon

Modernong konsepto ang relihiyon.[19] Bagamat matagal na'ng may relihiyon, naisulat lamang ito bilang konsepto matapos ng paghati ng Kristiyanismo bunga ng Repormasyon at ang pagsisimula ng Panahon ng Paglalakbay sa Europa, na nagpakilala sa mga Europeo sa mga wika at kulturang labas sa kanilang kontinente.[20] May ilang iskolar na nagpapanukala na wag gamitin ang termino sa mga kulturang hindi Kanluranin,[21] at meron din ilang mga pinuno ng mga pananampalataya na hayagang kumokontra sa paggamit sa naturang salita upang mailarawan ang kanilang paniniwala.[22]

Ang konsepto ng isang "sinaunang relihiyon" ay mula sa mga modernong interpretasyon na sumusunod sa modernong kahulugan ng relihiyon, na naimpluwensyahan ng mga diskurso sa Kristiyanismo.[23] Nabuo lamang ang konsepto noong ika-16 at ika-17 siglo;[2] yan ay kahit na walang pagbanggit man lang sa konsepto o katulad ang makikita sa mga banal na kasulatan tulad ng Bibliya, Koran, o Torah.[2] Halimbawa, walang katumbas na salita ang makikita sa wikang Ebreo para sa relihiyon. Sa Judaismo, ang pagkakakilanlan ng pagiging Hudyo ay hindi nakabase sa relihiyon, bansa, lahi, o lipi.[24] Isa sa mga konsepto nito ang halakha (sinasalin bilang "batas"), isang gabay sa tamang pamumuhay na nakaayon sa kanilang paniniwala.[25] Bagamat makikita ang mga paniniwala at tradisyon ng Judaismo sa sinaunang panahon, tinitingnan ng mga sinaunang Hudyo ang pagkakakilanlan nila batay sa lahi, hindi ang sistema ng mga ritwal at paniniwala na kaakibat sa modernong relihiyon.[26] Noong unang siglo KP, ginamit ng historyador na si Josephus ang salitang Griyego na ioudaismos para sa Judaismo sa kahulugang etniko nito.[2] Ang konsepto ng Judaismo bilang isang relihiyon ay nagmula sa Simbahang Kristiyano,[27] bagamat nagsimulang ituring rin ng mga Hudyo mismo ang kanilang katutubong kultura bilang relihiyon simula noong ika-19 na siglo.[26] Samantala, makikita naman ang salitang Griyego na threskeia sa mga sanaysay ng mga Griyegong manunulat tulad ni Herodotus gayundin sa Bagong Tipan ng Bibliya. Bagamat isinasalin ngayon ang naturang salitang ito bilang "relihiyon", isinalin ito bilang "pagsamba" noong Gitnang Kapanahunan. Sa Koran naman, sinasalin bilang "relihiyon" sa modernong panahon ang salitang Arabo na din, bagamat isinalin ito bilang "batas" hanggang noong 1600s.[2] Ganito rin ang kaso sa salitang Sanskrit na dharma, na madalas sinasalin bilang "relihiyon" at may kahulugan na "batas".[28] Noong klasikal na panahon sa Timog Asya, saklaw ng pag-aaral ng batas ang mga konsepto tulad ng prāyaścitta (penitensiya sa pamamagitan ng pagiging banal) at ācāra (mga seremonyal at praktikal na tradisyon). Katulad ito ng pagsasama sa mga batas ng imperyo sa likas na batas ayon sa Budismo sa Gitnang Kapanahunan sa Hapon, bagamat humiwalay din ito kalaunan.[29]

Walang salitang katumbas ang maraming kultura sa mundo para sa relihiyon. Kabilang dito ang wikang Tagalog gayundin sa mga wika sa Pilipinas. Pumasok lamang ang konsepto ng relihiyon sa pagdating ng mga Kastila, na nagpakalat sa Kristiyanismo.[30] Ayon sa pilologong si Max Müller, orihinal na may kahulugan ang salitang religio (na pinagmulan ng salitang "relihiyon" mula Latin) bilang "pagsamba sa mga diyos", "pagiging banal", o "pag-aaral sa mga banal na bagay".[31] Dagdag niya, para sa maraming kultura sa mundo noong sinaunang panahon, batas ang relihiyon.[32]

Kahulugan

baguhin
Pangunahing artikulo: Kahulugan ng relihiyon

Isang konseptong Kanluranin ang relihiyon.[33] Wala halos ito katumbas na salita sa ibang mga wikang labas sa Europa.[2] Itinuturing na mahirap ang pagbibigay ng kahulugan sa relihiyon; may ilang iskolar na naniniwalang walang tiyak na kahulugan ito.[34] Bukod dito, meron ding mga iskolar na nagbabala sa paggamit sa naturang konsepto sa mga kulturang labas sa Kanluraning Mundo.[33] Dumadami rin ang mga iskolar na nag-iingat sa pagbibigay ng kahulugan sa esensiya ng relihiyon dahil isa itong modernong konsepto na maaaring hindi maiintindihan ng mga kultura bago ang Kapayapaan ng Westphalia.[34][35] Ayon sa ensiklopedyang Macmillan Encyclopedia of Religions:

Pangunahing alalahanin ng Kanluran ang pagbibigay ng tiyak na kahulugan sa relihiyon, na mahanap ang maghihiwalay o di kaya'y natatanging esensiya o mga kalidad na naghihiwalay sa pagiging relihiyoso mula sa pamumuhay ng tao. Ang pagsubok na ito ay isang likas na resulta ng espekulasyon, intelektuwal, at maagham na disposisyon ng Kanluran. Produkto rin ito ng dominanteng anyo ng relihiyon sa Kanluran, ang tinatawag na klimang Judeo-Kristiyano o, mas tiyak sabihing, ang teistikong pamana mula sa Judaismo, Kristiyanismo, at Islam. Nanatiling mahalaga ang teistikong anyo ng paniniwalang ito sa pandalawahang pananaw ng Kanluran sa relihiyon, kahit na lumagnaw man ito dahil sa kultura. Sa madaling salita, masasabing hinihiwalay ng pangunahing estraktura ng teismo ang transendental na diyos mula sa iba, sa pagitan ng gumawa at ng mga ginawa, sa pagitan ng Diyos at tao.[a][36]

Dagdag pa nila, may aspetong nararanasan ang mga relihiyon na makikita sa halos lahat ng mga kultura:

...lahat halos ng mga kilalang kultura ay palaging may malalim na dimensiyon para sa mga karanasang pangkultura ...tungo sa maituturing na tugatog at transendensiya na magreresulta sa mga kaugalian at kapangyarihang panghabambuhay. Kung ang mga pag-uugaling ito, natatangi man o hindi, ay nakabase sa malalim na dimensiyong ng isang kultura, maituturing ang estrakturang ito bilang isang relihiyon ayon sa kilala nating anyo nito sa kasaysayan. Relihiyon ang organisasyon ng buhay sa malalim na dimensiyon ng mga karanasan na mararanasan, kumpleto, at malinaw sang-ayon sa kultura nito.[b][36]

Ayon naman sa antropologong si Clifford Geertz, relihiyon ang:

... sistema ng mga simbolo na kumikilos upang maitatag ang mga makapangyarihan, laganap, at pangmatagalang ugali at motibasyon sa mga tao sa pamamagitan ng pagsasagawa sa mga konsepto ng isang pangkalahatang kaayusan ng pag-iral at mabihisan ang mga konseptong ito sa isang awra ng pagiging totoo sa puntong halos katangi-tangi ang pagiging makatotohanan ng mga ugali at motibasyong ito. [c][37]

Binigyang-kahulugan naman ng teologong si Friedrich Schleiermacher noong ika-18 siglo ang relihiyon bilang "pakiramdam ng ganap na pagdedepende".[38] Noong 1871, ibinigay naman ni Edward Burnett Tylor ang kahulugan ng relihiyon bilang "paniniwala sa mga espirituwal na nilalang".[39] Sa kanyang aklat na The Varieties of Religious Experience, binigyang-kahulugan naman ng sikologong si William James ang relihiyon bilang "mga pakiramdam, gawain, at karanasan ng tao sa kanyang pag-iisa, sa puntong iniisip niya kung nasaan siya sa relasyon sa mga itinuturing na mga banal".[3] Sa aklat naman na The Elementary Forms of the Religious Life ng sosyologong si Émile Durkheim, relihiyon ang "pinagkaisang sistema ng mga paniniwala at gawi na may kinalaman sa mga banal na bagay".[4]

Aspeto

baguhin

May apat na pangunahing aspeto ang mga relihiyon sa mundo: organisasyon, paniniwala, mitolohiya, at gawain. Organisado ang mga relihiyon, at ang antas ng pagkaorganisado nito ay magkakaiba sa bawat relihiyon. Halimbawa, may tiyak na organisasyon ang Simbahang Katolika at maraming sekta ng Kristiyanismo gayundin sa Islam, habang hindi gaanong kaorganisado naman ang mga relihiyon sa India at Silangang Asya kumpara sa mga ito. Gayunpaman, maaari ding tingnan ito batay sa antas ng pagkaorganisado ng mga paniniwala nito. Lahat ng mga relihiyon sa mundo ay may isang tiyak na sistema ng paniniwala. Isang bukas na katanungan ang pinagmulan ng paniniwala; madalas na paliwanag ay upang maipaliwanag ang silbi ng kamatayan, komunidad, at mga panaginip.[7] Pananampalataya at pagdadahilan ang gumagawa sa mga paniniwala, bagamat matagal na'ng pinagdedebatehan ng mga pilosopo at teologo ang paksang ito.[40]

 
Manuskritong nagpapakita sa tunggalian sa digmaang Kurukshetra na inilarawan sa epikong Mahabharata, isa sa mga mahahalagang bahagi ng mitolohiyang Hindu.

Ang bawat relihiyon sa mundo ay meron ding malinaw na mitolohiya. Bagamat ginagamit ang salitang "mitolohiya" para sa mga paniniwala ng mga sinaunang relihiyon tulad ng sa sinaunang Gresya, Roma, at Scandinavia, kumakatawan lamang ito sa sosyolohiya sa mga kuwentong mahalaga para sa mga naniniwala, totoo man ito o hindi.[41] Halimbawa, ang pagkabuhay ni Hesus ay pinaniniwalaan ng maraming Kristiyano bilang totoong nangyari, bagamat meron ding naniniwalang simboliko lamang ito. Ayon kay Joseph Campbell, mitolohiya "ang relihiyon ng iba", at isang "mitolohiyang hindi lang naintindihan" ang relihiyon.[42] Madalas na nagmumula sa mga mitolohiyang ito ang mga gawain na ginagawa ng mga naniniwala. Halimbawa, sa Simbahang Katolika, ang Banal na Misa ay tinitingnan bilang paggunita sa huling hapunan ni Hesus.

Pag-aaral

baguhin
Pangunahing artikulo: Araling panrelihiyon

Teorya

baguhin
Pangunahing artikulo: Mga teorya sa relihiyon

Isa sa mga paksang tinatalakay sa sosyolohiya at antropolohiya ang mga teorya tungkol ukol sa pinagmulan at silbi ng relihiyon. Hindi tiyak na alam sa ngayon kung saan nabuo ang mga relihiyon, o sa paanong paraan. Isa sa mga teorya patungkol rito ay nagsasabi na nabuo ang mga pinakaunang relihiyon bilang bunga ng isang serye ng mga turo ng mga karismatikong tao na bumabase sa isa't isa sa paglipas ng panahon hanggang sa mabuo ang isang sistema ng mga paniniwala na masasabing pundasyon ng isang relihiyon. Nakadepende sa kultura ang anyo nito: maaaring nakatuon ito sa gawain kesa sa paniniwala, sa indibiduwal kesa komunidad, o pangkalahatan o para lamang sa kultura nito. Iminungkahi ni Clifford Geertz ang isang pamantayang modelo ng relihiyon, na binansagan niyang "sistemang kultural". Gayunpaman, bagamat ito ang ginagamit na modelo sa araling panrelihiyon, may ilang akademiko na kritikal sa pananaw na ito tulad ni Talal Asad, na naniniwalang isang kategorya sa antropolohiya ang relihiyon. Samantala, ayon sa konstruksiyonismong panlipunan, isang modernong konsepto ang relihiyon na sumusunod sa sistema ng paniniwala na katulad ng mga Abrahamikong relihiyon at nilapat lamang kalaunan sa mga paniniwala labas sa Kanluraning Mundo.

Isa ring paksa sa agham pangkaisipan ang relihiyon. Saklaw nito ang kaugnayan ng schizophrenia sa relihiyon. Marami sa mga inilarawang karanasan ng mga propeta ay naaayon sa paglalarawan sa mga taong nakaranas ng deliryo o halusinasyon; gayunpaman, nasa opinyon ang mga akademiko na imposibleng malaman kung ganito nga ang kaso para sa mga propeta sa kasaysayan. Nangyayari din ang mga ito sa mga taong ateista. Konsistent ang pagkakaroon ng epilepsiya sa temporal lobe ng utak sa matinding pagka-relihiyoso at ateismo, gayundin sa obsessive–compulsive disorder.

Pagkukumpara

baguhin
Pangunahing artikulo: Pagkukumpara sa mga relihiyon

Isa sa mga pangunahing disiplina sa araling panrelihiyon ang pagkukumpara sa mga relihiyon, na nakatuon sa sistematikong pagkukumpara sa mga doktrina at gawain ng mga relihiyon sa mundo. Kabilang sa mga pinag-aaralan dito ang pilosopiya ng relihiyon, etika, metapisika, at ang kalikasan at paraan ng kaligtasan. Madalas na hinahati ang mga relihiyon, lalo na yung may mga pandaigdigang saklaw, base sa heograpiya kung saan ito unang nabuo.

Klasipikasyon

baguhin
 
Nangungunang relihiyon sa bawat bansa noong 2010.

Hinahati ng mga iskolar ang mga relihiyon sa mundo sa tatlo: pandaigdigang relihiyon, katutubong relihiyon, at mga bagong kilusang panrelihiyon. Mahahati rin ito sa dalawa, base sa kung paano sila kabukas sa mga bagong miyembro: pangkalahatan na tumatanggap ng kahit sino, at etniko na nakatuon lang sa miyembro ng komunidad o tribo.

Limang relihiyon ang sinusunod ng mahigit 84% ng kabuuang populasyon ng mundo: Kristiyanismo, Islam, Budismo, Hinduismo, at mga katutubong relihiyon. Ayon sa isang pandaigdigang sarbey sa 57 bansa noong 2012, 59% ang relihiyoso, 23% ang di-relihiyoso (bagamat kasapi ng isang relihiyon), at 13% ang ganap na ateista. Bumaba ang bilang ng mga relihiyoso nang 9% mula sa kaparehong sarbey noong 2005 sa 39 na bansa. Sa parehong sarbey noong 2015, 63% ang relihiyoso, 22% ang di-relihiyoso, at 11% ang ganap na ateista. Ayon sa sarbey, mas relihiyoso ang mga babae kesa lalaki. May ilan din ang naniniwala sa maraming relihiyon dulot ng sinkretismo. Inaasahan ang pagbaba pa lalo ng mga di-relihiyoso dahil sa pagtaas ng populasyon ng mga bansang relihiyoso.

Mga relihiyon

baguhin

Mga Sinaunang relihiyon

baguhin

Ang mga sinaunang relihiyon ay maaaring tumukoy sa mga sumusunod:

  • Ang Prehistorikong relihiyon na isang pangkalahatang termino na tumutukoy sa mga paniniwalang relihiyoso at kasanayan ng mga taong prehistoriko. Ito ay sumasaklaw sa relihiyon ng mga panahong Gitnang Paleolitiko (300,000 hanggang 50,000 taong nakakalipas), Mesolitiko, Neolitiko.
    • Relihiyon ng Gitnang Paleolitiko:
      • Ang ilang pinakamaagang ebidensiya ng mga kasanayang relihiyon ay mula sa panahong ito. Ang intensiyonal na libingan na may mga isinamang bagay ang pinakamaagang matutukoy na anyo ng pagsasanay relihiyon. Ito ay nagpapakita ng "isang pagkabahala para sa namatay na lumalagpas sa pang-araw araw na buhay."[43] Bagaman tinutulan ng ilan, ang ebidensiya ay nagmumungkahing ang mga Neanderthal ang unang mga hominid na intensiyonal na naglibing ng kanilang mga namatay sa mga mabababaw na libingan kasama ng mga kasangkapang bato at mga buto ng hayop.[44] Ang ilang mga arkeologo ay nagmungkahi na ang mga lipunan ng Gitnang Paleolitiko gaya ng mga Neanderhtal ay maaaring nagsanay ng pinakamaagang anyo ng totemismo o pagsamba ng hayop bukod sa kanilang paglilibing ng mga namatay. Iminungkahi ni Emil Bächler ang ebidensiyang arkeolohikal na ang isang malawakang kulto ng oso ng mga Neanderthal ay umiral noong Gitnang Paleolitiko.[45]
         
        Larawan ng isang kalahating hayop at kalahating tao sa isang pinta sa kweba sa Dordogne, France na pinaniniwalaan ng mga arkeologo na ebidensiya ng maagang mga kasanayan ng shamanismo.
      • Ang mga kasanayan ng Shamanismo ay maaaring nagmula noong panahong Paleolitiko na nauna sa lahat ng mga organisadong relihiyon,[46][47] at tiyak noong panahong Neolitiko.[47] Ayon sa mga antropologo, ang shamanismo ay nabuo bilang isang kasanayan ng mahika upang masiguro ang isang matagumpay na pangangaso o pagtitipon ng pagkain. Ang ebidensiya sa mga kweba at mga guhit sa mga dingding ng kweba ay nagpapakita na ang shamanismo ay nagsimula noong panahong Paleolitiko. Ang isang larawan ay nagpapakita ng isang kalahating hayop na may mukha at mga hita ng isang tao at may mga antler at buntot ng isang stag.[48]
  • Mga relihiyon ng Panahong Tanso (3300 BCE hanggang 1200 BCE) at Panahong Bakal (mula 1200 BCE) na kinabibilangan ng mga sumusunod::

Mga Relihiyong Abrahamiko

baguhin

Ang mga Mga Relihiyong Abrahamiko ang mga relihiyon na nag-aangkin ng karaniwang pinagmulan kay Abraham.[50] o kumikilala sa tradisyong pang-espiritwal na nauugnay sa kanya.[51][52][53]

  • Ang Hudaismo ang relihiyon na nagmula sa bansang Israel na pinaniwalaang lumitaw noong Panahong Bakal (ca. 1200 BCE). Ang mga Israelita ay inaangking ang mga inapo ni Jacob (na pinangalanang Israel) na anak ni Isaac na anak naman ni Abraham. Ang mga inapo ng mga patriarkang ito na mga Israelita ay itinuturing na bansang hinirang ng diyos na si YHWH. Ang mga Israelita ay nakipagtipan kay YHWH na siya ang kanilang magiging diyos at ang Israel ang kanyang magiging bayan. Ang kasalukuyang nanaig na Hudaismo mula pa noong ika-6 siglo CE ang Rabinikong Hudaismo. Hindi tinatanggap ng mga Hudyo ang Bibliya ng mga Kristiyano (Bagong Tipan) at hindi sila naniniwalang si Hesus ang mesiyas.
  • Ang Kristyanismo ang relihiyong batay sa mga katuruan ni Hesukristo na pinaniwalaang umiral noong unang siglo CE. Siya ay pinaniniwalan rin ng mga Kristiyano na tagapagligtas at ang mesiyas na inaasahan ng mga Hudyo. Si Hesus ay pinaniwalaan ring inapo ni Abraham. Ang Kristiyanismo ay nahahati sa pangunahing tatlo mga sekta; Katolisismo, Silangang Kristiyanismo (na kinabibilangan ng Silangang Ortodokso, Oriental na Ortodokso, Simbahan ng Silangan) at Protestantismo na humiwalay sa Romano Katolisismo noong ika-16 na siglo. Ang mga sektang ito na nahahati pa sa iba't ibang mga sekta. Marami ring mga sekta ng Kristiyanismo na kamakailan lang lumitaw gaya ng Mormonismo, mga Adbentista (Sabadista), Jehovah's Witnesses, mga Baptist, mga Ebanghelikal, mga karismatiko at marami pang iba.
  • Ang Islam ang relihiyon na itinatag ng Muslim na Propeta na si Muhammad noong ika-7 siglo CE. Ang anak ni Abraham sa labas na si Ismael ay pininiwalaang propeta sa Islam at ninuno ni Muhammad. Ang Islam ay dominante sa Hilagang Aprika, Timog Asya at Gitnang Silangan. Katulad ng Kristyanismo ang Islam ay nahahati pa sa mga pangunahing sektang Shia at Sunni na nahahati pa sa iba't ibang mga sekta. Ang mga Muslim ay naniniwala sa mga propeta ng Bibliya kabilang si Hesus ngunit hindi tinatanggap ang kasalukuyang bibliya ng mga Hudyo at Kristiyano sa paniniwalang ang mga ito ay naglalaman ng korupsiyon.
  • Pananampalatayang Bahá'í ay isang relihiyon na tinatanggap ang lahat ng mga propeta galing sa Hudaismo, Kristyanismo at Islam, at mayroong rin mga dinagdag na mga propeta katulad ng kanilang tagapagtatag Bahá'u'lláh.
  • Mayroong mga maliliit na mga grupo nasa ilalim ng relihiyong Abrahamiko katulad ng Druze, Rastafari, Mandaeismo, atbp.

Mga relihiyong Indiyano

baguhin

Ang Mga Relihiyong Indiyano ay sinimulan o sinasanay sa subkontinente ng Indiya.

  • Ang Vedismo ang relihiyon ng mga sinaunang Indiyano sa panahong Vedic (1500 BCE hanggang 500 BCE[54])na nagsasalita ng maagang Lumang mga dialektong Indiko na nagmula sa wikang Proto-Indo-Europeo. Ito ang historikal na predesesor ng Hinduismo. Ang liturhiya ay naingatan sa tatlong mga Vedic Samhitas: the Rigveda, Sama-Veda at Yajur-Veda. Sa mga ito, ang Rigveda ang pinakamatanda na isang kalipunan ng mga himno na may petsang 1700 BCE hanggang 1100 BCE at posibleng may petsang mula pa noong 4000 BCE.[55]
  • Ang Hinduismo ay isang synecdoche na naglalarawan ng mga magkakatulad na pilosopiya ng Vaishnavismo, Shaivismo at mga kaugnay na pangkat na sinanay o itinatag sa subkontinenteng Indiyano. Ang mga konseptong karaniwang pinagsasaluhan ng mga ito ay kinabibilangan ng karma, caste, reinkarnasyon, mantras, yantras at darśana. Ang Hinduismo ang pinakamatandang aktibo pa ring relihiyon sa kasalukuyan. Ang Hinduismo ay hindi isang monolitikong relihiyon ngunit isang kategoryang relihiyoso na naglalaman ng mga dose dosenang magkakahiwalay na mga pilosopiya ng pinagsama bilang Sanātana Dharma na pangalan na ang Hinduismo ay kilala sa buong kasaysayan ng mga tagasunod nito.
  • Ang Hainismo na pangunahing itinuro ni Parsva (ika-9 na siglo BCE) at Mahavira (ika-6 siglo BCE) ay isang sinaunang relihiyon ng Indiya na nag-aatas ng isang landas na hindi marahas para sa lahat ng mga anyo ng nabubuhay na nilalang sa mundong ito. Ang mga Hain ay pangunahing matatagpuan sa Indiya.
  • Ang Budismo ay itinatag ni Siddharta Gautama noong ika-6 siglo BCE. Ang mga buddhist ay naniniwala na si Gautama ay naglayon na tulungan ang mga may kamalayang nilalang na wakasan ang kanilang pagdurusa (dukkha) sa pamamagitan ng pag-unawa sa tunay na kalikasan ng phenomena at sa gayon ay tumatakas sa siklo ng pagdurusa at muling kapanganakan (saṃsāra) na pagtatamo ng Nirvana. Ang dalawang kilalang bagong mga sektang Budismo ang Hòa Hảo at ang Dalit na Budismo na hiwalay na umunlad noong ika-20 siglo.
    • Ang Theravada Budismo na pangunahing sinasanay sa Sri Lanka at Timog Silangang Asya ay nagsasalo ng ilang mga katangian ng mga relihiyong Indiyano. Ito ay batay sa isang malaking kalipunan ng mga tekstong tinatawag na Kanon na Pali.
    • Ang Mahayana Budismo (o ang Dakilang Sasakyan) ay nagsimula sa pagpapaunlad nito sa Tsina at sinasanay pa rin sa Vietnam, Korea, Hapon, Europa at Estados Unidos. ito ay kinabibilangan ng mga hindi magkakatulad na katuruan gaya ng Zen, Dalisay na Lupain at Soka Gakkai.
    • Ang Vajrayana Budismo ay unang lumitaw sa Indiya noong ika-3 siglo CE. Ito ay sinasanay sa mga rehiyong Himalaya at sa buong Asya.
  • Ang Sikhismo ay isang relihiyon na itinatag batay sa mga katuruan ni Guru Nanak at 10 mga sunod sunod na Gurung Sikh noong ika-15 siglo sa Punjab. Ang karamihan nito ay matatagpuan sa Indiya.

Mga relihiyong Iraniano

baguhin

Ang mga relihiyong Iraniano o relihiyong Irani ang mga sinaunang relihiyon na ang mga ugat ay nauna sa Islamisasyon ng Iran. Sa kasalukuyan, ang mga relihiyong ito ay sinasanay lamang ng mga minoridad.

  • Ang Zoroastrianismo ay isang relihiyon at pilosopiya na batay sa mga katuruan ng propetang si Zoroaster noong ikaanim na siglo BCE. Ang mga Zoroastrian ay sumasamba sa manlilikhang si Ahura Mazda. Sa Zoroastrianismo, ang kabutihan at kasamaan ay may mga natatanging pinagmulan. Ang masama ay sumusubok na wasakin ang nilikha ni Ahura Mazda at ang kabutihan ay sumusubok na panatilihin ito. Ang relihiyong ito ay pinaniniwalaan ng mga skolar na may malaking impluwensiya sa mga mga paniniwala sa Hudaismo.
  • Ang Mandaeismo ay isang monoteistikong relihiyon na may malakas na pananaw ng daigdig na dualistiko. Ang mga Mandean ay minsang tinatawag na mga Huling Gnostiko.
  • Ang mga relihiyong Kurdish ay kinabibilangan ng mga tradisyonal na paniniwala ng Yazidi, Alevi, at Ahl-e Haqq. Ang mga ito ay minsang tinatawag na Yazdânismo.

Mga relihiyong katutubo

baguhin

Ang Relihiyong katutubo ay tumutukoy sa hindi mas organisadong mga pagsasanay ng mga katutubo. Ito ay tinatawag ring paganismo, shaminismo, animismo, pagsamba ng ninuno, relihiyong pang-aina o totemismo. Ang kategoryang relihiyong katutubo ay pangkalahatang kinabibilangan ng anumang relihiyon na hindi bahagi ng isang organisasyon. Ang mga modernong neopagano ay humahango mula sa relihiyong katutubo para sa inspirasyon.

  • Ang Aprikanong tradisyonal na relihiyon ay isang kategorya na kinabibilangan ng anumang uri ng relihiyon na sinanay sa Aprika bago ang pagdating Islam at Kristiyanismo gaya ng relihiyong Yoruba o relihiyong San. Maraming mga iba't ibang relihiyon na pinaunlad ng mga Aprikano sa Amerika na hinango sa mga paniniwalang Aprikano kabilang Santería, Candomblé, Umbanda, Vodou, at Oyotunji.
  • Ang mga relihiyong katutubo ng mga Amerika ay kinabibilangan ng relihiyon ng Aztec, relihiyon ng Inca, relihiyon ng Maya, at mga modernong paniniwalang Katoliko gay ang Birhen ng Guadalupe. Ang relihiyon ng katutubong Amerikano ay sinasanay sa buong kontinente ng Hilagang Amerika.
  • Ang kulturang Aborihinal na Australya ay naglalaman ng isang mitolohiya at mga sagradong kasanayan na katangian ng relihiyong katutubo.
  • Ang relihiyong katutubo ng Tsinana sinasanay ng mga Tsino sa buong mundo ay pangunahing isang panlipunang pagsasanay kabilang ang mga popular na elemento ng Confucianismo at Taoismo na may ilang mga labi ng Mahayana Budismo. Ang karamihan ng mga Tsino ay hindi kumikilala sa mga sarili nito bilang reliyoso sanahi ng malakas na impluwensiyang Maoista ngunit ang pagsunod sa mga seremonyang relihiyoso ay nananatiling karaniwang. Ang mga bagong kilusang ito ay kinabibilangan ng Falun Gong at I-Kuan Tao.
  • Ang tradisyonal na relihiyong Koreano ay sinkretikong pagsasama ng Mahayana Budismo at shamanismong Koreano. Hindi tulad ng Shinto ng Hapon, ang shamanismo ng Korea ay hindi kailanman isinabatas at ang Budismo ay hindi kailanman ginawang pangangailangang panlipunan.
  • Ang tradisyonal na relihiyong Hapones ay pagsasama ng Mahayana Budismo at sinaunang katutubong mga kasanayan na isinabatas bilang Shinto noong ika-19 siglo. Ang mga Hapones ay nagpanatili ng kaugnayan sa parehong Budismo at Shinto sa pamamagitan ng mga seremonyang panlipunan ngunit ang kawalang relihiyon ay karaniwan sa bansang Hapon. Ang pananampalatayang ito'y naniniwala sa Kami, mga spiritong naninirihan sa mundo.
  • Ang katutubong relihiyon sa Pilipinas ang animismo na sinanay bago ang pagdating ng mga Kastila. Ito ay kalipunan ng mga paniniwala gaya ng paniniwala sa mga espirito, mga diwata at iba pa. Kabilang sa mga sinasambang diyos ay sina Bathala, Adlaw, Mayari, Tala, Kan-Laon at iba pa. Ang iba ay nagsasanay ng pagsamba sa mga ninuno o mga anito. Ang paniniwalang mga katutubo sa Pilipinas na pinaniniwalaan pa rin ng ilan hanggang sa kasalukuyan ay kinabibilangan ng paniniwala sa mga pamahiin, mangkukulam, mambabarang, aswang, dwende at iba pa.

Mga kilusang bagong relihiyoso

baguhin

Ang mga kilusang bagong relihiyoso ay kinabibilangan ng:

  • Ang Shinshūkyō ay isang pangkalahatang kategorya para sa isang malawak na iba ibang mga kilusang relihiyoso na itinatag sa Hapon simula ika-19 siglo. Ang pinakamalaking mga kilusang ito na nakasentro sa Hapon ang Soka Gakkai, Tenrikyo, at Seicho-No-Ie.
  • Ang Cao Đài ay isang sinkretistikong monoteistikong relihiyon na itinatag sa Vietnam noong 1926.
  • Ang mga repormang kilusang Hindu na mga bagong kilusang sa Indiya ay kinabibilangan ng Ayyavazhi, Swaminarayan at Ananda Marga.
  • Ang Unitarianong Unibersalismo ay isang relihiyon na inilalarawa ng pagsuporta sa isang malaya at responsableng paghahanap ng katotohanan at kahulugan ngunit walang tinatanggap na kredo o teolohiya.
  • Ang Scientology ay nagtuturo na ang mga tao ay mga nilalang na imortal na nakalimutan ang kanilang tunay na kalikasan. Ang paraan ng rehabilitasyong espiritwal nito ay isang uri ng pagpapayo na kilala bilang auditing kung saan ang mga nagsasanay nito ay naglalayon na may kamalayang muling maranasan ang mga masasakit o traumatikong pangyayari sa kanilang mga nakaraan upang palayain ang kanilang mga sarili sa mga naglilimitang epekto nito.
  • Ang Eckankar ay isang relihiyong panteistiko na ang layunin ay lumikha ng diyos sa pang-araw araw na realidad ng buhay ng isang tao.
  • Ang Wicca ay isang relihiyong neopagano na unang pinasikat noong 1954 nang British na si Gerald Gardner na kinasasangkutan ng pagsamba ng diyos at diyosa.
  • Ang Druidry ay isang relihiyon na nagtataguyod ng pagtataguyod ng harmoniya sa kalikasan na humahango sa mga pagsasanay ng mga druid.
  • Ang mga relihiyong UFO ang mga kilusang relihiyoso na naniniwalang ang buhay ng tao ay nauugnay sa mga alien. Ang halimbawa nito ang Raëlism at Lipunang Aetherius.
  • Ang Satanismo ay isang malawak na kategorya ng mga relihiyon na sumasamba kay Satanas bilang diyos (teistikong Satanismo) o gumagamit kay Satanas bilang simbolo ng karnalidad at mga kahalagahang panglupa (Satanismong LaVeyan).

Ang mga sosyolohikal na klasipikasyon ng mga kilusang relihiyon ay nagmumungkahi na sa loob ng anumang ibinigay na pangkat relihiyoso, ang isang pamayanan ay maaaring kamukha ng iba't ibang mga uri ng istruktura kabilang ang "mga simbahan", "mga denominasyon", "mga sekta", "mga kulto" at "mga institusyon".

Mga isyu

baguhin

Relihiyon at ekonomika

baguhin
 
Ang pambansang sahod ng mga bansa ay negatibong nauugnay sa pagiging relihiyoso ng mga ito.[56]

Ayon sa mga pagsasaliksik, may pangkalahatang negatibong kaugnayan sa pagitan ng pagiging relihiyoso ng mga mamamayan nito at ang kayamanan ng bansa. Sa ibang salita, ang isang mas mayamang bansa ay mas hindi relihiyoso.[56] Ayon sa isang pag-aaral, ang "mga antas ng pagiging relihiyoso at kreasyonismo ay bumabagsak habang ang mga lebel ng sahod ay tumataas..."[57]

Relihiyon at katalinuhan

baguhin

Ang iba't ibang mga pag-aaral ay nagmungkahi na ang pag-iisip batay sa intuisyon at pangangatwirang induktibo ay tumataas sa pagkakaroon ng paniniwalang relihiyon at mas konserbatibong mga paniniwala. Ang mga taong hindi relihiyoso ay gumagamit ng pag-iisip na analitikal at pangangatwirang deduktibo.[58] Ang ideya na ang pag-iisip na analitikal ay gumawa sa isang tao na mas hindi relihiyoso ay sinusuportahan ng mga naunang pag-aaral sa isyung ito [58][59] Noong 2008, sinuri ni Helmuth Nyborg kung ang IQ ay nauugnay sa relihiyon at sahod gamit ang data mula sa National Longitudinal Study of Youth. Ang mga resulta ay nagpapakita na ang mga ateista ay nakaiskor ng aberahe na 1.95 mga punto ng IQ[60] na mas mataas sa mga agnostiko at 5.8 mga punto ng IQ kesa sa mga dogmatiko (relihiyoso).[61]

 
Ang ugnayan sa pagitan ng mga paniniwala sa diyos ng mga bansa at ang aberahe na pambansang IQ (Intelligence Quotient).[62]

Sa isang pag-aaral nina Nyborg at Richard Lynn, ang relihiyosong paniniwala at ang aberahe na pambansang IQ ng 137 mga bansa ay kinumpara.[62][63] Sa mga sample ng 137 bansa, ang tanging 23 (17%) sa mga bansang ito ay may higit sa 20% mga ateista na bumubuo ng "halos lahat ng mga bansa na may mataas na IQ".[62][63] Ang paniniwala sa diyos ay mas mababa sa mga akademiko kesa sa pangkalahatang populasyon dahil ang mga skolar ay may mas mataas na IQ.[64] Ang ilang mga pag-aaral ng gallup poll ay nagpapakitang ang mga taong may mas mataas na IQ ay mas malamang na hindi maniwala sa diyos.[65] Ang isang pag-aaral na inilimbag sa Social Psychology Quarterly noong Marso 2010[66] ay nagsasaad na "ang ateismo ay nuugnay sa mas mataas na katalinuhan".[67]

Relihiyon at krimen

baguhin

Ang ilang mga pag-aaral ay nagpapakita na ang mas mababang mga lebel ng pagiging relihiyoso sa isang lipunan ay nauugnay sa mas mababang mga rate ng krimen lalo na ang mga marahas na krimen. Ayon sa 2008 aklat ni Phil Zuckerman na Society without God, ang Denmark at Sweden "na malamang na pinakahindi relihiyosong mga bansa sa mundo at posibleng sa buong kasaysayan ng mundo ay may pinakamababang mga rate ng mga marahas na krimen at ang pinakamababang mga lebel ng korupsiyon sa buong mundo".[68][a] Ang 2005 pag-aaral ni Gregory Paul ay nagsaad na "Sa pangkalahatan, ang mas mataas na rate ng paniniwala sa isang manlilikha ay nauugnay sa mas mataas na mga rate ng homisidyo (pagpatay), mortalidad ng bata at simulang matanda, rate ng impeksiyon ng STD, pagkabuntis ng mga tinedyer at aborsiyon sa mga masaganang demokrasiyang bansa". Isinaad rin dito na "sa lahat ng mga sekular na umuunlad na bansa, ang mga tumagal na mga siglong trend ay nakakita ng mga rate ng homisidyo sa mga mababang historikal maliban sa Estados Unidos at Portugal.[69][b] Noong 26 Abril 2012 ang resulta ng isang pag-aaral ay nagsasaad na ang mga hindi relihiyosong tao ay may mas mataas na mga score ng mga sentimentong pro-panlipunan na pagpapakita na ang mga ito ay mas malamang na maging mapagbigay sa mga walang pinipiling akto ng kabutihan gaya ng pagpapahiram ng mga pag-aari nito at pag-aalay ng isang upuan sa isang punong bus o tren. Ang mga taong relihiyoso ay may mas mababang mga score pagdating sa kung gaanong pagkahabag ang nagtulak sa mga ito na maging matulungin sa ibang mga paraan gaya ng pagbibigay ng salapi o pagkain sa isang walang tirahang tao o sa mga hindi mananampalataya sa diyos.[70][71] Sa isang meta analisis ng mga pag-aaral sa relihiyon at krimen, isinaad na "ang mga pag-aasal na relihyoso at paniniwala ay nagdudulot ng katamtamang pagpipigil na epekto sa pag-aasal na kriminal ng mga indibidwal".[72]

Relihiyon at karahasan

baguhin

Ang panatisismong relihiyoso ang panatisismong nauugnay sa debosyon at kasigasigan ng isang indibidwal o isang sekta sa kanilang relihiyon. Ang karahasang relihiyoso ay isinasagawa ng mga panatikong tagasunod ng isang relihiyon upang makamit ang mga layuning pampolitika, pwersahin ang kanilang relihiyon sa ibang mga tao, ipagtanggol ang kanilang relihiyon laban sa mga kaaway o dahil sa paniniwalang ang karahasan ay kalooban at inutos ng diyos.[73][74][75] Kabilang sa mga karahasang ito ang mga henosidyong inutos ng diyos sa bibliya, pagpatay sa mga pinaniniwalaang manggagaway o nasasapian ng demonyo,[76] mga ritwal na karahasan gaya ng pagpatay at paghahandog ng mga tao sa (mga) diyos, pag-uusig at pagpatay sa mga heretiko sa inkisisyong Katoliko, mga banal na digmaan gaya ng mga krusada,[77][78][79] antisemitismo ni Martin Luther, terorismong Islamiko at iba pa.

Mga kritisismo

baguhin

Ang mga kritisismo sa relihiyon ay may matagal na kasaysayan simula pa noongika-5 siglo BCE. Sa mga panahong klasiko, ang mga kritiko ng relihiyon sa Sinaunang Gresya ay kinabibilangan nina Diagoras ng Melos at noong unang siglo BCE ay ni Titus Lucretius Carus sa kanyang De Rerum Natura. Noong Gitnang Panahon, ang mga potensiyal na kritiko ng relihiyon ay inusig at pinwersang manahimik. Ang isang kilalang kritiko ng relihiyon na si Giordano Bruno ay ipinasunog dahil sa pagtutol sa autoridad na relihiyoso. Noong Panahon ng Kaliwanagan noong ika-17 at ika-18 siglo, ang mga kritiko ng relihiyon ay kinabibilangan nina David Hume at Voltaire. Noong ika-19 at simulang ika-20 siglo, ang kritiko ay kinabibilangan nina Thomas Huxley, Jeremy Bentham, Karl Marx, Charles Bradlaugh, Robert Ingersol, at Mark Twain. Sa ika-20 siglo, ang pagbatikos ng relihiyon ay ipinagpatuloy nina Bertrand Russell, Siegmund Freud, at iba pa. Sa kasalukuyang panahon, ang mga kilalang kritiko ng relihiyon ay kinabibilangan nina Sam Harris, Richard Dawkins, Victor J. Stenger at si Christopher Hitchens. Ang kritisismo ng mga relihiyon ay nagpapatuloy pa rin hanggang sa kasalukuyan at ito ay isinagawa sa internet. Ang relihiyon ay binabatikos ng mga kritiko dahil sa sumusunod: ito ay luma na at hindi na mahalaga sa modernong panahon, ito ay mapanganib sa mga tao gaya ng brainwashing ng mga bata at matanda, ito mapanganib sa lipunan gaya ng mga banal na digmaan at terorismo at pagpapatiwakal ng mga kulto, ito ay humihikayat ng diskriminasyon sa mga hindi kapananampalataya ng relihiyon, ito ay humihikayat sa pagkakaron ng mga hindi makatwiran at mga hindi siyentipikong paniniwala gaya ng paniniwala sa mga faith healer, ito ay paraan ng pagpapayaman at pagkakaroon ng kapangyarihan ng mga pinuno at tagapagtatag ng relihiyon, ito ay sumusupil sa pagsulong ng agham (kung ang agham ay sumasalungat sa paniniwala ng relihiyon), at marami pang iba. Ang relihiyon ay itinuturing ng mga kritiko na: opium ng masa, delusyon, lason, sakit sa pag-iisip, virus ng isipan, pagkontrol ng isipan, batay sa takot ng misteryoso, pagkatalo at kamatayan, isang saklay para sa mga taong may mahinang pag-iisip na nangangailangan ng lakas sa mga bilang, katamaran ng pag-iisip, batay sa kamangmangan at laban sa malayang pagsisiyasat, at iba pa.

Talababa

baguhin
  1. ↑ Orihinal na sipi: The very attempt to define religion, to find some distinctive or possibly unique essence or set of qualities that distinguish the religious from the remainder of human life, is primarily a Western concern. The attempt is a natural consequence of the Western speculative, intellectualistic, and scientific disposition. It is also the product of the dominant Western religious mode, what is called the Judeo-Christian climate or, more accurately, the theistic inheritance from Judaism, Christianity, and Islam. The theistic form of belief in this tradition, even when downgraded culturally, is formative of the dichotomous Western view of religion. That is, the basic structure of theism is essentially a distinction between a transcendent deity and all else, between the creator and his creation, between God and man.
  2. ↑ Orihinal na sipi: ... almost every known culture have a depth dimension in cultural experiences ... toward some sort of ultimacy and transcendence that will provide norms and power for the rest of life. When more or less distinct patterns of behavior are built around this depth dimension in a culture, this structure constitutes religion in its historically recognizable form. Religion is the organization of life around the depth dimensions of experience—varied in form, completeness, and clarity in accordance with the environing culture.
  3. ↑ Orihinal na sipi: ... system of symbols which acts to establish powerful, pervasive, and long-lasting moods and motivations in men by formulating conceptions of a general order of existence and clothing these conceptions with such an aura of factuality that the moods and motivations seem uniquely realistic.

Sanggunian

baguhin

Pagsipi

baguhin
  1. ↑ "Religion" [Relihiyon]. Merriam-Webster (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Marso 2021.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Nongbri, Brent (2013). Before Religion: A History of a Modern Concept [Bago ang Relihiyon: Kasaysayan ng Modernong Konsepto] (sa wikang Ingles). Yale University Press. ISBN 978-0-300-15416-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  3. ↑ 3.0 3.1 James 1902, p. 31.
  4. ↑ 4.0 4.1 Durkheim 1915.
  5. ↑ Tillich, P. (1957). Dynamics of faith [Dinamika ng pananampalataya] (sa wikang Ingles). Harper Perennial.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ Vergote, A. (1996). Religion, Belief and Unbelief: A Psychological Study [Relihiyon, Paniniwala, at Hindi Naniniwala: Isang Sikolohikal na Pag-aaral] (sa wikang Ingles). Leuven University Press. p. 16.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  7. ↑ 7.0 7.1 Zeigler, David (Enero–Pebrero 2020). "Religious Belief from Dreams?" [Paniniwala sa Relihiyon dahil sa Panaginip?]. Skeptical Inquirer (sa wikang Ingles). Bol. 44, blg. 1. Amherst, New York: Center for Inquiry. pp. 51–54.{{cite magazine}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  8. ↑ African Studies Association; University of Michigan (2005). History in Africa [Relihiyon sa Aprika] (sa wikang Ingles). Bol. 32. p. 119.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  9. ↑ "The Global Religious Landscape" [Ang Pandaigdigang Tanawin sa Relihiyon] (sa wikang Ingles). 18 Disyembre 2012. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Hulyo 2013.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  10. ↑ "Religiously Unaffiliated" [Walang Relihiyon]. The Global Religious Landscape (sa wikang Ingles). Pew Research Center: Religion & Public Life. 18 Disyembre 2012. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2013.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  11. ↑ Barker, Eileen (1999). "New Religious Movements: their incidence and significance" [Bagong Kilusang Panrelihiyon: kanilang dami at kahalagahan]. Sa Wilson, Bryan; Creswell, Jamie (mga pat.). New Religious Movements: challenge and response [Bagong Kilusang Panrelihiyon: hamon at tugon] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 0-415-20050-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  12. ↑ Zuckerman, Phil (2006). "Atheism: Contemporary Numbers and Patterns" [Ateismo: Kontemporaryong Bilang at Pattern]. Sa Martin, Michael (pat.). The Cambridge Companion to Atheism [Companion ng Cambridge sa Ateismo] (sa wikang Ingles). pp. 47–66. doi:10.1017/CCOL0521842700.004. ISBN 978-1-13900-118-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  13. ↑ James, Paul (2018). "What Does It Mean Ontologically to Be Religious?" [Anong Ibig Sabihin ng Pagiging Relihiyoso sa Ontolohiya?]. Sa Stephen Ames; Ian Barns; John Hinkson; Paul James; Gordon Preece; Geoff Sharp (mga pat.). Religion in a Secular Age: The Struggle for Meaning in an Abstracted World [Relihiyon sa Panahong Sekular: Ang Paghahanap sa Kahulugan sa Mundong Abstrakto] (sa wikang Ingles). Arena Publications. pp. 56–100. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Disyembre 2021.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  14. ↑ "relihiyon - Diksiyonaryo". diksiyonaryo.ph. Nakuha noong 15 Nobyembre 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  15. ↑ "religión" [relihiyon]. Diccionario de la lengua española (sa wikang Kastila). Real Academia Española. Nakuha noong 15 Nobyembre 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  16. ↑ "religion, n." [relihiyon, pangngalan]. Oxford English Dictionary (sa wikang Ingles). Oxford University Press. doi:10.1093/OED/8738594414. Nakuha noong 15 Nobyembre 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  17. ↑ Allen, Thomas (2004). The Pagan Christ: Recovering the Lost Light [Ang Paganong Kristo: Pagrekober sa Nawalang Liwanag] (sa wikang Ingles). Toronto, Canada. ISBN 0-88762-145-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: location missing publisher (link)
  18. ↑ Huizinga, Johan (1924). The Waning of the Middle Ages. Penguin Books. p. 86.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  19. ↑ Pasquier, Michael (2023). Religion in America: The Basics [Relihiyon sa Amerika: Panimula] (sa wikang Ingles). Routledge. pp. 2–3. ISBN 978-0367691806.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  20. ↑ Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion [Ang mga Teritoryo ng Agham at Relihiyon] (sa wikang Ingles). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-18448-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ Dubuisson, Daniel (2007). The Western Construction of Religion: Myths, Knowledge, and Ideology [Ang Paggawa ng Kanluran sa Relihiyon: Mito, Kaalaman, at Ideolohiya] (sa wikang Ingles). Baltimore, Estados Unidos: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8756-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  22. ↑ Smith, Wilfred Cantwell (1963). The Meaning and End of Religion [Ang Kahulugan at Dulo ng Relihiyon] (sa wikang Ingles). New York: MacMillan. pp. 125–126.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  23. ↑ Rüpke, Jörg (2013). Religion: Antiquity and its Legacy [Relihiyon: Sinauna at ang Legasiya nito] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 7–8. ISBN 9780195380774.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  24. ↑ "God, Torah, and Israel" [Diyos, Torah, at Israel]. Pluralism Project - Judaism (sa wikang Ingles). Harvard University.
  25. ↑ Whiteford, Linda M.; Trotter II, Robert T. (2008). Ethics for Anthropological Research and Practice [Etika para sa Pananaliksik at Gawain sa Antropolohiya] (sa wikang Ingles). Waveland Press. p. 22. ISBN 978-1-4786-1059-5. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Hunyo 2016.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  26. ↑ 26.0 26.1 Burns, Joshua Ezra (2015). "Jewish ideologies of Peace and Peacemaking" [Mga ideolohiyang Hudyo ukol sa Kapayapaan at Pagpapayapa]. Sa Omar, Irfan; Duffey, Michael (mga pat.). Peacemaking and the Challenge of Violence in World Religions [Pagpapayapa at ang Hamon ng Karahasan sa mga Pandaigdigang Relihiyon] (sa wikang Ingles). Wiley-Blackwell. pp. 86–87. ISBN 978-1-118-95342-6.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  27. ↑ Boyarin, Daniel (2019). Judaism: The Genealogy of a Modern Notion [Judaismo: Ang Pinagmulan ng Modernong Konsepto] (sa wikang Ingles). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-7161-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  28. ↑ "The Nature of Religion" [Ang Kalikasan ng Relihiyon]. Social Sci LibreTexts (sa wikang Ingles). 15 Agosto 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Enero 2021.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  29. ↑ McMullin, Neil (1984). Buddhism and the State in Sixteenth-Century Japan [Budismo at ang Estado sa Hapón ng Ika-16 na Siglo] (sa wikang Ingles). Princeton, Estados Unidos: Princeton University Press.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  30. ↑ Miller, Jack. "Religion in the Philippines" [Relihiyon sa Pilipinas]. Asia Society (sa wikang Ingles). Nakuha noong 27 Nobyembre 2024.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  31. ↑ Müller, Max (1889). Natural Religion [Likas na Relihiyon] (sa wikang Ingles). pp. 33.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  32. ↑ Müller, Max (1870). Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution with Two Essays on False Analogies, and the Philosophy of Mythology [Panimula sa Agham ng Relihiyon: Apat na Turo na Isinagawa sa Maharlikang Institusyon na may Dalawang Sanaysay sa Pekeng Analohiya, at ang Pilosopiya ng Mitolohiya] (sa wikang Ingles). p. 28.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  33. ↑ 33.0 33.1 Fitzgerald, Timothy (2007). Discourse on Civility and Barbarity [Diskurso sa Sibilidad at Pagkabarbaro] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 45–46. ISBN 978-0-19-530009-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  34. ↑ 34.0 34.1 McKinnon, A.M. (2002). "Sociological Definitions, Language Games and the 'Essence' of Religion" [Mga Kahulugang Sosyolohikal, Laro ng Wika, at ang 'Esensiya' ng Relihiyon] (PDF). Method & Theory in the Study of Religion (sa wikang Ingles). 14 (1): 61–83. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 4 Marso 2016.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  35. ↑ Smith, Wilfred Cantwell (1978). The Meaning and End of Religion [Kahulugan at Dulo ng Relihiyon] (sa wikang Ingles). New York: Harper and Row.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  36. ↑ 36.0 36.1 King, W.L. (2005). "Religion". Sa Eliade, Mircea (pat.). The Encyclopedia of Religion [Ensiklopedya ng Relihiyon] (ika-2 (na) edisyon). MacMillan Reference US. p. 7692.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  37. ↑ Geertz 1993, pp. 87–125.
  38. ↑ Finlay, Hueston E. (2005). "'Feeling of absolute dependence' or 'absolute feeling of dependence'? A question revisited" ['Pakiramdam ng ganap na pagdedepende' o 'ganap na pakiramdam ng pagdedepende'? Pagbisita muli sa tanong]. Religious Studies (sa wikang Ingles). 41: 81–94. doi:10.1017/S0034412504007462. ISSN 0034-4125. S2CID 170541390.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  39. ↑ Tylor, Edward Burnett (1903). Primitive culture : researches into the development of mythology, philosophy, religion, language, art, and custom [Primitibong kultura: pananaliksik sa pagdebelop ng mitolohiya, pilosopiya, relihiyon, wika, sining, at gawi] (sa wikang Ingles). OISE - University of Toronto. London: J. Murray.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  40. ↑ Swindal, James (Abril 2010). "Faith and Reason" [Pananampalataya at Pagdadahilan] (sa wikang Ingles). Internet Encyclopedia of Philosophy. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  41. ↑ "myth" [mito]. Encyclopædia Britannica (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Setyembre 2021.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  42. ↑ Campbell, Joseph. Kennedy, Eugene (pat.). Thou Art That: Transforming Religious Metaphor [Thou Art That: Pagbago sa Metaporang Panrelihiyon] (sa wikang Ingles). New World Library. ISBN 1-57731-202-3.
  43. ↑ Uniquely Human. 1991. ISBN 0-674-92183-6.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  44. ↑ "The World's Largest Neanderthal Finding Site". Culturenet. Nakuha noong 7 Agosto 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  45. ↑ (Wunn, 2000, p. 434–435)
  46. ↑ Jean Clottes. "Shamanism in Prehistory". Bradshaw foundation. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Abril 2008. Nakuha noong 11 Marso 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  47. ↑ 47.0 47.1 Karl J. Narr. "Prehistoric religion". Britannica online encyclopedia 2008. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Agosto 2017. Nakuha noong 28 Marso 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  48. ↑ Winkelman, Michael. Shamanism: a Biopsychosocial Paradigm of Consciousness and Healing. Santa Barbara, CA: Praeger, 2010. Print.
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 Lamberg-Karlovsky, C. C. and Jeremy A. Sabloff (1979). Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica. Benjamin/Cummings Publishing. p. 4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  50. ↑ "Philosophy of Religion". Encyclopædia Britannica. 2010. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Hulyo 2010. Nakuha noong 24 Hunyo 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  51. ↑ Massignon 1949, pp. 20–23
  52. ↑ Smith 1998, p. 276
  53. ↑ Derrida 2002, p. 3
  54. ↑ INITIATION OF RELIGIONS IN INDIA
  55. ↑ Elst, Koenraad (1999). Update on the Aryan Invasion Debate. Aditya Prakashan. ISBN 81-86471-77-4.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  56. ↑ 56.0 56.1 WIN-Gallup. "Global Index of religion and atheism" (PDF). Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 16 Oktubre 2012. Nakuha noong 21 Oktubre 2012.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  57. ↑ (Pew 2002; Norris and Inglehart 2004; Gallup 2005b 2006a, b) Zuckerman
  58. ↑ 58.0 58.1 "Divine Intuition: Cognitive Style Influences Belief in God, by Amitai Shenhav, David G. Rand, and Joshua D. Greene at Harvard University" (PDF). Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 3 Setyembre 2018. Nakuha noong 6 Nobyembre 2012.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  59. ↑ Will Gervais and Ara Norenzayan, University of British Columbia (2012 Abril 26). Analytic thinking can decrease religious belief, study shows. ScienceDaily. Retrieved 27 Abril 2012, from http://www.sciencedaily.com­/releases/2012/04/120426143856.htm
  60. ↑ "Katotohanan tungkol sa IQ". IQ Test (sa wikang Ingles). Nakuha noong 12 Oktubre 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  61. ↑ Nyborg, Helmuth (2009). "The intelligence–religiosity nexus: A representative study of white adolescent Americans". Intelligence. 37: 81–93. doi:10.1016/j.intell.2008.08.003. ISSN 0160-2896. Nakuha noong 17 Oktubre 2008.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  62. ↑ 62.0 62.1 62.2 Lynn, Richard; John Harvey and Helmuth Nyborg (2009). "Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations". Intelligence. 37: 11–15. doi:10.1016/j.intell.2008.03.004. Nakuha noong 27 Hunyo 2008.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  63. ↑ 63.0 63.1 "Archive copy". Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Pebrero 2013. Nakuha noong 10 Nobyembre 2012.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) CS1 maint: date auto-translated (link)
  64. ↑ http://www.timeshighereducation.co.uk/story.asp?storycode=402381
  65. ↑ "Intelligent people 'less likely to believe in God'" Naka-arkibo 2009-02-16 sa Wayback Machine.. telegraph.co.uk
  66. ↑ Kanazawa, S. (2010). "Why liberals and atheists are more intelligent". Social Psychology Quarterly. 73 (1): 33–57. doi:10.1177/0190272510361602. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Mayo 2015. Nakuha noong 2 Hunyo 2015. {{cite journal}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  67. ↑ Science News (24 Pebrero 2010). "Liberals and Atheists Smarter? Intelligent People Have Values Novel in Human Evolutionary History, Study Finds". ScienceDaily. Nakuha noong 20 Abril 2012.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  68. ↑ Zuckerman, Phil (2008). Society Without God: What the Least Religious Nations Can Tell Us about Contentment. New York: New York University Press. p. 2. ISBN 978-0-8147-9714-3.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) Zuckerman's work is based on his studies conducted during a 14-month period in Scandinavia in 2005–2006.
  69. ↑ Paul, Gregory S. (2005). "Cross-National Correlations of Quantifiable Societal Health with Popular Religiosity and Secularism in the Prosperous Democracies: A First Look". Journal of Religion and Society. Baltimore, Maryland. 7: 4, 5, 8, and 10. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Disyembre 2011. Nakuha noong 6 Nobyembre 2012.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  70. ↑ Highly Religious People Are Less Motivated by Compassion Than Are Non-Believers by Science Daily
  71. ↑ Laura R. Saslow, Robb Willer, Matthew Feinberg, Paul K. Piff, Katharine Clark, Dacher Keltner and Sarina R. Saturn My Brother’s Keeper? Compassion Predicts Generosity More Among Less Religious Individuals Naka-arkibo 2020-12-23 sa Wayback Machine.
  72. ↑ Baier, C. J.,& Wright, B. R. (2001). "If you love me, keep my commandments":A meta-analysis of the effect of religion on crime. Journal of Research in Crime and Delinquency,38,3–21.
  73. ↑ Shafer, Grant. p. 193.
  74. ↑ Ellens, J. Harold. p. 42-43.
  75. ↑ Shafer, Grant. p. 236.
  76. ↑ http://www.bbc.co.uk/news/education-19248144
  77. ↑ Selengut, Charles. "Sacred Fury: Understanding Religious Violence." p. 22.
  78. ↑ Shafer, Grant. p. 239.
  79. ↑ Selengut, Charles. p. 70.

Pinagkunan

baguhin
  • Dundas, Paul (2002) [1992], The Jains [Mga Jain] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon), Routledge, ISBN 978-0-415-26605-5, inarkibo mula sa orihinal noong 22 Enero 2017{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Durkheim, Emile (1915). The Elementary Forms of the Religious Life [Ang mga Mababang Anyo ng Buhay Relihiyoso] (sa wikang Ingles). London: George Allen & Unwin.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Geertz, Clifford (1993). The interpretation of cultures [Ang interpretasyon sa mga kultura] (sa wikang Ingles). London: Fontana Press. pp. 87–125.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • James, William (1902). The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature [Ang mga Pagkakaiba ng Karanasang Panrelihiyon: Isang Pag-aaral sa Kalikasan ng Tao] (sa wikang Ingles). Longmans, Green, and Co.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Massignon, Louis (1949). "Les trois prières d'Abraham, père de tous les croyants" [Ang tatlong relihiyon ni Abraham, ang ama n lahat ng mga tagasunod]. Dieu Vivant (sa wikang Pranses). 13: 20–23.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Pals, Daniel L. (2006), Eight Theories of Religion [Walong Teorya ng Relihiyon] (sa wikang Ingles), Oxford University Press{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Segal, Robert A (2005). "Theories of Religion" [Mga Teorya ng Relihiyon]. Sa Hinnells, John R. (pat.). The Routledge Companion to the Study of Religion (sa wikang Ingles). Routledge. pp. 49–60.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Stausberg, Michael (2009), Contemporary Theories of religion [Mga Kontemporaryong Teorya ng relihiyon] (sa wikang Ingles), Routledge{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Toropov, Brandon; Buckles, Luke (2011). Guide to World Religions [Gabay sa mga Pandaigdigang Relihiyon] (sa wikang Ingles). Penguin.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Magbasa pa

baguhin

Mga ensiklopedya

Mga artikulo

  • Barzilai, Gad (2007). "Law and Religion" [Batas at Relihiyon]. The International Library of Essays in Law and Society (sa wikang Ingles). Ashgate. ISBN 978-0-7546-2494-3.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Bellarmine, Robert (1902). "Sermon 48: The Necessity of Religion" [Sermon 48: Ang Pangangailangan sa Relihiyon]. Sermons from the Latins [Mga Sermon mula sa mga Latin] (sa wikang Ingles). Benziger Brothers.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Inglehart, Ronald F. (2020). "Giving Up on God: The Global Decline of Religion" [Pagtakwil sa Diyos: Ang Pandaigdigang Pagbaba ng Relihiyon]. Foreign Affairs (sa wikang Ingles). 99 (5): 110–118.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • James, Paul & Mandaville, Peter (2010). Globalization and Culture [Globalisasyon at Kultura] (sa wikang Ingles). Bol. 2. London: Sage Publishing.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Lang, Andrew (1909). The Making of Religion [Ang Paggawa sa Relihiyon] (sa wikang Ingles) (ika-3 (na) edisyon). Longmans, Green, and Co.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Marx, Karl (1844). "Introduction to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right" [Panimula sa Kontribusyon sa Kritik sa Pilosopiya ng Kanan ni Hegel]. Deutsch-Französische Jahrbücher (sa wikang Aleman).{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  • Noss, John B. (1980) [1949]. Man's Religions [Mga Relihiyon ng Tao] (sa wikang Ingles) (ika-6 (na) edisyon). New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-388430-6. OCLC 4665144.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
baguhin
 
May kaugnay na midya tungkol sa Religion ang Wikimedia Commons.
Mga mapagkukunang impormasyon patungkol sa Relihiyon
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Relihiyon&oldid=2144051"